Stosunki polsko-radzieckie 1939-45

Oprac. Tomasz Gdaniec
Temat: Geneza przebieg i skutki konfliktu polsko-radzieckiego w czasie II wojny światowej.

1. Agresja ZSRR na Polskę
17 września rozpoczął się kolejny etap polskiej gehenny. O godzinie 2 w nocy do polskiego ambasadora w Moskwie Wacława Grzybowskiego wpłynęła nota od rządu radzieckiego o „bankructwie państwa polskiego”. ZSRR nie mogło być neutralne i nakazało wkroczyć do Polski w celu „zaopiekowania się ludnością białoruską i ukraińską”. Dokonując nie sprowokowanej agresji ZSRR złamało traktat ryski o granicy polsko-radzieckiej, protokół Litwinowa, pakt o nieagresji z 1932r. oraz pakt Brianda-Kollega, o wyrzeczeniu się wojny jako środka nacisku. Londyński „The Times” określił najazd Armii Czerwonej jako „pchnięcie Polski nożem w plecy”. Rządy brytyjski i francuski złożyły noty protestacyjne nie uznając argumentacji ZSRR. Mimo to prasa zachodnia tłumaczyła agresję jako w istocie krok antyniemiecki.
2. Polityka radziecka wobec terenów polskich
Stale powtarzano, że Polska była krajem wyzyskującym „polską klasę robotniczo-chłopską”, rządzonym przez obszarników oraz kapitalistów. ZSRR nie uznawał konwencji międzynarodowych, uważał bowiem, że umowy państw kapitalistycznych w zakresie etyki go nie obowiązują. Około 230 tyś. Polskich jeńców w październiku 1939 przekazano w ręce NKWD. Zachowała się relacja mjr Adama Solskiego [odnaleziona w grobie katyńskim ]: „...Wyjazd karetką w celkach. Przywieziono gdzieś do lasu, coś w rodzaju letniska. Tu szczegółowa rewizja. Zabrano zegarek, na którym była godzina 6:30, pytano mnie o obrączkę, zabrano ruble, pas główny, scyzoryk ...” Po wkroczeniu Armii Czerwonej zaczęły się aresztowania i zsyłki. Dążono do wyniszczenia polskiej inteligencji. Częstym powodem wyroków śmierci było „przestępstwo przeciw interesom rewolucji i proletariatu”. W głąb ZSRR deportowano setki tysięcy osób, głownie narodowości polskiej, ale także żydowskiej, ukraińskiej, białoruskiej. Wysiedlenie oznaczało przepadek mienia. Do mieszkań wkraczało NKWD obstawiało wszystkie wyjścia i dawało 30 minut na spakowanie najpotrzebniejszych rzeczy. Dla wielu wysiedleńców tak zaczynała się tułaczka w nieznane, aby nigdy nie ujrzeć swej Itakii [ale górnolotnie xD]. Do dziś zidentyfikowano ok. 600 łagrów do których wywożono Polaków m.in. rejon Archangielska, Irkuck, Władywostok. Z łagrów nie było jak i po co uciekać. Administracja i strażnicy narzucali swoiste „prawo dżungli”, a uciekać nie było gdzie ponieważ odległości były zbyt wielkie. Obraz ten dopełniał klimat mrozów i nieprzychylność [wręcz wrogość] ludności radzieckiej. Liczba ofiar szacowana jest na ok. kilkaset tysięcy osób.
Na zagarniętych terenach wschodnich niszczono ślady polskości . Za oficjalne języki uznano białoruski i ukraiński w praktyce dominował jednak rosyjski. Zamknięto wszystkie ośrodki religijne, kulturalne, pozmieniano nazwy ulic, a także prowadzono propagandę antypolską i antykapitalistyczną.
Komuniści polscy nie odgrywali początkowo większej roli. Stefan Jędrychowski i Wanda Wasilewska formalnie nie należeli do partii, ale uzyskali „nominację” w wyborach do Rady Najwyższej ZSRR. W październiku 1940 r. kierownictwo NKWD przeprowadziło rozmowę z kilkunastoma oficerami polskimi, z ppłk Zygmuntem Berlingiem na czele, grupa ta miała w przyszłości stanowić zalążek armii przyszłej sowieckiej Polski.
