monarchia absolutna

Zmiana i rozwój, odróżniające w epoce nowożytnej społeczeństwa Europy od społeczeństw zamieszkujących inne kontynenty, zostały okupione innymi gwałtownymi konfliktami, kosztowały wiele cierpień, jednakże bez tej ceny nie mogłyby w ogóle zaistnieć .W wyniku zmian, które zaszły u schyłku XV i w przeciągu następnego, XVI stulecia, wyłoniła się nowa Europa: miejsce ukształtowanej w Średniowieczu monarchii stanowej zajęło scentralizowane państwo o nie znanym od czasów imperium rzymskiego zakresie władzy politycznej.

Zmiany nastąpiły bowiem nie tylko w mentalności ludzi, w dziedzinie religii, kultury i obyczaju. Przeobrażenia sięgały samych podstaw życia Europy średniowiecznej : feudum, czyli ziemi żyjącymi na niej i dzięki niej ludźmi. Wypracowany w przeszłości system gospodarowania i władania ziemią zaczął przeżywać się –wcześniej jednak w zachodniej niż we wschodniej części kontynentu.

Podstawą średniowiecznego feudalizmu była w sferze ekonomicznej renta naturalna i odrobkowa, rzadziej pieniężna, w dziedzinie zaś polityki i prawa-podzielona władza i podzielona własność. Wiązała się z tym hierarchiczna struktura społeczeństwa, podzielonego na stany, które w różnym stopniu uczestniczyły we własności i władzy: najmniej te u podstaw społecznej piramidy, w największym zakresie te, które znajdowały się u jej szczytu. Żaden jednak ze stanów, łącznie z monarchią, nie posiadał ani pełnej władzy, ani pełnej własności. Dzielił się nimi z wasalami , a więc niżej stojącymi lennikami.

Nakreślone tu zasady zaczęły stopniowo ulegać zmianom w Anglii, Francji, Hiszpanii, w państwach włoskich i skandynawskich, w zachodniej części Rzeszy Niemieckiej .

Zanikała pańszczyzna-na rzecz renty pieniężnej. Umożliwiało to rozwój ośrodków miejskich , w nich zaś przedkapitalistycznych form produkcji. Równocześnie dało o sobie znać wyczerpanie rządzącej warstwy szlacheckiej, której liczebność zmniejszyła się w krwawych i długotrwałych wojnach epoki średniowiecznej. Wygasały stare rody możnowładcze, rozciągające polityczną kontrolę nad monarchami. Upadek tych rodów dawał władcom większą swobodę działania. Umożliwiał społeczny awans uboższej szlachcie i przedstawicielom mieszczaństwa. Zmiany te sprzyjały zanikowi stosunków lennych.

Wspomniane te procesy pociągnęły ze sobą doniosłe reformy ustrojowe. Inicjowane i przeprowadzane przez monarchów, a więc odgórnie , służyły one umocnieniu państwa i ułożeniu na nowych zasadach stosunków z feudałami.

