Motyw patriotyczny w literaturze w wybranych epokach.

Motyw patriotyczny w literaturze polskiej jest motywem często występującym. Są epoki, które głównie opierały się na nim. Wynika to z racji tego, że polska była przez prawie dwieście lat pozbawiona albo swojej suwerenności, bądź siły z zewnątrz próbowały nam ją ograniczyć. Zresztą o Polakach mówi się, że potrafią walczyć o kraj, gotowi są do wielkich czynów, wyrzeczeń, stawiają dobro kraju ponad wszystko kiedy tego potrzeba, a nie potrafią żyć w świecie w których nie muszą walczyć. Ich patriotyzm w takich sytuacjach jest znany na całym świecie. Literatura polska pełniła wiele funkcji. Krytykowała postępowanie tych, którzy wpływali na losy kraju, dawała bohaterów, którzy mieli stanowić przykład Polaka patrioty, dawała rozwiązania, co robić dalej w przyszłości, wytykała błędy, podważała dotychczasowe autorytety, które już się nie sprawdzają.
Swoją prezentację zacznę od „Pana Tadeusza”, który ukazuje Polskę zaraz po utracie niepodległości, opisuje życie głównych winnych za tę sytuacją, tj. szlachty. Pokazuje którędy Polska powinna kroczyć, na podstawie zmiany charakterologicznej jednego z bohaterów, tj. księdza robaka. Następnie chciałabym omówić „Konrada Wallenroda”, który także przedstawia bohatera romantycznego, ale nieco inaczej zarysowanego, bo bardziej tragicznego. Mickiewicz mówi o sposobach sposobach przezwyciężeniu wroga i o stopniu w jakim jednostka powinna się poświęcić dla dobra ogółu. W powieści „Lalka” mamy zdeżenie się dwóch ideologii – romantyzmu z pozytywizmem i pokazanie czarnych aspektów Polski, które sprawiają, że żadna dobra ideologia, się u nas nie przyjmie, jeżeli państwo jest w stanie moralnego rozkładu. Ostatnim utworem jest wiersz człowieka przedstawiającego pokolenie, które z góry było skazane na śmierć, które żyło w czasie II wojny światowej. Obowiązywał patriotyzm wojenny, który kazał ludziom zmienić się w trylobitów, jak to powiedział Baczyński, czyli ludzi pierwotnych, bez uczuć, którzy mieli być niczym głazy. Którzy umarli za kraj bo tak trzeba, nawet za cenę młodości. To kolejne pokolenie polskich romantyków, tzw. Kolumbowie.




K.K. Baczyński - Pokolenie (wiatr drzewa spienia)
Baczyński był najbardziej docenionym poetą swojego pokolenia. Urodził się w 1921r, zginął w 1944r w powstaniu warszawskim. Żył szybko, umarł młodo.. Wiersz, który wybrałam przedstawia wszystko to o czym myślał przeciętny młody Polak, który był postawiony w takiej sytuacji jak on – czyli żyć w kraju którym rządzi wojna.. W wierszu „Pokolenie” zawarte są następujące motywy: opis piękna przyrody, kontrastujący z rzeczywistością wojny („ziemia pełna owoców, ze świerków na polu zwisa głowa obcięta”), tragedia pokolenia Baczyńskiego, czyli rozdarcie pomiędzy służbą ojczyźnie a własnymi marzeniami. Ci młodzi ludzie zostali nazwani Kolumbami. Określenie to pojawiło się po raz pierwszy w książce Romana Bratnego pt. „Kolumbowie. Rocznik dwudziesty”. Kolumbowie to ludzie, którzy odkrywali uroki nowego wolnego świata, zaś tworzyli w czasie wojny i okupacji. O baczyńskim mówi się, że jest największym romantykiem czasów wojny, że jest spadkobiercą dorobku romantycznego. Jest to wiersz przerażający, ponieważ mówi o przemianie jak zachodzi w umyśle człowieka, żyjącego w czasie wojny, jeżeli chce tą wojną przetrwać:
„w grozie drążymy mroczne miłości,
własne posągi – źli trylogii”

