Mitologia inspiracją dla przyszłych twórców

Starożytność to w historii literatury czasy najdawniejsze. Wtedy to człowiek świadomie tworzył kulturę i cywilizację. Czasy te sięgają epoki neolitu i epoki brązu. Europa Południowa rozwijała się zwłaszcza na przełomie V i IV wieku p.n.e. Z pełni wykształconą kulturą grecką mamy do czynienia w ostatnim tysiącleciu przed Chrystusem. Kultura Greków nie jest oczywiście najstarszą kulturą rozwiniętą i wykształconą świadomie przez człowieka. Należy przypomnieć chociażby świetnie rozwiniętą cywilizację Mezopotamii i Egiptu, będące znacznie starszymi cywilizacjami. Jednak kultura stworzona przez starożytnych Greków miała ogromny wpływ i znaczenie dla rozwoju Europy. Upadek zachodniego Cesarstwa Rzymskiego w 476 roku n.e. stanowi symboliczną datę końca epoki starożytności. Wtedy to Europa zaczyna podążać w innym kierunku rozwojowym. Kultura starożytnej Grecji jest fundamentem cywilizacji europejskiej. Starożytna Grecja nazywana jest kolebką filozofii, gdyż to tu narodziła się dziedzina, oznaczająca w języku greckim "umiłowanie mądrości". Jednak ogromne znaczenie ma także mitologia. Zacznę może od wyjaśnienia co to jest w ogóle mit. Mit jest opowieścią o przeszłości, zazwyczaj nieznanego pochodzenia, wyjaśniająca sens zwyczajów i wierzeń, a także zjawisk związanych z magią. Mit jest pewną historią dotyczącą zwłaszcza tego, co było na początku, to znaczy zaistnienia bogów, ludzi i światów. Celem mitu było tworzenie wyobrażeń o świecie, interpretowanie rzeczywistości zarówno przyrodniczej, jak i społecznej. Autorem powieści mitycznych jest cała społeczność zamieszkująca dany obszar. Trzeba pamiętać, że u zarania dziejów mity nie tylko objaśniały świat i zaspokajały potrzeby religijne, lecz również integrowały ludzi, pozwalając wchodzącym w jej skład osobom czuć się członkami pewnej duchowej wspólnoty. Takich społeczności archaicznych, których fundamentem kultury były mitologie, czyli zbiory mitów oraz związane z nimi obrzędy i rytuały, istniało bardzo wiele. Nie tylko starożytni Grecy byli twórcami mitów. Powstawały one we wszystkich zakątkach świata. Znane są mity sumeryjskie, egipskie, indyjskie, celtyckie, słowiańskie, germańskie, skandynawskie. Mitologia Greków jest jednak obecnie najlepiej znana i rozpowszechniona. Do dziś inspiruje ona ludzi sztuki i wpływa na sposób myślenia, stanowiąc jeden z najistotniejszych elementów europejskiej kultury. Nie wszystkie pytania, które zadawali sobie starożytni Grecy, stojąc w obliczu tajemnic natury, były jednakowo istotne. Niewątpliwie najważniejsze dotyczyły narodzin świata, początków bogów oraz pochodzenia człowieka i czynów herosów.
Trzeba także dodać co o mitologii sądzi jeden z twórców, który opisał ją w swoim dziele. Mianowicie chodzi o Jana Parandowskiego. Z jego książki możemy przeczytać że, „Mitologia jest zbiorem baśni o bogach i bohaterach. Naród grecki, podzielony na wiele szczepów, nie był zgodny w tym, co opowiadał o swoich bóstwach. Każde państewko, każda wieś lub gmina podawały zupełnie inne wersje, które znów poeci przekształcali i zmieniali bardzo dowolnie. (...) Zawsze patrzono na mitologię jak na jeden z najpiękniejszych tworów wyobraźni greckiej i była ona zbiorem nieśmiertelnych tematów, motywów, symbolów, bez których i dziś sztuka nie umie się obejść i wciąż do niech wraca".
Dlatego uważam, że wciąż warto czytać te piękne opowieści dla nich samych, ale także po to, aby zrozumieć lepiej literaturę, powstającą później w całej Europie, również w Polsce, a nawet na całym świecie.