W epoce nowożytnej władcy krajów zachodniej części Europy zdołali odebrać swym poddanym tę część władzy politycznej, którą ci drudzy zdobyli w poprzednich stuleciach. Dotyczyło to zarówno wielkich rodów, jak i szeregowej szlachty, dostojników Kościoła i zakonów, także miast, które były kolektywnym lennikiem książąt i królów. Uczestniczące dotąd we władzy politycznej stany nie kapitulowały bez oporu. Nowy typ państwa feudalnego-monarchia absolutna-tworzył się przy szczęku oręża i rozlewie krwi. Czas pokazał, iż narzucane przez monarchie reformy korzystne były także dla części feudałów-tak świeckich, jak i duchownych.
Monarchia absolutna dysponowała większym zakresem władzy, a więc także środków finansowych i organizacyjnych. Umożliwiały one zracjonalizowane tej dziedziny, która była najważniejsza dla feudalnego państwa-wojny.
Pierwszy i najbardziej doniosły cel absolutnej monarchii to ekspansja terytorialna.
Przy archaicznym, mało wydajnym systemie gospodarowania, właściwym dla feudalizmu, tylko zabór nowych ziem gwarantował rozwój państwa, przynosił znaczące zyski klasie feudalnej. Dlatego też monarchia doby nowożytnej koncentrowała się na modernizacji i rozbudowie armii i floty, na tworzeniu administracyjnych struktur wymierzających i ściągających podatki ze społeczeństwa. Potrzeby wojska zrodziły więc cywilna administrację państwową, która coraz bardziej wypierała uformowanie w Średniowieczu samorządowe organy szlachty i miast.
Armii i wojnie została podporządkowana gospodarka absolutnych monarchii. Celem ekonomicznym państwa stało się uzyskanie jak największych nadwyżek budżetowych, przeznaczanych na zbrojenia i utrzymanie rosnącego aparatu władzy. Dążenia to znalazło wyraz w teorii merkantylizmu, która głosiła potrzebę ograniczania importu i konieczność rozwoju własnego przemysłu. W celu ochrony rodzimej wytwórczości państwa stosujące zasady merkantylizmu ograniczały się od sąsiadów wysokimi cłami na towary importowane. Agresywna konkurencja zapanowała tym samym w europejskim handlu. Stwarzała ona trudną sytuację państwom, które nie mogły poprzeć interesów ekonomicznych siłą militarną. Zwierciadłem wojny stawał się nie tylko handel, ale i dyplomacja. Sztuka prowadzenia negocjacji z innymi państwami rozwinęła się bardzo od czasów Średniowiecza. Wysyłanie w miarę potrzeby na obce dwory poselstwa ustępowały miejsca stałym reprezentacjom dyplomatycznym, amatorów wyparli profesjonaliści dyspozycyjni wobec swych monarchów. Taki fachowy aparat dyplomatyczny dążył nierzadko do uzyskania jednostronnych korzyści dla swego państwa droga nacisków i militarnego szantażu słabszego partnera. Przedmiotem negocjacji było formowanie sojuszy oraz związków dynastycznych. Mariaże pomiędzy dynastiami miały metodą pokojową przybliżyć ten sam cel-powiększenie terytoriów własnego państwa.
Ambitne i dalekosiężne plany nie mogły być realizowane bez zapewnienia państwu wewnętrznego spokoju i bezpieczeństwa. Odbierając uprzywilejowanym stanom ich części władzy politycznej, monarchowie byli zmuszeni zrekompensować tę utratę na innych polach. Po okresie gwałtownych konfliktów na początku epoki nowożytnej, w przeciągu XVII stulecia doszło do swoistego kompromisu pomiędzy głównymi siłami feudalnego społeczeństwa.
Na mocy nowego układu między monarchią i feudałami, w zamian za przekazanie monarsze całości władzy politycznej, szlachta otrzymała pełnię posiadania użytkowanych dotąd na prawie lennym dóbr. Na jednym biegunie nowego systemu (monarchia) skoncentrowała się władza, na drugim zaś (feudałowie różnych kategorii, łącznie z miastami)własność.
Utrata władzy politycznej na rzecz monarchy nie oznaczała utraty przez szlachtę najróżniejszych przywilejów ekonomicznych i sądowniczych. Przeciwnie, umocniła ona swą pozycję w dziedzinie podatkowej, zachowała patrymonialną władzę nad chłopem, a także honorowe pierwszeństwo przed innymi stanami. Na lokalnym szczeblu utrzymała swoje samorządowe instytucje, choć była zmuszona poddać je kontroli urzędników państwowych.
Wielkie znaczenie dla zachodnioeuropejskiej szlachty miało powstanie stałych, zawodowych armii , które zastąpiły pospolite ruszenie lub tworzenie w miarę potrzeby zaciągi. Zmonopolizowała ona bowiem stanowiska oficerskie, co uboższym jej członkom dawało szanse materialnego i społecznego awansu. Podbój nowych terytoriów-organizowany przez absolutną monarchię –stwarzał tej grupie możliwość objęcia wysokich stanowisk, otrzymania nadań ziemskich i rozmaitych przywilejów. Największe perspektywy otwierały się przed szlachtą państw prowadzących ekspansję kolonialną, takich jak Hiszpania i Portugalia, później zaś Anglia i Francja.