3. Tworzenie armii polskiej w ZSRR
Amnestia otworzyła wrota więzień, łagrów i miejsc zesłania tysięcy obywateli RP. 14 VIII 1941 podpisano w Moskwie umowę wojskową na mocy, której miała powstać polska armia w ZSRR pod dowództwem niedawno zwolnionego z więzienia na Łubiance gen. Władysława Andersa. Armia miała podlegać Naczelnemu Dowództwu ZSRR, organizacyjnie i personalnie zaś polskiemu naczelnemu wodzowi. Sprzęt i umundurowanie miało zostać dostarczone przez ZSRR lub polski rząd z dostaw amerykańskich lend-lease. W Moskwie reaktywowano też polską ambasadę. Na siedzibę polskiego sztabu wybrano Buzułuk koło Kujbyszewa. Powstające powoli delegatury ambasady kierowały ludzi do miejsc koncentracji. Po długich wędrówkach docierała tam tylko część zwolnionych, innych władze radzieckie rozmyślnie kierowały mylnie, a potem wcielały je do specjalnych batalionów pracy. Stopniowo, w miarę przybywania Polaków do armii Andersa, wyłaniał się obraz tragedii obywateli RP w ZSRR. Ambasada organizowała pierwszą pomoc, jednakże niepokoił fakt że zniknęło 15 tyś polskich oficerów z trzech obozów jenieckich. Organizującej się polskiej armii brakowało wszystkiego, a sprawę dodatkowo potęgował fakt opieszałości ZSRR, które tłumaczyło się problemami z dostawami z zachodu. Pragnąc zwiększyć swe siły na Bliskim Wschodzie Wlk Brytania zaproponowała przeniesienie Polaków do Iranu. Była to logiczna sugestia, groziła jednak pogorszeniem się stosunków polsko-radzieckich.
4. Wokół ewakuacji armii polskiej z ZSRR
W marcu 1942 r. armia polska liczyła 75 tyś. Osób był to znikomy procent wobec ogółu polskich obywateli na terenie ZSRR W tym samym miesiącu Kreml zawiadomił Andersa o redukcji racji żywnościowych z 70 do 26 tyś. Oznaczało to głód dla żołnierzy, a ludności cywilnej śmierć głodową. Po długich negocjacjach wydawało się że znaleziono kompromis ilość racji zmniejszono do 44 tyś., a Stalin zgodził się na ewakuację 30 tyś żołnierzy i 12 tyś. cywilów do Iranu, w ZSRR miało pozostać ok. 40 tyś. wojsko. Tymczasem Kreml uznał akcje werbunkową do Wojska Polskiego za zakończoną. Wbrew obietnicom likwidowano polskich oficerów łącznikowych i rekrutacyjnych oraz aresztowano niektórych delegatów ambasady RP. Sytuacja ludności polskiej gwałtownie się pogorszyła. W dowództwie dojrzewała decyzja o ewakuowaniu polskiego wojska do Iranu a wraz z nimi części ludności cywilnej. W sierpniu 1942 r. wojska polskie [ok. 70 tyś. osób 40 tyś. żołnierzy i 30 tyś. cywilów] zostały ewakuowane z baz w Krasnowodzku i Aszchabadzie. Władze ZSRR utrudniały ewakuację osób narodowości niepolskiej, szczególnie żydom, tłumacząc, że Polacy nie zgadzają się na ich wyjazd. Odmówiła wyjazdu grupa oficerów z ppłk Berlingiem na czele, którą Stalin przygotowywał na wypadek wznowienia rekrutacji Polaków, ale już pod ścisłym kierownictwem Kremla.