„nas nauczono nie ma litości
nie ma sumienia
nie ma miłości
nas nauczono trzeba zapomnieć”
Określił ludzi mianem trylobitów, co znaczy, że przypominają ludzi pierwotnych, którzy kierują się pierwotnym instynktem – przeżyć. Zabijają, i jeżeli chcą to robić muszą przestać czuć, myśleć. Muszą być jak głazy. Zapomnieć o ludzkich uczuciach..
„szukamy serca – bierzemy w rękę
nasłuchujemy: wygaśnie męka
ale zostanie kamień – tak – głaz”
Baczyński się zastanawia czy ten jego trud nie pójdzie na marne, czy zostanie jakaś pamięć po ich czynach, mówi:
„czy nam postawią z litości chociaż
nad grobem krzyż”
o ludziach swojego pokolenia mówi „karty Iliadywi „karty Iliadydźmi, którzy musieli poświęcić swoje życie dla ojczyzny, ale byli waleczni, byli patriotami, cechowała ich rycerskość, umierali piękną heroiczną śmiercią. Były to postacie tragiczne, tak jak bohaterowie romantyczni, którzy nie mieli swojego życie. Ich życiem była walka i nieunikniona śmierć. I musieli się z tym pogodzić.
























Lalka – Bolesław Prus
Bardzo ciekawą pozycją w literaturze polskiej, jeżeli chodzi o patriotyzm, jest Lalka B. Prusa.
Zauważalne jest tu poruszenie przez Prusa dwóch tematów:
1. pozytywiści a romantycy
2. zagrożenia dla polski współczesnej, czyli jak przedstawiały się te piękne pozytywistyczne myśli na tle sytuacji wewnętrznej kraju
Po romantyzmie, który jako pierwszy pojawił się w zniewolonej Polsce, przyszedł pozytywizm. Ogólnie autor próbuje podważyć ideologię tego pierwszego, która się nie sprawdziła, ale z drugiej strony wyraża szacunek dla samych ludzi, dla romantyków. upadek powstania styczniowego ostatecznie przesądził o popularyzacji doktryn pozytywistycznych – praca organiczna, praca od podstaw. Droga do odzyskania niepodległości nie wiedzie, przez kolejny zryw, walkę, ale przez pracę.
Bardzo ważnymi postaciami w powieści, jeżeli chodzi o podtekst polityczny, jest są Wokulski i Rzecki. Chciałabym wyjaśnić, dlaczego. Otóż obydwaj byli romantykami, brali udział w powstaniu styczniowym, byli zagorzałymi patriotami. Pan wokulski został zesłany na sybir po upadku powstania. Rzecki był synem byłego legionisty, z dużym sentymentem opowiadał o Napoleonie, naiwnie wierzył w odzyskanie niepodległości, w odbudowę rodu Bonapartych. Czekał aż wybuchnie konflikt między Rosją a Austrią i Prusami. Mówił, że wtedy Polacy wykorzystają swoją szansę. Wokuski z kolei przechodzi przemianę wewnętrzną. Po powrocie do Polski z Syberii jest odmieniony. Tam miał czas żeby poukładać sobie pewne sprawy. Wie, że romantyczna postawa to już przeszłość. Że to nic nie daje. Że nie tędy jest droga. Należy zmieniać kraj wewnętrznie. Zauważamy tu postawę charakterystyczną dla pozytywistów. Czuje się, odpowiedzialny za ludzi którym w życiu się nie powiodło, za tych którzy znaleźli się na marginesie życia. Pomaga prostytutce Marii, pomaga też Wysokiemu. Trzeba naprawić kraj, ucząc Polaków przedsiębiorczości, wykorzystując gospodarkę, potencjał umysłowy, nie wolno dopuścić, żeby młodzi, utalentowani ludzi wyjeżdżali.
Szuman określił Wokulskiego tak:
„stopiło się w nim dwóch ludzi: romantyk sprzed roku sześćdziesiątego i pozytywista z siedemdziesiątego”
B. Prus, na przykładzie tych dwóch postaci, naśmiewa się jakby z rzeckiego, a dokładniej z ludźmi jemu podobnych, którzy żyją kultem Napoleona. Nie chcą spojrzeć na rzeczywistość inaczej, nowocześniej. Wokulski jest tego przeciwieństwem. Też był romantykiem. Pojawia się w powieści takie zdanie, które dobitnie mówi o nastawieni Prusa do tego problemu:
„Romantycy muszą wyginąć – dzisiejszy świat nie dla nich”
. Wokulski jest w duszy pozytywistą, chce pomagać. Ma do tego możliwości, ponieważ dorobił się fortuny. Ale niestety żyje w świcie w którym ciągle nie liczy się to co na prawdę ważne, ważne dla pozytywistów, ale w świecie zakłamania, arystokraji, która nie interesuje się tym co jest poza jej bezpośrednim otoczeniem. Ona nie ma zamiaru pomagać. Liczy się dostani poziom życia, bycie w towarzystwie. Do takiego świata trafił wokulski. Wokulski i przedstawiciele arystokracji są przedstawieni jako skrajności. On doby, oni źli. On jest bohaterem wzorcowym. Oni jego kontrastem. On patriota, oni zdecydowanie nimi nie są. Arystokracja ludźmi pracy gardzi. Gardzi Żydami, Niemcami, a w oczach Prusa to nacje zasługujące na szacunek. Są pracowici, nie trwonią pieniędzy, budują kapitał.
Prus skrytykował Polaków. W kraju gdzie dominują kłamcy i próżniacy, wyzyskiwacze, nie może żyć dobrze.
Sam Prus określił temat lalki następująco:
„przedstawić naszych polskich idealistów na tle społecznego rozkładu”

