Odziaływanie kultury halsztackiej na ziemie polskie. Młodsze fazy kultury łużyckiej.

Halsztacka kultura, nazwa kultury obejmującej obszar od wschodniej Francji, przez kraje nad górnym i środkowym Dunajem, po Morze Adriatyckie, pochodząca od miejscowości Hallstatt. Powstała ona w wyniku przekształceń, jakie dokonały się w obrębie kultur pól popielnicowych (w Polsce należy do nich kultura łużycka), m.in. pod wpływem ekspansji i zniszczeń dokonanych przez Kimmerów, koczowników nadczarnomorskich. Dużą rolę odegrały także wpływy etruskie (Etruskowie) i greckie (Grecy).

Pod wpływem wschodnioeuropejskim dokonały się przemiany w taktyce walki, m.in. wzrosła rola konia. Wpływy śródziemnomorskie widoczne są np. w przejęciu niektórych technik fortyfikacyjnych (m.in. gród w Heuneburg nad Dunajem w Niemczech). Nastąpił znaczny postęp w rozwoju metalurgii żelaza, w metalurgii kolorowej, w wydobyciu surowców, np. miedzi, soli. W garncarstwie pojawił się zwyczaj malowania ceramiki oraz tzw. grafitowanie naczyń nadające im metaliczny połysk, we wschodniej części występowania kultury halsztackiej zdobiono naczynia dolepiając także plastycznie uformowane głowy byków czy małe naczyńka.

W obrządku pogrzebowym panował birytualizm - obok powszechnego w obrębie kultur pól popielnicowych ciałopalenia równie często występowały groby szkieletowe, m.in. w drewnianych komorach grobowych nakrytych nasypami kurhanowymi (co świadczyło o znacznym zróżnicowaniu majątkowym i społecznym).

W kulturze halsztackiej można wyodrębnić część zachodnią (od wschodniej Francji po Górną Austrię) oraz wschodnią (od Dolnej Austrii aż po środkowy Dunaj), gdzie utrzymała się dominacja ciałopalenia.
Tereny nad górną Drawą i Sawą wydziela się niekiedy jako osobną kulturę południowo-wschodniohalsztacką. Tereny zachodniohalsztackie zamieszkiwała zapewne ludność celtycka (Celtowie), wschodniohalsztackie m.in. Illirowie.

Kultura halsztacka intensywnie oddziaływała także na tereny położone bardziej na północ, zwłaszcza Czechy i Polskę.
Najbardziej intensywnymi wpływami kultury halsztackiej objęte zostały tereny pd.-zach. Polski, głównie Śląsk i Wielkopolska. Podstawowe znaczenie w tym procesie miały kontakty handlowe między południem Europy a strefą wschodniobałtycką, dostarczającego poszukiwanego surowca – bursztynu. Pojawienie się w grupie śląskiej kultury łużyckiej ceramiki malowanej typu wschodniohalsztackiego dowodzi, że przynajmniej na początkowym etapie jej wytwórcami byli przybysze z ośrodków wschodniohalsztackich, specjaliści dobrze znający nową technikę. W obrębie tej grupy stosunkowo często posługiwano się wyrobami żelaznymi importowanymi z kręgu kultury halsztackiej. Rozwój handlu wpłyną na wyodrębnienie się w grupie śląskiej warstwy arystokratycznej czy też starszyzny rodowej. Świadectwem tego są bogate pochówki, na jakie natrafiono m. in. W Gorszewicach koło Poznania, we Wrocławiu-Księżu Małym, a także na wielkim cmentarzysku w Kietrzu, na Wyżynie Głubczyckiej (Górny Śląsk).

Ich arystokratyczny charakter podkreśla bogaty inwentarz libacyjnych i kulturowych naczyń ceramicznych. Jeśli nawet przyjąć, że obecność takich form obrządku pogrzebowego jest wynikiem przejęcia przez miejscową arystokrację halsztackich norm podkreślania prestiżu, to trzeba też założyć istnienie bliskich kontaktów pomiędzy arystokratycznymi rodami. Kontakty takie były też zapewne podłożem rozprzestrzeniania się importowanych wyrobów halsztackich. Są to głownie elementy uzbrojenia i biżuterii lub części stroju. W niektórych regionach o kluczowym znaczeniu dla kontaktów między grupowych obserwuje się znaczne nagromadzenie takich przedmiotów (np. cmentarzysko w Gorszewicach w Wielkopolsce).

