Rozmieszczenie roślinności zależy głównie od warunków klimatycznych, a w szczególności od wielkości opadów i ich rozkładu w ciągu roku. Znaczny wpływ na typ roślinności mają: - rodzaj gleby, - wysokość nad poziomem morza, - ukształtowanie terenu, - odległość od oceanów i mórz, - kontynentalizm klimatu. Strefy roślinne Ziemi noszą nazwę biomów. Biom zajmuje dużą powierzchnię lądu i zwykle występuje na więcej niż jednym kontynencie, Różne biomy charakteryzują się odrębną, typową dla nich roślinnością i związanymi z nią zwierzętami. Rośliny i zwierzęta, występujące w danym biomie, są przystosowane do szczególnych warunków. Gdziekolwiek by na świecie nie występował określony biom, przystosowania te mają podobny charakter. Dzięki temu możemy zaliczyć do jednej grupy zarówno obfitą roślinność z zamieszkującymi ją nadrzewnymi zwierzętami w gorących, wilgotnych tropikalnych lasach deszczowych w Ameryce Południowej, jak i dżunglę w Środkowej Afryce. Rośliny i zwierzęta tych dwóch, całkowicie odrębnych geograficznie regionów są podobne i mają zbliżone przystosowania do środowiska, mimo że wcale mogą nie być ze sobą spokrewnione. Na kuli ziemskiej występuje osiem głównych stref roślinnych: 1) tundra, 2) tajga, 3) lasy klimatu umiarkowanego, 4) roślinność twardolistna, 5) stepy, 6) sawanny, 7) wilgotne lasy równikowe, 8) pustynie i półpustynie, 9) roślinność górska. T U N D R A Strefowa formacja roślinna związana z zimnym klimatem podbiegunowym, zróżnicowana na cztery podstawowe typy: 1/ tundrę arktyczną tworzą jedynie skąpo rosnące mchy i dość bogate zbiorowisko porostów, którym towarzyszą nieliczne rośliny kwiatowe, 2/ tundrę mszysto-porostową, obok wymienionych grup, zasiedlają również w większej obfitości rośliny kwiatowe należące przede wszystkim do rodziny wrzosowatych (Ericaceae) 3/ tundrę krzewinkową, rozwijającą się tam, gdzie zimą pokrywa śnieżna jest dostatecznie gruba, by chronić krzewinki przed zamarznięciem. Składa się z karłowatych wierzb (wierzba zielona, wierzba żyłkowana), krzewinek wrzosowatych (borówka, bagno, wrzosiec) i brzozy karłowatej, pomiędzy którymi występują mchy i porosty 4/ lasotundrę, najbardziej na południe wysuniętą podstrefę tundry, tworzącą przejście do strefy borealnej lasów iglastych (tajgi). Typowe dla tundry są gleby poligonalne powstające w wyniku jej zamarzania i odmarzania. Podobna roślinność występuje ponad górną granicą lasu w górach strefy umiarkowanej. Tundrę zamieszkują też liczni przedstawiciele fauny: a/ roślinożerne: - renifery, - zające bielaki, - lemingi, b/ drapieżniki, - wilki, - lisy polarne (pieśce), - niedźwiedzie polarne, c/ ptaki, - sowa śnieżna, - białozór - największy sokół świata. T A J G A Tajga, borealne lasy iglaste, nazwa lasu szpilkowego na obszarze Azji i Europy, charakterystycznego dla klimatu umiarkowanie chłodnego. Lata są tu krótkie i ciepłe, zaś zimy długie i bardzo mroźne. Niewielkie opady, dochodzące do 600 mm rocznie. Tajga zajmuje większość obszaru Syberii oraz znaczne obszary Niżu Wschodnioeuropejskiego i Półwyspu Fennoskandzkiego. Największa tajga syberyjska, nieco mniejsza kanadyjska oraz najmniejsza skandynawska. Na północy przechodzi stopniowo w lasotundrę i tundrę, na południu w lasy liściaste lub lasostepy (step). Tajga w zależności od położenia różni się nieco składem gatunkowym, w części europejskiej dominuje: - świerk zwyczajny, - świerk syberyjski, - limba syberyjska, - modrzew. W runie występują: - borówki, - wrzos, - bażyna, - liczne mchy i porosty. Tajgę zamieszkuje bardzo bogata fauna, ze szczególnie cennymi dla myśliwych zwierzętami futerkowymi - m.in. : - sobole - gronostaje, - kuny, - borsuki, - zające, - wiewiórki. Występują także: - liczne gryzonie, - jelenie, - lisy, - wilki, - niedźwiedzie. Tajga należy do obszarów w niewielkim stopniu użytkowanych gospodarczo (myślistwo, rybołówstwo, pozysk drewna) oraz stosunkowo słabo przekształconych przez człowieka. Niekiedy nazwę tajga rozciąga się na lasy szpilkowe Ameryki Północnej, występujące w Kanadzie i na Alasce. LASY STREFY KLIMATU UMIARKOWANEGO Las liściasty, formacja roślinna charakterystyczna dla strefy klimatycznej umiarkowanej, gdzie opady są duże (750-1500 mm), a temperatury średnie, z wyraźnie zaznaczoną sezonowością. Obejmuje gęsto zasiedlone obszary Eurazji i Ameryki Północnej. Główne rodzaje drzew to: - grab (Carpinus), - buk (Fagus), - dąb (Quercus), - klon (Acer), - jesion (Fraxinus), z roślin zielonych - zawilec (Anemone). Runo leśne i podszyt są znacznie obfitsze. W lasach tych żyją podobne gatunki zwierząt jak w tajdze. Jest to naturalne, klimaksowe zbiorowisko roślinne dla przeważających obszarów Europy. R O Ś L I N Y T W A R D O L I S T N E Roślinność twardolistna składa się z niewielkich krzewów i karłowatych drzew. Występuje w klimacie podzwrotnikowym, z gorącym suchym latem i wilgotną, łagodną zimą. Rośliny mają twarde, skórzaste liście, które ułatwiają ograniczone parowanie. Wiele z nich wydziela pachnące olejki eteryczne - tymianek, rozmaryn i laur. Na całym świecie roślinność twardolistna jest narażona - w wyniku działalności człowieka - na ryzyko przekształcenia się w formacje pustynne. Zbyt intensywna uprawa ubogich gleb, nadmierny wypas owiec i kóz, eksploatacja drewna na opał i niewłaściwe zabiegi melioracyjne przyczyniają się do postępującego procesu pustynnienia. S T E P Step, bezdrzewna formacja trawiasto-zielna o charakterze suchoroślowym, typowa dla klimatu umiarkowanego kontynentalnego, z mroźną zimą i suchym, gorącym latem, o opadach poniżej 500 mm rocznie, z wyraźnie zaznaczonym okresem spoczynku zimowego. Występuje w Eurazji od Niziny Węgierskiej (tzw. puszta) i wybrzeży Morza Czarnego po środkowe Chiny, w Ameryce Północnej tworzy pas prerii Wielkich Równin, w Ameryce Południowej, w Urugwaju i Argentynie, nazwany jest pampą. Zróżnicowany na szereg podtypów: - stosunkowo najwilgotniejszy step łąkowy (kwietny), z dużym udziałem roślin dwuliściennych i szerokolistnych traw, - step ostnicowy, suchszy, z dominacją traw wąskolistnych (głównie z rodzajów ostnica Stipa i kostrzewa Festuca), - step piołunowy (bylicowy), w obszarach najsuchszych, utworzony przez półkrzewy (zwłaszcza z rodzaju bylica Artemisia). Typową glebą stepową (z wyjątkiem jego najsuchszych postaci z glebami kasztanowymi) jest czarnoziem (czarnozieme gleby). Stepy w postaci najwilgotniejszej zostały nieomal całkowicie zaorane i zamienione na pola uprawne, a w postaciach najsuchszych zdegradowane przez wypas. Fauna stepów to głównie: - bizony (Ameryka Północna), - dzikie konie (Eurazja), - kangury (Australia) - gryzonie: susły, bobaki, chomiki, - ptaki: sępy, orły, kuropatwy, dropie. S A W A N N A Sawanna, biom roślinny typowy dla strefy pod- i międzyzwrotnikowej o wybitnej porze suchej trwającej 2,5-10 miesięcy i niskich opadach 400-600 (900) mm rocznie, występujący przede wszystkim w Afryce, a także w Ameryce Południowej i Australii. Wtórnie rozprzestrzeniony w miejscu lasów suchych w wyniku ich degradacji spowodowanej wypasem lub corocznym wypalaniem. W runi sawanny przeważają okazałe trawy, bujnie rozwijające się i zakwitające w czasie deszczów, a wysychające w sezonie bezdeszczowym. Krajobraz sawanny urozmaicają rozrzucone pojedynczo