Bohaterami mitów są bogowie, półbogowie (herosi) i ludzie. Ci pierwsi są nieśmiertelni, niekiedy bardzo piękni, posiadają wielką wiedzę i władzę, nie można ich jednak nazwać istotami doskonałymi. Historia Uranosa, Kronosa i Zeusa udowadnia, że bywają oni żądni władzy, a spór Hery, Ateny i Afrodyty, że potrafią być kłótliwi, natomiast pijaństwo Dionizosa, że posiadają nałogi. Pod wieloma względami bogowie greccy przypominają ludzi, ponieważ są równie jak oni niedoskonali moralnie. Półbogowie są jeszcze bardziej ludzcy, bowiem nie są nieśmiertelni, a zabić ich może nawet kobieta, o czym przekonuje historia Heraklesa uśmierconego przez zazdrosną Dejanirę. Sami ludzie natomiast to stworzenia słabe, całkowicie zdane na łaskę czy niełaskę bogów i półbogów. Potrafią wprawdzie tak jak Hektor dokonywać niezwykłych, a zarazem heroicznych czynów, często jednak tak jak Edyp nie są w stanie sami decydować o swoim losie.
Z literatury greckiej i rzymskiej oraz nawiązujących do niej utworów różnych epok mity przeniknęły do współczesnej kultury europejskiej. Na trwałe zakorzeniły się w językach poszczególnych narodów i zaczęły wpływać na sposób myślenia o człowieku i świecie. Tak oto mitologia grecka stała się dobrem wspólnym. Jej obecność najłatwiej wyśledzić na poziomie posługiwanego się języka, bowiem wystarczy dobrze rozejrzeć się dookoła i zwrócić uwagę na wypowiadane przez ludzi przy różnych okazjach słowa. Wokół istnieje wiele przedmiotów, zwierząt czy instytucji, które noszą nazwy zaczerpnięte z mitologii, choćby i na przykład lody Kalipso, psy imieniem Hermes, czy salony piękności Afrodyta. Można by jeszcze wspomnieć o nazwach planet, statków kosmicznych, jak i również wiele związków frazeologicznych wywodzi się z mitologii greckiej. Nazwy i zwroty, których używa się na co dzień, określają sposób myślenia. Obecnie nie spełniają już one funkcji religijnej, jednakże wciąż pozostają żywe jako symbole, dzięki którym zarówno pisarze, artyści, jak i zwykli ludzie mogą interpretować rzeczywistość i porozumiewać się między sobą.
Jak juz wspomniałam mitologia miała i ma ogromne znaczenie. Artyści tworzą różne dzieła sztuki inspirowane mitologią. Historie bogów i bohaterów kulturowych nadal są wykorzystywane w sztuce jako wątki literackie czy motywy malarskie. Z mitologicznych historii korzystał bardzo często Jan Kochanowski. Na przykład w „ Odprawie posłów greckich" wykorzystał on mit o wojnie trojańskiej, a dokładnie moment , kiedy posłowie greccy: Ullises i Menelaos przybywają do Troi, prosząc o oddanie Heleny. W dramacie władca Troi- Priam zwołuje radę, która ma zadecydować o losie porwanej kobiety. Aleksander, który porwał małżonkę Menelaosa, nie chce oddać Greczynki. Przekonuje innych członków zgromadzenia, by pozostawili Helenę w Troi. W ten sposób lekkomyślny młodzieniec, powodowany swymi prywatnymi interesami, skazał całe miasto nie tylko na długoletnią wojnę, ale także na zagładę. Maska mitologiczna posłużyła Kochanowskiemu do pokazania sytuacji w Polsce. Stary król Priam to Zygmunt Stary a rada trojańska to polski sejm. Złowieszcze przepowiednie Kasandry można odczytywać jako głos przestrogi dla szesnastowiecznej Rzeczpospolitej: jeśli w kraju będzie wciąż rządzić prywata, to ojczyznę czeka zagłada. Innym mitem, do którego nawiązywali twórcy różnych epok była opowieść o Prometeuszu- półbogu, który był wielkim dobroczyńcą ludzkości. Do mitu prometejskiego nawiązał między innymi A. Mickiewicz w „Dziadach" części III, a dokładnie w Wielkiej improwizacji. Konrad nie może znieść tego, że jego naród jest prześladowany. Cierpienia ojczyzny są jego cierpieniami. Mówi: „Ja i ojczyzna to jedno, Nazywam się Milijon - bo za milijony kocham i cierpię katusze". Dlatego też, niczym Prometeusz, podejmuje walkę z Bogiem. Także inni romantycy nawiązywali do mitologii. Na przykład Juliusz Słowacki w „Grobie Agamemnona". Podmiot liryczny tego wiersza schodzi do grobowca słynnego wojownika greckiego, władcy Myken i wodza wojsk greckich spod Troi. W jego grobowcu poeta snuje refleksje na temat historii Grecji i porównuje jej los z losem Polski. Z kolei Konstanty Ildefons Gałczyński napisał piękny wiersz „Niobe". Nawiązał on do bólu i cierpienia matki i porównał je z cierpieniem tysięcy matek, które straciły podczas II wojny światowej swoje dzieci. Także Zbigniew Herbert czerpał dużo ze źródeł mitologicznych. Przykładem mogą być utwory: „Nike, która się waha" i „Apollo i Marsjasz". Jednak mitologia to nie tylko skarbnica różnych motywów, toposów, ale też bogate źródło związków frazeologicznych, które do dziś funkcjonują w naszym języku. Oto niektóre z nich:
jabłko niezgody - źródło, przyczyna poważnych konfliktów;
koń trojański - podstępny, niebezpieczny dar, ukryte niebezpieczeństwo, chytry podstęp;
koszula Dejaniry - rzecz niszcząca, której trudno się pozbyć;
węzeł gordyjski - zagmatwany problem, skomplikowana sprawa.