Ewakuacja polskich wojsk pogłębiła impas w stosunkach polsko-radzieckich. Rząd RP nalegał na kontynuację werbunku do armii polskiej, ale dalsze jej tworzenie przekreśliła nota radziecka z października 1942, w której Kreml oskarżył wojsko polskie o „uchylanie się od przyjętych obowiązków”
5. Ku zerwaniu
W zimie 42/43 r. stanowisko Kremla wobec Polski usztywniło się jeszcze bardziej wiązało się to z przełomem na froncie wschodnim i przejściem armii czerwonej do kontrofensywy. W połowie stycznia 1943r. rząd radziecki ponownie narzucił radzieckie obywatelstwo Polakom zamieszkującym wschodnie rubieże RP lub deportowanym stamtąd. Był to kolejny krok Rosjan potwierdzający nieodwołalność zaboru ziem wschodnich. Położenie Polaków w ZSRR zmieniło się diametralnie, byli atakowani przez propagandę skierowaną przeciw legalnemu rządowi w Londynie. W lutym 1943 w Moskwie powstał Komitet Organizacyjny Związku Patriotów Polskich [ZPP]. Zapowiadał on powstanie „wolnej, niepodległej i silnej” Polski połączonej „braterskim i sąsiedzkim” stosunkiem z ZSRR , walkę z „szaleńcami emigracyjnymi” i wszystkimi, którzy „niby nienawidząc hitleryzmu, przyjmują jego teorię, uważając się za rasę panów, powołaną do rządzenia innymi narodami i wmawiają Polsce rzekomą jej historyczną misję na wschodzie ” – jest to oczywisty atak na rząd RP i porównanie go do założeń hitleryzmu. ZPP podjął się organizacji nowego wojska polskiego – zgłoszenie się do tej formacji dawało możliwość zachowania polskiego obywatelstwa, ścieżka ta była jednak obstawiona funkcjonariuszami NKWD. Do najważniejszych organizatorów WP należeli: Wasilewska, Lampe, Zawadzki i Berling.
Stosunki polsko-radzieckie przybrały dramatyczny obrót, gdy 13 IV 1943r. berlińskie radio doniosło o zbiorowych mogiłach polskich żołnierzy w Kozielsku i Katyniu.
W trzech obozach jenieckich więziono ok. 15 tys. ludzi:
Miejsce Ilość więźniów [w tyś.] Skład
Kozielsk 5 głównie oficerowie 4,5 tyś.
Ostaszków 6,8 urzędnicy, księża, policjanci
Starobielsk 3,9 tylko oficerowie
Moskwa zareagowała na ten komunikat natychmiastowo ripostując, że polscy jeńcy wpadli w niemieckie ręce w 1941 r. i zostali wówczas wymordowani. Rząd polski zwrócił się do ZSRR z zapytaniem o los polskich oficerów z Kozielska i innych obozów jenieckich i jednocześnie wystąpił z wnioskiem do Międzynarodowego Czerwonego Krzyża w Genewie o zbadanie i wyjaśnienie sprawy. Reakcja Stalina była wręcz alergiczna, podczas rozmów z zachodnimi aliantami uznał, że rząd Sikorskiego i Hitlera łączą jakieś układy. W nocy 25/26 IV 1943 ZSRR zerwało stosunki dyplomatyczne z polskim rządem, a ambasador Romer 5 maja opuścił Sowietów.
6. Ofensywa polityczna Kremla
Zerwanie stosunków dyplomatycznych z polskim rządem stanowiło etap akcji, której celem było stworzenie władz polskich podległych Kremlowi. Na pierwszym zjeździe w czerwcu 1943 ZPP stwierdził, że głównym celem związku jest walka z hitleryzmem u boku armii czerwonej. Zapowiadano, że Polska będzie miała „sprawiedliwe” granice na wschodzie i piastowskie na zachodzie, oraz wolny od kapitalistów i obszarników ustrój. W maju 1943 rząd radziecki podjął decyzję o formowaniu 1 Dywizji Piechoty im. Tadeusza Kościuszki w Sielcach nad rzeką Oką. Zgłaszały się masy ochotników, którzy widzieli w dywizji jedyną szansę ocalenia, często tych, którzy nie zdążyli do armii Andersa [np. Jaruzelski]. W Sielcach dopuszczono pewne elementy polskości np. księża modlili się po polsku, ostatecznym argumentem był los rodzin, które pozostały na Syberii. Polska kadra oficerska został wymordowana w 1940r. lub wyszła z armią Andersa. Stalin chciał w pełni kontrolować nowe wojsko, dlatego większością dowódców byli Rosjanie [w lipcu 1943 67% kadry oficerskiej pochodziło z armii czerwonej]. W sierpniu rozpoczęto formowanie kolejnych polskich jednostek dowodzonych przez Berlinga [mianowanego przez Stalina na generała], a jego zastępcą został Świerczewski. 12 X 1943 Dywizja im. Tadeusza Kościuszki wzięła udział w bitwie pod Lenino.
