Imperia kolonialne- podobieństwa i różnice
Proces opanowania i utrzymywania w stanie zależności obszarów słabiej rozwiniętych przez kraje lepiej rozwinięte, czyli kolonializm, był prowadzony od XVI do XX w. Do kolonializmu skłaniały: względne przeludnienie obszarów wyżej rozwiniętych i dążenie do znalezienia nowych terenów osadnictwa, poszukiwanie kruszców i surowców oraz dążenie do zmonopolizowania handlu międzynarodowego w poszczególnych dziedzinach lub na pewnych obszarach. W okresie uprzemysłowienia także poszukiwanie rynków zbytu oraz terenów eksportu kapitału. Kolonizacja miała charakter ściśle polityczny - dążono do opanowania punktów strategicznych w celu uzyskania przewagi w świecie. Ideologicznie była uzasadniana misją cywilizacyjną lub religijną.
Nowożytny kolonializm został zapoczątkowany przez wielkie odkrycia geograficzne w XV i XVI w., dzięki którym poznano wybrzeża Afryki, wytyczono drogę do Indii oraz odkryto Amerykę. W XVI–XVIII w. powstały imperia kolonialne Portugalii, Hiszpanii, Anglii, Holandii i Francji. Do początku XIX w., kolonizacja Azji i Afryki ograniczała się wyłącznie do zakładania faktorii (brytyjskich, portugalskich, hiszpańskich, francuskich, holenderskich), prowadzących handel z miejscową ludnością. Europejskie wytwory rzemiosła były tam wymieniane na przyprawy, używki, barwniki, złoto, kość słoniową, niewolników. Portugalczycy kolonizowali wybrzeża dzisiejszej Brazylii, Hiszpanie - obszary Ameryki Południowej, Środkowej i Północnej, Brytyjczycy i Francuzi - Amerykę Północną i niewielkie obszary Ameryki Południowej i Środkowej.
Ekspansja kolonialna nasiliła się w drugiej połowie XIX w., gdy szybkie uprzemysłowienie krajów europejskich, ogromny wzrost ich przewagi technicznej i militarnej spowodowały dążenie ludności krajów kolonizujących do opanowania nowych terenów. Związane ono było z poszukiwaniem nowych surowców i rynków zbytu oraz możliwością inwestowania i lokowania kapitału. Większego niż poprzednio znaczenia nabrała chęć zdobycia baz strategicznych i terenów potencjalnie tylko wartościowych, a także zapobieganiu zajęciu danego terytorium przez przeciwników. Żywe w drugiej połowie XIX w. ideologie nacjonalistyczne, teorie wyższości pewnych ras, kult mocarstwowości, jak i przekonanie o przewadze cywilizacji europejskiej nad innymi, dostarczały uzasadnień ekspansji. Oprócz kolonii w ścisłym znaczeniu, pojawiły się nowe formy uzależnienia w postaci półkolonii i sfer wpływów. Przykładem może być imperium osmańskie lub Chiny, które choć nie utraciły formalnie niepodległości, to jednak w drugiej połowie XIX w.
pozwoliły na ekspansję europejską i zostały zmuszone do zaakceptowania systemu koncesji
równającego się rezygnacji z suwerenności fragmentów własnego terytorium. Wczesne imperia kolonialne - Hiszpania i Portugalia straciły znaczenie, gdyż rozwój kapitalizmu w tych krajach nie był zaawansowany. Stały się one obszarami peryferyjnymi Europy i utraciły w XIX w. większość posiadłości w Ameryce. W latach 1870-1918 znaczenie pozostałych państw europejskich w globalnych stosunkach międzynarodowych sięgnęło apogeum, a związane to było zwłaszcza, z nastawieniem polityki zagranicznej na ekspansję kolonialną, podjętą przez najsilniejsze państwa Starego Kontynentu.