Postacią przy której chciałam się dłużej zatrzymać jest Herkules (rzym. Herakles). Był to heros, syn Zeusa i kobiety Alkmeny, obdarzony niezwykłą siła. Gdy był jeszcze niemowlęciem, ojciec podłożył go śpiącej bogini Herze, by ta, karmiąc dziecko swym mlekiem, uczyniła je nieśmiertelnym. Hera jednak obudziła się i odtrąciła małego Herkulesa, którego od tej pory znienawidziła. Chłopiec tymczasem stawał się coraz silniejszy - już jako dziesięciomiesięczne dziecko udusił dwa ogromne węże zesłane przez Herę. Jednak pewnego dnia, będąc już dojrzałym mężczyzną, w napadzie szału zabił swą żonę i dzieci, a wyrocznia delficka jako pokutę wskazała mu służbę u króla Myken, Eurysteusa, gdzie miał wykonać dwanaście prac. Pierwszym zadaniem było sprowadzenie straszliwego lwa z Nemei, drugim - zabicie hydry lernejskiej, trzecim - dostarczenie łani cerentyjskiej, czwartym - schwytanie dzika z Erymantu. Piąte zadanie dotyczyło wytępienia ptaków o dziobach z żelaza i piórach ostrych niczym strzały, szóste - stajni Augiasza, które trzeba było oczyścić z nawozu, siódme - dostarczenie żywego wielkiego byka z Krety. Ósma pracą było sprowadzenie czterech klaczy króla Diomedesa, które żywiły się ludzkim mięsem, dziewiątą - zdobycie pasa królowej Amazonek, Hipolity, dziesiątą - doprowadzenie wołów Gerionesa. Jedenaste zadanie dotyczyło zerwania złotych jabłek z ogrodu Hesperyd, zaś ostatnie - dwunaste - sprowadzenie Cerbera z piekła. Herkules zdołał wykonać wszystkie prace i odpokutował w ten sposób swe winy. Po tej ostatniej pracy Herkules postanowił odpocząć, znowu się ożenić, zaznać radości ziemskiego życia. Po następnych przygodach i kolejnej, jeszcze sroższej niż poprzednia pokucie, wreszcie znalazł swoja miłość. Była to królewna Dejanira, również zakochana bez pamięci i wpatrująca się w wielkiego i sławnego męża z uwielbieniem. I żyliby zapewne długo i szczęśliwie, gdyby nie podstępny centaur (koń z ludzkim tułowiem) Nessos. Mszcząc się za swoja śmierć (Herakles musiał go zabić, gdy porwał jego żonę), poradził niemądrej Dejanirze, aby wzięła trochę jego krwi, która może zapewnić jej wieczną miłość męża. Kobieta wzięła krew centaura, wyprała w niej koszule Heraklesa i podała mu ją do ubrania. Natychmiast w ciało herosa wżarł się straszliwy jad, który powodował nieopisane męki. Do dziś ludzie, kiedy chcą opisać najokrutniejsze męczarnie, straszliwe cierpienia, bez nadziei na ich koniec, mówią właśnie o koszuli Dejaniry. Kiedy Herakles postanowił skończyć swe męki, płonąc na stosie, został porwany przez chmurę na Olimp. Jego cierpienia ustały, zyskał nieśmiertelność i wziął za żonę boginie młodości Hebe. Nike - bogini zwycięstwa uwieńczyła jego czoło wieńcem laurowym.