Na nowym układzie w mniejszym stopniu skorzystało mieszczaństwo. Za umocnienie swych praw własnościowych musiało zapłacić ograniczeniem na rzecz monarchy niezależności sądów i samorządów miejskich, likwidacją lokalnych ceł, myt, składu itd. Na produkty przemysłowe zostały nałożone podatki państwowe (akcyza), które stanowiły ważną część dochodów skarbu. O ile korzyści dla mieszczaństwa jako stanu były często mniejsze niż straty, o tyle inaczej rzecz się miała w przypadku jednostek- zamożnych, przedsiębiorczych i wykształconych.
Rozbudowując armię monarchia absolutna rozwijała równolegle cywilny aparat władzy. Obliczanie i ściąganie podatków od różnych grup ludności, kontrola nad produkcją w miastach, inwestycje państwowe , dostawy dla armii, sprawowanie władzy sądowniczej wymagały utworzenia dziesiątek nowych urzędów i tysięcy nowych stanowisk. Ludzi o odpowiednich kwalifikacjach , mogących wypełniać nowe zadania, trudno było znaleźć wśród przedstawicieli szlachty. To właśnie mieszczaństwo tradycyjnie parało się piórem, łokciem i wagą, zdobywało wykształcenie w dziedzinie prawa, finansów i handlu. Ono też zajęło gros nowych urzędów, jego przedstawiciele pojawili się w otoczeniu monarchów w charakterze doradców, nierzadko ministrów. Możliwości awansu dawał Im zwyczaj sprzedaży niektórych urzędów przez monarchię, wciąż poszukującą pieniędzy. Sposobem na szybkie wzbogacenie się była dzierżawa ceł. Odebrawszy prawo pobierania ceł wielkim panom i miastom, monarchia absolutna cedowała ja na prywatne osoby w zamian za stałą opłatę.
Jeśli awans wielu jednostek nie pociągnął za sobą całego stanu mieszczaństwa , to głównie dlatego, iż osoby piastujące różne urzędy państwowe, wielcy finansiści i kupcy- zwłaszcza dostawcy dworu i armii-otrzymywali szlachectwo z rąk monarchów. Tym samym wybijający się przedstawiciele mieszczaństwa opuszczali swój stan, zasilając szeregi uprzywilejowanych.
Powstanie nowego ustroju politycznego najmniej korzyści przyniosło chłopom. Tylko w niektórych regionach Europy Zachodniej stali się oni pełnymi posiadaczami użytkowanych gospodarstw. Jeszcze rzadziej chłopi reprezentowani byli w lokalach zgromadzeniach stanowych, Np. w hrabstwie Tyrolu i księstwie Wirtembergii w Niemczech, niektórych regionach Szwecji i Danii. Normą pozostawała zależność chłopów od panów feudalnych, sprawujących sądy i pobierających rentę pieniężną i naturalną.
Niejako na marginesie społeczeństwa wegetowała kategoria pracowników najemnych, czeladzi, służby domowej, włóczęgów i żebraków. Ludzie ci posiadali osobistą wolność, ale w feudalnym społeczeństwie nie stanowiła ona sama w sobie wartości. Trudno byłą ją wykorzystać, kiedy nie miało się oparcia w systemie zbiorowych praw i własności.
Reforma ustroju państwowego, dokonująca się w epoce nowożytnej, nie była możliwa bez nowego systemu prawnego, bez nowych pojęć określających miejsce władzy w państwie i jego stosunek do poddanych. Z pomocą przyszło tu monarchom prawo rzymskie. Jego znajomość nie zanikła w epoce Średniowiecza, wykładano je na uniwersytecie włoskim (Np. w Bolonii), ale obszar stosowania prawa rzymskiego był niewielki. Ograniczał się w zasadzie do Państwa Kościelnego, w którym papieże piastowali władzę świecką. Zakres tej władzy, jej całkowita niezależność od społeczeństwa były wzorowane bezpośrednio na systemie prawnym późnego Cesarstwa Rzymskiego.
System tan opierał się na dwóch filarach- na prawie państwowych (lex) i prawie cywilnym. Pierwsze wykształciło pojęcie nieograniczonej, absolutnej władzy, drugie zaś – nieograniczonej niczym własności. W świetle tych pojęć prawnych absolutna władza państwowa kończyła się na własności poddanych. Monarchia (cesarz), jako osoba dzierżąca pełnię władzy państwowej, posiadał wyłączność stanowienia praw i ich interpretacji, ale jego władza nie sięgała własności poddanych.
Istotne to rozgraniczenie, wypracowane w toku rozwoju prawa rzymskiego, posłużyło w epoce nowożytnej do budowy teorii i praktyki absolutnej monarchii. Całkowita swoboda monarchy w sprawowaniu władzy politycznej stanowiła postulat głośnego dzieła Niccolo Machiavellego Pt. Książę (1532r.). Pełne rozwinięcie teoria władzy absolutnej znalazła w ogłoszonej 1 1576r. rozprawie Francuza Jeana Bodina Sześć ksiąg o Rzeczypospolitej . Bodin określił władzę państwową jako suwerenną, a więc ‘’absolutną i nieustającą’’. Stworzył tym samym aktualne do dziś pojęcie suwerenność, choć sam łączył je-zgodnie z tendencją epoki- z jednoosobową władzą dziedzicznego monarchy.