Największym imperium kolonialnym stało się imperium brytyjskie, które podporządkowało sobie znaczne obszary Azji i Afryki. Od momentu zdobycia ważnych strategicznie punktów tj. Kanału Sueskiego, Cypru, polityka imperialna dążyła do podboju rozległych terytoriów, mających służyć jako tereny lokowania dochodowych inwestycji (m.in. eksploatację bogactw naturalnych) lub jako cel emigracji nadmiaru ludności z Wielkiej Brytanii i eksportu brytyjskiej produkcji przemysłowej. Rzecznicy polityki imperialnej widzieli ją też jako misję cywilizacyjną. Wielka Brytania opanowała Egipt, Sudan, Nigerię, Kenię, Transwal i Oranię. Poza Afryką kolonie i protektoraty brytyjskie objęły m.in.: Birmę, Indie, Malaje, część Borneo i setki wysp na całym globie. W 1900 Brytyjczycy zapewnili sobie wpływy w dolinie Jangcy w Chinach. Na początku XX w. imperium brytyjskie obejmowało prawie 1/4 ludności świata i około 1/5 powierzchni lądów. Posiadłości najsilniej kolonizowane przez imigrantów z Europy otrzymywały samorząd, którego najszerszą formą stał się status dominium, przyznany Kanadzie, a także Związkowi Australijskiemu, Nowej Zelandii i Związkowi Południowej Afryki. Ekspansja w Azji i Afryce, której towarzyszył spadek zainteresowania sprawami europejskimi (tzw. wspaniała izolacja), toczyła się w ostrej rywalizacji z innymi mocarstwami. Wielka Brytania przewodziła innym krajom – opanowała teren liczący 33,5 mln km2 zamieszkany przez 400 mln mieszkańców. Było to 10 razy więcej niż liczyła metropolia. Najbardziej drastycznym przejawem brytyjskiej ekspansji kolonialnej na przełomie XIX i XX . była wojna angielsko-burska, która w wielu krajach i w samej Anglii wywołała uwagi krytyczne, potępiające metody, za pomocą których była prowadzona. Wojna przeciwko osadnikom holenderskim i francuskim, których nazywano Burami, zakończyła się zwycięstwem dla Anglików, jednakże idee o wyższości rasy i imperializmu brytyjskiego zostały bardzo negatywnie odebrane w samej Wielkiej Brytanii i na świecie. Głównym konkurentem Wielkiej Brytanii była Francja, a interesy obu państw na wielu
obszarach krzyżowały się, zwłaszcza w Afryce. Państwo to, ekspansywne w świecie, w Europie wszystko postrzegało pod kątem swych stosunków z Niemcami. Francja rozpoczęła ekspansję w latach 80. XIX w. Najważniejsze posiadłości francuskie to Algieria, Tunezja, Maroko, Francuska Afryka Zachodnia, Francuska Afryka Równikowa, Somali, Madagaskar, Indochiny, Gujana i inne. Polityka Francji dotycząca kolonii była przede wszystkim próbą dogonienia Wielkiej Brytanii – zwykle musiała godzić się z wyższością swojego angielskiego konkurenta – np. w kwestii Egiptu, który został protektoratem brytyjskim w 1914 r. Konflikt w Faszodzie, w wyniku którego Francja odstąpiła Wielkiej Brytanii dolinę górnego Nilu, który stał się symbolem rywalizacji francusko-brytyjskiej, dowodzi tego, iż oba te kraje europejskie dążyły do zajęcia pozycji lidera w kwestii kolonii. Francja prowadziła podboje za swoistą zgodą i poparciem zjednoczonych Niemiec, które po wygranej wojnie zatrzymały Alzację i Lotaryngię i chcąc odwrócić uwagę Francji od tych terenów, kierowały ją ku podbojom kolonialnym. Zamorskie obszary pozwoliły Francji na eksport kapitału (ok. 45% inwestycji ulokowano poza Francją). Imperium kolonialne Francji zwiększyło swój obszar u schyłku XIX w. pięciokrotnie (9,5 mln km2), jednak inwestycji przemysłowych było tu znacznie mniej niż angielskich w brytyjskim imperium kolonialnym. Wspomniane wcześniej Niemcy, które urosły w siłę po zjednoczeniu w 1871 r., nasiliły wzorem Wielkiej Brytanii i Francji, ofensywę w świecie pozaeuropejskim – zaczęły walczyć o kolonie. Weltpolitik stworzyła źródło głębokich konfliktów z Anglią i Francją, ponieważ spowodowała energiczne przystąpienie