Tak właśnie w skrócie wygląda historia Heraklesa. Wiele artystów inspirowało się właśnie tą historią tworząc nowe dzieła. Przykładem może być obraz pt.: „Walka Heraklesa z Hydrą Lernejską" autorstwa Antonio Pollaiuolo. Został on namalowany techniką olejną i powstał ok. 1470r. Obraz przedstawia walkę Heraklesa z potworem. Jego sylwetka wypełnia niemal całe płótno. Na pierwszym planie widzimy stojącego potężnego, nagiego mężczyznę. W prawej ręce trzyma maczugę, a w lewej jedną z szyi Hydry (zgodnie z mitami ma ona kilkanaście głów, które po odcięciu odrastały). Widzimy także jego umięśnione ciało. Jego głowa odziana jest w skórę lwa. Wyraz twarzy Heraklesa pokazuje nam ile wysiłku musi włożyć, aby pokonać potwora. Na twarzy bohatera maluje się złość, odwaga i determinacja. Według mnie obraz jest warty uwagi, ponieważ jest dramatyczny, przerażający i ukazuję siłę walki. Kolejnym przykładem wpływu mitologii na sztukę jest rzeźba „Herakles Farnezyjski". Jest to dzieło Lizypa wykonane ok. 325r. dla miasta Sykion. Wysokość rzeźby przekracza 3 m. Ukazuje ona Heraklesa podczas odpoczynku. Heros jest przedstawiony tutaj jako potężnie zbudowany brodaty mężczyzna o małej głowie. Zmęczony opiera się o maczugę, na której zwiesza się lwia skóra. Na jego twarzy widać zmęczenie, a być może także pewien smutek. Rzeźba ta obecnie znajduje się w Muzeo Nazionale w Neapolu. Jednak to nie wszystkie rzeźby i obrazy gdzie mamy do czynienie z Heraklesem. Możemy go ujrzeć także m.in. na obrazie „Potyczka lwa nemejskiego z Heraklesem" autorstwa Francisco de Zurbarana oraz na rzeźbie pt.: Posąg Heraklesa która znajduje się w Paryżu w Luwrze. Bardzo często wykorzystywano też motyw dwunastu prac Herkulesa. W starożytności był on jednym z najczęściej występujących motywów w literaturze. Najwięcej i najdokładniej napisał o karze dla herosa Eurypides, w swoim dramacie „Herakles”. Motyw ten wspominali również Wergiliusz w Eneidzie, Homer w Iliadzie i Odysei, Hezjod w Teogonii, Pindar w trzeciej Odzie olimpijskiej, Apollodoros i inni. Dwanaście prac powróciło w czasach odrodzenia m.in. w poemacie Herkules Georga Stiernhielma. Z najbardziej znanych twórców dzisiejszej hermeneutyki i mitografii tym tematem zajmowali się m.in. Károly Kerényi, Robert Graves, Michael Grant oraz polscy twórcy: Zygmunt Kubiak, Jan Parandowski, Wanda Markowska, Zbigniew Herbert. Motyw ten został również wykorzystany przez Agathę Christie w kryminale pt.: Dwanaście prac Herkulesa, w którym słynny detektyw Herkules Poirot rozwiązuje dwanaście zagadek kryminalnych. Na podstawie powieści kryminalnej powstał film i serial, co także świadczy o popularności tego motywu, wywodzącego się z mitycznych opowieści. Jak zatem widać nie tylko dzieła sztuki wykorzystują motywy mitologiczne.
Podsumowując, uważam że mitologia nigdy nie zaginie. Ponadczasowość mitów, związana jest z tym, że opisują one charakterystykę zachowań, które stały się dla człowieka archetypami. Tkwią one, w świadomości, każdej społeczności. Pokazują zachowanie ludzi w stosunku do bogów, i bogów w relacji z ludźmi. Wyjaśniają prawa rządzące światem i uczą, że los człowieka nie zmienia się pod wpływem czasu. Nawet dla człowieka współczesnego, problematyka w nich zawarta jest nadal aktualna. Mitologia stanowi doskonałe źródło wielu tematów, wzorów zachowań i wartości, które wykorzystują pisarze wszystkich epok. Czerpią z niej natchnienie poeci, dramaturdzy, powieściopisarze oraz inni artyści. W mojej pracy opisałam tylko jedną z postaci mitologicznych jednak na uwagę zasługują też inne, które są równie ważne jak Herakles. Cyprian Kamil Norwid powiedział kiedyś tak: „Przyszłość ocala to, co jej potrzebne”, dlatego mitologia ocalała po dziś dzień, nie tylko w zbiorze mitów Parandowskiego, czy też Markowskiej, ale również w dziełach wielu znanych artystów, którzy czerpią z niej natchnienie.