7. Utworzenie PKWN
21 lipca 1944r. powstał w Moskwie Polski Komitet Ocalenia Narodowego [PKWN], na czele którego stanął Osóbka-Morawski, resort Obrony narodowej objął gen. Rola-Żymierski, a resort bezpieczeństwa publicznego – Stanisław Radkiewicz. Udział mało znanych socjalistów miał dowodzić rzekomego pluralizmu politycznego Komitetu. 22 lipca radio moskiewskie nadało manifest PKWN do narodu polskiego. Program reform społecznych nie wychodził poza ramy RJN, a ze względów taktycznych omijał kwestie nacjonalizacji przemysłu. Odwoływanie się do konstytucji marcowej stawiało PKWN w dziwnym świetle. Nie był on kontynuacją rządów przedwrześniowych, chociaż odżegnywał się od rewolucji. Nawiązanie do konstytucji miało pozorować demokratyczny charakter PKWN, jednak konstytucja ta nie przewidywała organów nie pochodzących z wyborów. Mgliście wyrażano się na temat przyszłych naszych granic, co miało robić wrażenie, że sprawa jeszcze nie jest rozstrzygnięta. Po przybyciu PKWN do Chema, pierwszego za Bugiem większego miasta podpisano 26 lipca zgodę na linię Curzona oraz przyłączenie do Prus Królewca, treści tej umowy nie podano do publicznej wiadomości. Na mocy porozumienia najwyższą władza na zachód od linii Curzona stało się dowództwo Armii Czerwonej ze Stalinem na czele. Powstanie PKWN i natychmiastowe uznanie go przez ZSRR stworzyło nową sytuację . Zaczęły funkcjonować dwa ośrodki władzy: w Londynie- mające poparcie społeczeństwa i PKWN- mające poparcie armii czerwonej i rządu ZSRR.
8. Mikołajczyk w Moskwie
W czasie powstania warszawskiego do Moskwy przyjechał premier Mikołajczyk. Wskazywał na powszechne poparcie dla swego rządu w polskim społeczeństwie, zaznaczył, że ma zamiar włączyć do bazy politycznej również PPR oraz zapowiedział wolne wybory i zmianę konstytucji. Zasugerował potrzebę przedyskutowania sprawy granicy polsko-radzieckiej. Podczas rozmów z PKWN Bierut zaproponował powołanie rządu złożonego z 14 ministrów PKWN i 4 z rządu emigracyjnego. Premierem miał zostać Mikołajczyk, a Bierut domagał się funkcji prezydenta, powrotu do konstytucji marcowej, a także zażądał rezygnacji Raczkiewicza [p.o. prezydenta] oraz Sosnkowskiego [naczelny wódz sił zbrojnych]. Mikołajczyk nie mógł się zgodzić na powrót do konstytucji marcowej, ponieważ jej uznanie zapewniało legalność ciągłości władzy państwowej w Polsce. Zaproponował wspólne wystąpienie w obronie polskich interesów na wschodzie, od czego komuniści natychmiast się odżegnali. Wobec takich różnic rozmowy zakończyły się fiaskiem.
9. Pod koniec wojny
21 kwietnia 1945 r. w Moskwie premier Rządu Tymczasowego Osóbka-Morawski oraz Stalin podpisali na 20 lat układ o przyjaźni i współpracy powojennej między RP, a ZSRR. Układ był sojuszem wojennym skierowanym przeciwko Niemcom. Radzieckie obietnice poszanowania niepodległości Polski były od początku deptane przez Kreml.
Ocena polityki władz, którym nie udało się odbudować niepodległej polski jest szalenie trudna. Trzeba sobie uzmysłowić fakt nieuchronności poddania się Polski wpływom Kremla w sytuacji bierności aliantów zachodnich. Kapitulacja w sprawie granic niewiele by zmieniła, aspiracje ZSRR do kontroli nad Europą Wschodnią ciągle rosły. Rezygnacja z ziem wschodnich miała być zaledwie początkiem. W dalszej kolejności miała przyjść ingerencja w sprawy ustrojowe, polityczne i ekonomiczne. Ofiara była nieunikniona, wszystkie atuty mieli Rosjanie, a brak polskiego oporu mógłby być sygnałem i zachętą dla „Wielkiego Brata” do zastosowania modelu republik nadbałtyckich i utworzenia Polskiej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej, ale to już jest temat dla ludzi lubiących historical fiction...