lub w niewielkich grupkach drzewa o parasolowatym pokroju, okresowo zrzucające liście np.: - akacje (Acacia) - baobaby (Adansonia) - drzewiaste wilczomleczowate (Euphorbiaceae) - palmy (Palmae) Fauna sawanny jest różnorodna, charakterystyczne są: - liczne gatunki antylop - zebry - żyrafy (żyrafowate) - lwy - gepardy - słonie - bawoły - nosorożce, - lamparty. Sawanna daje schronienie wielu gatunkom ptaków, w tym nielotnym strusiom (Australia), tkaczom czerwonodziobym (najliczniejszy gatunek ptaka na świecie) i drapieżnikom, takim jak sekretarz. Na sawannie australijskiej zamiast antylop żyją kangury, a największym drapieżnikiem jest dziki pies dingo. W I L G O T N Y L A S R Ó W N I K O W Y Las równikowy, las deszczowy - formacja roślinna charakterystyczna dla strefy klimatu równikowego, charakteryzującego się wysoką sumą opadów atmosferycznych (ponad 2000 mm) oraz brakiem pór roku. Las równikowy występuje w trzech głównych obszarach: - w dorzeczach Amazonki i Orinoko w Ameryce Płd. (największy obszar zwartego występowania), - w Ameryce Środkowej, - w dorzeczach Kongo, Nigru i Zambezi (Środkowa i Zachodnia Afryka), - na Madagaskarze, - w rejonie Indii, - w rejonie Indochin ( Półwysep Indochiński), - w rejonie Półwyspu Malajskiego, - w rejonie Wysp Sundajskich (Archipelag Sundajski), - w Nowej Gwinei. Posiada wyraźną strukturę warstwową: - drzew (ok. 100 gat. Na 1 ha, tworzących lity, wiecznie zielony kobierzec o grubości 24-30 m, z ponad którego wyrastają tu i ówdzie bardzo wysokie drzewa), - krzewów i roślin zielnych, które wypełniają szczelnie luki powstające w warstwach niższych. Typową formą wzrostu, umożliwiająca dostęp do światła, są epifity (rosnące na innych roślinach – storczyki i paprocie) i drzewiaste liany, oplatające drzewa, powodujące niekiedy ich „uduszenie”. W przeciwieństwie do lasów liściastych strefy umiarkowanej, gdzie gatunki zwierząt występują w pobliżu powierzchni ziemi, w lesie równikowym-deszczowym życie zwierząt skupia się w wyższych warstwach roślinności. Jest to najbogatsza w gatunki roślin i zwierząt formacja roślinna na Ziemi, zarazem najsłabiej zbadana. Występują liczne: - owady, - nadrzewne węże, - olbrzymie, trujące żaby, - barwne ptaki, - ssaki (małpy). Niepokój budzi tempo wycinania lasów tropikalnych, wynoszące 0,6-1,5% rocznie, co może doprowadzić w ciągu 20 lat do zmniejszenia o 90% ich areał. P U S T Y N I A Pustynia, rodzaj formacji roślinnej i równocześnie ważna strefa krajobrazowa na kuli ziemskiej. Pustynie związane są z klimatem suchym i skrajnie suchym zwrotnikowym (np. Płn. Afryka, Półwysep Arabski, Australia), występują również w suchych wnętrzach kontynentów w klimacie podzwrotnikowym, a także umiarkowanym (Azja Środkowa, Ameryka Płn.). Specyficznym typem są pustynie nadbrzeżne (Atacama, Namib), związane z wysuszającym oddziaływaniem chłodnych prądów morskich. Pustynia cechuje się: - opadami rocznymi nie przekraczającymi 200 mm, a niekiedy wynoszącymi kilka mm rocznie, - stałym deficytem wilgotności (ilość opadów jest 30 razy mniejsza od parowania potencjalnego), - silnym nasłonecznieniem, związanym z dużą liczbą dni bezchmurnych, - dużymi dobowymi wahaniami temperatur, - całkowitym lub prawie całkowitym brakiem wody i roślinności, - brakiem cieków lub występowaniem cieków tylko epizodycznych - przeważającą rolą morfogenetyczną wiatru. Pustynia jest obszarem nie nadającym się - w naturalnych warunkach - do celów gospodarki rolnej ani też w większości do hodowli. Pustynia występuje w obrębie różnych makroform rzeźby. Wyróżniamy pustynie: - nizinne, - wyżynne, - górskie. Pustynie dzieli się też