Niemiec do wyścigu kolonialnego. Państwo pod wodzą Wilhelma II zdobyło Togo, Kamerun, ogłosiły protektorat nad obszarem między rzeką Oranje i atlantycką zatoką Angra Pequeña, które nazwały Niemiecką Afryką Południowo-Zachodnią; ponadto Niemcy uzyskały kolonie w Oceanii (Wyspy Marshalla, Wyspy Salomona, Karoliny i Mariany). Na przełomie XIX/XX w. Niemcy stały się najpotężniejszym mocarstwem Europy. Oprócz rozwoju przemysłu, osiągnięć naukowych i technicznych, także kolonie czyli rynki zbytu były przyczynami tego stanu. W pierwszej połowie XIX w. do procesów kolonizacji włączyła się Rosja, której ekspansja kierowała się na Syberię i Daleki Wschód oraz na południowo-zachodnie obszary Azji. Cechą charakterystyczną imperializmu rosyjskiego był fakt, iż ze względu na ogromne terytorium rosyjskie, polityka tego kraju polegała na systematycznym powiększania swojego obszaru, co czyniła kosztem państw sąsiednich. Był to element odróżniający Rosję od innych państw prowadzących zamorską ekspansję terytorialną, ponieważ prowadziła ją w Europie, Azji i na Dalekim Wschodzie zagarniając m.in. Finlandię.
Austro -Węgry straciły na przełomie XIX i XX w. znaczącą pozycję z powodów przegranych wojen z Niemcami i Włochami. W ekspansji głównie liczyły na partnera niemieckiego. Nasilały głównie podbój Bałkanów (anektowały Bośnię i Hercegowinę) wraz z sojuszniczymi Niemcami, co doprowadziło do powstania pierwszego bloku polityczno-wojskowego (po przystąpieniu Włoch) zwanego Trójprzymierzem. Nowe mocarstwo europejskie – Włochy, które pojawiło się w latach siedemdziesiątych XIX w., także chciało mieć swoje kolonie. Sprzyjająca ku temu sytuacja nastała wraz z uznaniem przez mocarstwa europejskie zjednoczonych Włoch i zawarcie wspomnianego Trójprzymierza. Włochy prowadziły ekspansję w Afryce – opanowały Erytreę i wybrzeże Somalii, ale nie powiodła się próba narzucenia włoskiego protektoratu Etiopii. Włochy osiągnęły sukces militarny w walce ze słabymi siłami tureckimi, w wyniku czego również Libia stała się ich kolonią. Mimo kilku sukcesów w ekspansji, Włochy pozostały daleko poza pozycją kolonialnego lidera, z tego również względu, że musiały cześć swojej uwagi skupić na problemie Państwa Kościelnego oraz wewnętrznych problemów z zacofanym i źle zarządzanym południem. Imperialna polityka mocarstw europejskich, usilnie dążących do zdobyczy terytorialnych i poszerzenia stref wpływów, charakteryzująca przełomowe dekady XIX i XX wieku, spowodowała że na zachodniej półkuli pozycję hegemona tworzyły USA. Korzystały z europejskich imperialnych wzorców, a kiedy stały się jednym z najwyżej rozwiniętych państw świata, zaczęły zwiększać ekspansję zewnętrzną. Skierowała się ona najpierw w kierunku Ameryki Łacińskiej, ale także Dalekiego Wschodu, na którym spodziewano się znaleźć wielki rynek dla towarów amerykańskich. Stany Zjednoczone uzyskały nowe terytoria na Atlantyku i Pacyfiku : Puerto Rico, Hawaje, cześć Samoa, Filipiny, Guam, Kuba zaś otrzymała niepodległość, ale przez parę dekad była nieformalnym protektoratem USA. Stany Zjednoczone, razem z Japonią, będącą po wielkich reformach politycznych i ekonomicznych, przystąpiło do rywalizacji na Dalekim Wschodzie, w której uczestniczyły dotychczas głównie mocarstwa europejskie. W polityce „rozdzierania” Chin największą rolę odgrywała Wielka Brytania, która opanowała 70% miejscowego rynku. Strefy wpływów uznano wraz z zasadą równości handlu w 1900 roku a Chiny musiały podpisać końcowy dokument, który świadczył, iż Państwo Środka zachowując formalną niepodległość, stało się półkolonią mocarstw. Dzięki uzyskanym koloniom i strefom wpływów, Stany Zjednoczone, podobnie Japonia, stały się krajami silniejszymi, które wzmocniły i wyraźniej zaznaczyły swoją pozycję na arenie międzynarodowej.