A idealistą jest wokulski, jest nim rzecki, a także Ochocki, spokrewniony ze szlachtą, młody, naiwny naukowiec, który wyjeżdża za granicę, gdzie jego praca będzie naprawdę doceniona. Podąża za swoją utopią, aby pomagać ludziom nauką.
"Lalka" jest powieścią realistyczną, przez samo to, że nie jest powieścią tendencyjną. Nie pokazuje nam ona jasno do czego mamy dążyć i co jest dobre. Wprost przeciwnie, utwór ten jest wielkim pytaniem o przyszłość, nic tam nie jest do końca jasne, wszystko jest w mniejszym lub większym stopniu skomplikowane. Lalka" pasuje do określenia powieść realistyczna i to realistyczna krytycznie, rozprawiająca się z hasłami epoki.





























Konrad Wallenrod
Na napisanie powieści poetyckiej wpłynęły duchowe rozterki poety, który wahał się, czy może być patriotą ktoś, kto żyje pośród wroga. Zastanawiał się również nad etyczną stroną takiej postawy – badał atmosferę spisków, skrytobójstwa, tajnych związków. Utwór stanowi ponadto nawiązanie do tradycji powieści poetyckiej, którą zapoczątkował Byron, Mickiewicz skorzystał również z jego pomysłu stworzenia tzw. bohatera bajronicznego. Motto do swojego dzieła Mickiewicz zaczerpnął z Księcia Nicolo Machiavellego:
„Macie bowiem wiedzieć, że są dwa sposoby walczenia… trzeba być lisem i lwem”.

Czyli, jak walczyć z wrogiem, który jest stokroć silniejszy. Była to metafora do ówczesnej sytuacji, kiedy Polska byłą taka słaba, a zaborca potężny. Jest to nawoływanie do walki w konspiracji, metodą podstępów, spisków, nawet za cenę utraty, honoru, duszy, nawet jeżeli wiemy, że stosujemy metody niegodne postępowania człowieka. Wszystko dla dobra jednego – ojczyzny.
Konrad Wallenrod jawi się nam jako jednostka uwikłana w trudne, tragiczne dylematy moralne i w rzeczywistość historyczną, która decyduje o jego przyszłych losach; Konrad jest wychowany w dwóch kulturach, przeciwstawnych i sobie wrogich – litewskiej i niemieckiej, Jego tragizm dostrzegamy w sferze honoru – jest to wybór, którego musi dokonać bohater – wybrać miedzy honorem rycerza a zwycięstwem nad zakonem; Wiążą się z tym kolejne tragiczne dylematy i wybory – Konrad porzuca żonę, Aldonę, wkrada się w łaski zakonu, skrytobójczo morduje Konrada Wallenroda i wciela się w jego osobę. W swym działaniu kieruje się podstępem, zdradą, kłamstwem – czym hańbi honor chrześcijańskiego rycerza. Jest to bohater tragiczny, ponieważ każda decyzja, którą podejmie, będzie niekorzystna dla niego, tragiczna w skutkach. Jest jednak patriotą. Dobro ojczyzny – najważniejsze.
„Słodszy wyraz nad wszystko, wyraz miłości, któremu nie masz równego na ziemi oprócz – ojczyzna”
Nic więc dziwnego, że Konrad był wzorem dla inicjatorów powstania listopadowego. Konrad Wallenrod to nakaz do walki. Istotna jest pieśń Wajdeloty w tej powieści. Jest to program poetycki. Zadaniem poezji według Mickiewicza jest przechowywać pamięć o wielkich bohaterach, ich czynach, by podtrzymywać naród w trudnych chwilach.
Halban powiedział do Konrada:
„Tyś niewolnik, jedyna broń niewolnika – podstępy”
W Konradzie Wallenrodzie widać dwa sposoby służenia ojczyźnie. Pierwszy to poprzez stworzenie głównej postaci jako człowieka gotowego na wszystko, byleby ratować ojczyznę, a drugi to przechowując pamięć o historii, budzenie świadomości narodowej. Wallenrod to Litwin, a celem jego ataku jest zakon krzyżacki.