„Halsztatyzacja” ugrupowań osadniczo-kulturowych z obszarów położonych na północ od Karpat i Sudetów była zjawiskiem jakościowo i terytorialnie ograniczonym. Obejmowała jedynie te strefy zachowań kulturowych, w których adaptacja nowych wartości nie naruszała zasadniczo istniejących struktur. W sensie terytorialnym objęła głównie południowo-zachodnią część ziem polskich. Wschodnie ugrupowania kultury łużyckiej, włącznie z Małopolską pozostały poza jej zasięgiem, kultywując dawne (późnobrązowe) wzorce kulturowe.
Łużycka kultura, termin posiadający różne znaczenia wśród archeologów różnych krajów. Najszerzej ujmowany w polskiej literaturze archeologicznej, jako kultura obejmująca w epoce brązu, a także wczesnej epoce żelaza (ok. 1400-300 p.n.e.) w zasadzie całość ziem polskich leżących w dorzeczu Odry i Wisły, w kierunku wschodnim wykraczając poza granice Polski na zachodnią część Wołynia, obejmująca ponadto północno-wschodnią i północną część Czech, Saksonię z Łużycami, wschodnią część Turyngii i znaczną część Brandenburgii, leżące w dorzeczu górnej i środkowej Łaby.

Nazwa pochodzi od cmentarzysk popielnicowych tej kultury odkrytych na Łużycach. Obecnie odrzuca się zarówno koncepcję ukształtowania się kultury łużyckiej na jednym terytorium, jak i później przyjmowany podział na dwie strefy: zachodnią, która wykształciła się ok. 1400 na podłożu miejscowego osadnictwa przy silnych wpływach znad środkowego Dunaju, oraz wschodnią, która powstała w XIII-XII w.p.n.e. na podłożu kultury trzcinieckiej.

Mówi się o szeregu grup, które nie formowały się jednocześnie, a na ich powstanie złożył się cały zespół czynników. Proces ten najwcześniej nastąpił w południowej części, w obrębie grupy śląskiej, sasko-łużyckiej i słowackiej, a zmiany dotyczyły zarówno gospodarki, trybu życia ludności, kultury materialnej, jak i wierzeń, zwyczajów pogrzebowych czy struktury społecznej.
Ludność poszczególnych grup włączanych w obręb kultury łużyckiej prowadziła w zasadzie osiadły tryb życia, zajmowała się głównie uprawą ziemi, przy dużym udziale hodowli zwierząt, a łowiectwo, zbieractwo i rybołówstwo miały znaczenie tylko pomocnicze. W ramach gospodarstwa domowego rozwijała się obróbka gliny, zwłaszcza garncarstwo, obróbka drewna, kości, rogu, włókna i tkactwo. Przez cały okres kultury łużyckiej w użyciu znajdowały się niektóre wyroby kamienne, głównie toporki, lecz rozwinięte było także odlewnictwo brązowe.
Cała produkcja metalurgiczna oparta była na imporcie, gdyż na terenach kultury łużyckiej brak było złóż kruszców (miedzi, brązu) zdatnych do eksploatacji. W środkowej i młodszej epoce brązu ludność zamieszkiwała w rozproszeniu osady otwarte, zakładane zazwyczaj na skraju terasy, która wznosiła się ponad dolinny obszar zalewowy rzek i potoków, bądź nad łąkami nadjeziornymi. Domy budowane w tych osadach miały kształt prostokątny i konstrukcję słupową.

W niektórych grupach już na przełomie II i I tysiąclecia p.n.e. zaczęto wznosić osady obronne, zakładane w miejscach dogodnych do obrony i dodatkowo fortyfikowane wałem o konstrukcji drewniano-ziemnej czy palisadą. Grody te (np. Biskupin) były centrami władzy plemiennej i ośrodkami produkcyjno-handlowymi. Wśród ludów kultury łużyckiej panował ustrój rodowy: najmniejszą komórką społeczną była mała rodzina złożona z kilku osób i zamieszkująca jeden budynek mieszkalny.
Rodziny spokrewnione ze sobą tworzyły rody, których członkowie zamieszkiwali jedną osadę lub kilka położonych blisko siebie osiedli i użytkowali jedno cmentarzysko. Generalnie na całym terytorium kultury łużyckiej stosowany był obrządek ciałopalny, niemal we wszystkich grupach powszechne były płaskie groby ciałopalne, najczęściej popielnicowe, zakładane na dużych, długotrwale użytkowanych cmentarzyskach. Niemal wszędzie obok grobów popielnicowych spotyka się też pochówki jamowe.

Charakterystyczną cechą kultury łużyckiej była ceramika, która zarówno pod względem poziomu technicznego, jak i artystycznego nie miała sobie równej w owym czasie w środkowej i północnej Europie. W okresie 550-400 p.n.e. z lokalnych grup kultury łużyckiej wykształciła się na Pomorzu kultura wschodniopomorska, a na obszarze między Wisłą i Bugiem kultura grobów podkloszowych. W VII w.p.n.e. najazd Scytów spowodował znaczny regres gospodarczy. W III w.p.n.e. doszło do całkowitego upadku kultury łużyckiej.


Źródła:
1. Wielka Historia Polski, Najdawniejsze dzieje ziem polskich, P. Kaczanowski, J. K. Kozłowski, t. I, Kraków 1998. s. 174-176
2. Encyklopedia Historyczna Świata, Prehistoria, [oprac] J. K. Kozłowski, t. I. Kraków 1999, s. 374-380