Na przełomie XIX i XX w. zakończył się proces podziału świata między główne mocarstwa. Przy dzieleniu świata na strefy wpływów, imperia kierowały się podobnymi celami – były to zarówno argumenty gospodarcze, demograficzne, polityczne, jak i cywilizacyjne. Oficjalna jak i ta prawdziwa motywacja była bardzo podobna dla wszystkich państw, ponieważ każde z nich z uwagi na swoją pozycję w ówczesnym świecie zabiegało o posiadanie jak największej liczby kolonii. Była to bardzo istotna kwestia zarówno dla będącej liderem Wielkiej Brytanii oraz dla Włoch, które stosunkowo późno wkroczyły na drogę ekspansji kolonialnej. Terytoria zależne dawały prestiż, wszechobecne uznanie i siłę do rozwoju handlu, przemysłu, co w czasach ogromnego rozwoju gospodarczego było niezwykle ważne. Bardzo często były również elementem przetargowym wśród mocarstw przełomu XIX i XX wieku. Z uwagi na wartość terenu, stawały się punktami strategicznymi dla danego kraju, wywołującymi tym samym konflikty i wojny. Wszystkie państwa kolonizujące preferowały wpływy nieformalne, bo w ten sposób unikano odpowiedzialności i dodatkowych inwestycji w budowanie administracji państwowej – tak czyniły Wielka Brytania, Stany Zjednoczone, Francja, Niemcy i Włochy. Dążenia do zdobycia stref wpływów miały między sobą również różnice – polityka imperialna choć charakteryzowała się licznymi podobieństwami, nie zawsze była tak zacięta i daleko sięgająca jak w przypadku Wielkiej Brytanii. Inną różnicą będzie fakt, iż Rosja poszerzała swoje imperium tylko o sąsiednie tereny, nie miała kolonii położonych za oceanami. Odmienną kwestią różniącą kraje kolonizujące będą także ich dochody a to ze względu na wartość kolonii - stąd przez cały czas imperialiści będą zabiegać o powiększanie swoich stref wpływów i umocnienie swojej pozycji. Bardzo istotnym rezultatem będzie fakt, iż spory między mocarstwami o kolonie i sfery wpływów były jedną z przyczyn I wojny światowej.
Kolonializm jest przedmiotem ciągłych sporów politycznych, ideologicznych i naukowych. Niemożliwa jest jego jednoznaczna ocena. Był niewątpliwie czynnikiem uzależniania i eksploatacji społeczeństw pozaeuropejskich, naruszał ich równowagę społeczną i ekologiczną, doprowadził do licznych walk i nasilał nastroje nazistowskie (umacniano wśród ludności tubylczej wyższość rasy białej) Oskarża się go o spowodowanie zacofania gospodarczego, które cechuje dziś większość krajów Trzeciego Świata. Pozwalał jednak przyswoić tym społeczeństwom te elementy technologii i kultury europejskiej (m.in. powszechność języka angielskiego i francuskiego) , które były wykorzystywane z pożytkiem dla ich własnego rozwoju.
Literatura:
Baszkiewicz, J., Historia Francji, Warszawa, 1995.
Czubiński, A., Europa XX wieku. Zarys historii politycznej, Poznań, 2002.
Dobrzycki, W., Historia stosunków międzynarodowych w czasach nowożytnych 1815-1945, Warszawa, 1996.
Szelągowska, G., Ludzie, społeczeństwa, cywilizacje. Historia XIX i XX wieku, Warszawa, 2003.
Zins, H., Historia Anglii, Wrocław, 2001.