na: - pustynie piaszczyste (erg) z różnorodnymi formami wydmowymi, - pustynie ilaste (takyr, kewir, sebkha,playa), pokryte twardym, spękanym, silnie zasolonym iłem, stanowiące niekiedy dno okresowych jezior, - pustynie kamieniste, pokryte złomiskami skalnymi, - pustynie skaliste (hamada), pokryte wygładzoną, prawie płaską powierzchnią litych skał, - pustynie żwirowe (serir, reg, gibber), których powierzchnia zasłana jest materiałem żwirowym. Pustynie, oprócz drobnych gryzoni, ptaków, węży i jaszczurek, zamieszkują antylopy i dzikie koty. G Ó R Y W porównaniu z sąsiadującymi nizinami, góry mają odmienny świat roślin i zwierząt. Klimat w górach charakteryzuje się większymi opadami, niższą temperaturą, obniżającą się wraz ze wzrostem wysokości n.p.m. Wskutek tego roślinność górska ma układ piętrowy. Piętrowość, jedna z właściwości środowiska przyrodniczego w górach, polegająca na stopniowym zmienianiu się jego cech, wraz ze wzrostem wysokości bezwzględnej (n.p.m.). Pojecie piętrowości dotyczy zarówno zmienności całego środowiska, jak i niektórych komponentów środowiska (klimatu, roślinności, gleb, świata zwierzęcego), a także pojedynczych cech (piętrowość opadów, piętrowość procesów morfogenetycznych itp.). Piętrowość wyraża się w postaci występowania w górach (jednego na drugim) kolejnych pięter, z których każde cechuje się odrębnym od innych charakterem środowiska. Piętra te częściowo odpowiadają strefom krajobrazowym na kuli ziemskiej. Piętrowość wynika przede wszystkim ze zmienności cech klimatycznych - temperatury, opadów i innych(piętra klimatyczne), do których nawiązują pozostałe elementy środowiska. Najbardziej dostrzegalna jest piętrowość roślinna. Układ roślinności w obszarach górskich związany jest ze zmianą klimatu w miarę wzrostu wysokości n.p.m. Zasadniczo wyróżnia się: - piętro podgórza - piętro górskie (dzielone niekiedy na niższe i wyższe) - piętro subalpejskie - piętro alpejskie - piętro niwalne Każdemu z tych pięter odpowiada właściwy mu typ roślinności. W zależności od położenia geograficznego masywu górskiego mogą występować pewne różnice i modyfikacje układu piętrowego, a także w zasięgu pionowym poszczególnych pięter roślinnych (inny w strefie tropikalnej, inny w umiarkowanej czy arktycznej). - 11 - W Tatrach, które są najwyższe w Polsce, a także w całym łańcuchu Karpat, wydziela się następujące piętra roślinne: 1) Piętro podgórza od 300 do ok. 700 m n.p.m., z panującym lasem grądowym, 2) Piętro regla dolnego (piętro górskie niższe) od ok. 700 do 1200 m n.p.m., dominują tu głównie pola uprawne, łąki, lasy bukowe, bukowo-jodłowe oraz lasy świerkowe, 3) Piętro regla górnego (podobne do tajgi) od ok. 1200 do ok.1550 m n.p.m., z dominującymi lasami świerkowymi, w górnych partiach limba i modrzew europejski, 4) Piętro kosodrzewiny (lasotundra) – piętro subalpejskie od ok. 1550 do 1800 m n.p.m., z zaroślami kosodrzewiny, 5) Piętro halne (piętro alpejskie) – tundra- od ok.1800 do 2300m n.p.m., z murawami wysokogórskimi, 6) Piętro turniowe (piętro subniwalne) od 2300m po najwyższe szczyty, bardzo rzadko występuje roślinność, dominują nagie skały (brak piętra niwialnego, z lodowcami i wiecznymi śniegami, które występują w wyższych górach, np. w Alpach. Himalajach, Andach). Do poszczególnych pięter roślinnych przywiązywane są nie tylko określone zbiorowiska roślinne, ale także grupy gatunków, które nazywane są np. gatunkami alpejskimi czy reglowymi. Wśród zwierząt osobliwością są kozice i świstaki, żyją też niedźwiedzie brunatne, rysie i borsuki. W wysokich górach np. w Himalajach żyje puma śnieżna, tygrys syberyjski i karakal.