W ujęciu Bodina władza państwowa (monarcha) mogła w sposób niczym nie skrępowanym ustanawiać i odwoływać prawa, ale skrępowana była układami z innymi suwerenem i nie sięgała własności poddanych.
Teoria ta tworzyła podwaliny nie tylko wewnątrzpaństwowego, lecz także międzynarodowego ładu prawnego. Postulowała równość podmiotów (suwerennych władz) we wzajemnych stosunkach, co miało istotne znaczenie dla rozwoju prawa narodów.
Zgodnie z koncepcją Bodina władza państwowa pochodziła od Boga i stanowiła część uniwersalnego porządku. Pogląd ten był zgodny z teorią trwającą od antyku rzymskiego poprzez Średniowiecze, ale bezpośrednie odwołanie się do tradycji prawa rzymskiego
Określało na nowo stosunki państwo-Kościół .
Prawo rzymskie wyznaczało Kościołowi służebną rolę wobec państwa i nie inaczej rozumieli wszyscy zwolennicy monarchii absolutnej. Nie było w niej miejsca na polityczna autonomię Kościoła i jego rozbudowanej hierarchii. Podporządkowanie Kościoła monarchii stało się też faktem w wielu katolickich państwach Zachodu, m.in. w Hiszpanii i Francji, W tym ostatnim kraju zwierzchność państwa nad Kościołem katolickim przybrała szczególnie wyraźną formę, określaną mianem ‘’gallikanizmu’’. Śladem monarchii francuskiej i hiszpańskiej poszła środkowoeuropejska monarchia austriacka, w której już w XVII w. zbudowano zręby polityki kościelnej zwanej później ‘’józefinizmem’’ (nazwa od Józefa II).
Zmodernizowana monarchia, dysponująca stała, zawodową armią i sprawnym aparatem administracyjnym, skutecznie wykorzystująca autorytet Kościoła, stanowiła wielkie zagrożenie dla sąsiadów, zwłaszcza tych, którzy nie dysponowali równie potężnym aparatem władzy. Zagrożenie to dotyczyło przede wszystkim krajów środkowo-wschodniej części Europy, do których należała Polska. U progu epoki nowożytnej rozpoczęły się tu procesy w kierunku przeciwnym niż na Zachodzie. Na wschód od-nieco umownej –linii rzeki Łaby wystąpiło zjawisko refeudalizacji , czyli wtórnej pańszczyzny. Rozszerzone zostały polityczne przywileje szlachty kosztem pozostałych grup społecznych i kosztem władzy królewskiej.
Przemiany te objęły wszystkie bez wyjątku kraje regionu : wschodnią cześć Rzeszy Niemieckiej ( z Meklemburgią, Brandenburgią i Saksonią), Polskę wraz z Litwą i lennami, Czechy ,Węgry, dziedziczne kraje Habsburgów austriackich.
Inaczej przebiegał wewnętrzny rozwój Państwa Moskiewskiego, w którym stanowy system feudalny nie rozwinął się, a wobec nieustannego zagrożenia zewnętrznego (Tatarzy) władza książęca nie utraciła pierwotnego znaczenia. Niemniej w XVI w. mamy i w Rosji do czynienia ze wzrostem znaczenia bojarów.
W powstaniu absolutyzmu na Zachodzie decydująca rolę przepisać należało społecznemu i ekonomicznemu kryzysowi, związanemu m.in. z zanikiem pańszczyzny i rozwijaniem się przedkapitalistycznych form produkcji. Tymczasem w krajach na wschód od Łaby nie pojawiły się wewnętrzne siły wymuszające ustrojową reformę, nie wykształciły się mechanizmy przemian w kierunku monarchii absolutnej. Klasie feudalnej zabrakło tu poważniejszego konkurenta w walce o władzę, monarchii zaś możliwości sojuszu z mieszczaństwem-z racji słabości tego ostatniego.
O tym, że niektóre państwa Europy Środkowo-Wschodniej weszły na drogę odgórnie sterowanych przemian, zadecydowano zagrożenie ze strony absolutystycznych monarchii zachodnich. Największe niebezpieczeństwo stworzyła w tym regionie monarchia szwedzka.
Szwecja przeprowadziła za panowania Gustawa Adolfa (1611-1632) reformy i mogła wystawić liczącą 40 tys. Żołnierzy armię. W okresie wojny trzydziestoletniej (1618-1648) pokonała nie tylko Polskę (1625-1629) i Austrię (1630-1635), lecz także ograniczyła suwerenność Brandenburgii-Prus. Z terytorium tego księstwa pobierała cła i podatki, korzystając z całkowitej bezsilności władcy dysponującego tylko kilkoma tysiącami wojska.
W przypadku Austrii impulsem do wewnętrznej reformy w kierunku absolutyzmu okazały się również konflikty z Francją i Turcją. W krajach habsburskich decydujące znaczenie miały jednak ciosy zadane przez armię króla Szwecji , Gustawa Adolfa.
Te spośród krajów Europy Środkowo-Wschodniej, które w przełomowym czasie od wybuchu wojny trzydziestoletniej (1618r.) do zakończenia wielkiej wojny północnej (1721r.) były w stanie przeciwstawić Szwecji sprawna organizację polityczną i militarną, utrzymały się na powierzchni politycznego życia kontynentu. Co więcej, po pokonaniu szwedzkiej rywalki odegrały decydującą rolę w historii tej części Europy. Państwami, które zdały ów egzamin, były Brandenburgia-Prusy, Austria i Rosj