Hymn Polski, Mazurek Dąbrowskiego

Mazurek Dąbrowskiego jest to utwór mówiący przede wszystkim o wierze w odzyskanie niepodległości. Należy wspomnieć, że powstał w okresie, który dał wiele takich nadziei Polakom. Był to okres kiedy Europą rządził Napoleon, a Polacy stali po jego stronie. Polacy liczyli, że ostateczna wygrana Napoleona nad wrogami, przyniesie sukces Polakom. Że polska odzyska niepodległość. Powstały Legiony Polskie we Włoszech pod przywództwem Henryka dąbrowskiego. Dokładnie powstały w republice Lombardzkiej. Autorem słów, do mazurka, jest wybitny pisarz Józef Wybicki. Był on poza tym działaczem politycznym i współtwórcą legionów. Utwór ten nazwano „Pieśnią nadzieją”. Zaczyna się tak:
„jeszcze Polska nie zginęła, kiedy my żyjemy
co nam obca przemoc wzięła, szablą odbijemy.
Marsz, marsz dąbrowski, z ziemi włoskiej do Polski
Za twoim przewodem, złączym się z narodem”
Już tutaj, po tych pierwszych słowach widać jaką nadzieję Polacy mieli w związku z powstaniem Legionów.
Utwór ten traktuje ojczyznę – Polskę z całym szacunkiem, jak matkę cierpiącą, którą trzeba otoczyć miłością, chronić ją. Ojczyzna to najważniejsza wartość w życiu. Jest także powodem do dumy. Taki powinien być Polak – patriota. Taki jego wizerunek odczytujemy w pieśni.
Jest tu przedstawiony tragiczny los Polaka, jego nadzieja na zwycięstwo i oczekiwaną wolność.






Ciekawostki
1. Adam Mickiewicz tak bardzo przeraził się tego jakiego bohatera stworzył, chodzi o Konrada Wallenroda, że po jego napisaniu chciał spalić cały rękopis, bał się skutków jego przeczytania przez społeczeństwo.
2. W. Potocki miał dużą wiedzą o szlachcie sarmackiej, ponieważ sam uczestniczył w sejmikach, widział ją w życiu codziennym.
3. Najbardziej jednak interesujące jest to, że Mickiewicz i Słowacki w czasach studenckich namiętnie rozczytywali się w dziełach renesansowego pisarza Macieja Stryjkowskiego, zwanego przez historyków literatury postacią tyleż ciekawą, co śmieszną. Największym dziełem tego autora jest: „Która przedtym nigdy światła nie widziała, Kronika polska, litewska, żmódzka i wszystkiej Rusi” napisana w dużej części trzynastozgłoskowcem, zawierająca wiele opisów z historii Litwy, którą czytając można niemal pomylić z dziełem Mickiewicza napisanym w zbliżonej konwencji. Widać z tego, że nasz narodowy wieszcz nie jest twórcą do końca oryginalnym.


Pan Tadeusz
„Piszę teraz właśnie poema wiejskie, w którym staram się zachować pamiątkę dawnych naszych zwyczajów i skreślić jakkolwiek obraz naszego wiejskiego życia, łowów, zabaw, bitew, zajazdów etc.”,
Tak Mickiewicz napisał o „panu Tadeuszu” w jednym ze swoich listów. Znawcy literatury mickiewiczowskiej podają następujące przyczyny napisania przez niego :Pana Tadeusza”, czyli zabawnej, pełnej opisów życia szlachty, ich obyczajów, jest też tam historia. Po pierwsze to tęsknota pisarza, który był w czasie pisania epopeji na obczyźnie. Obudzenie nadziei pokładanych w kampanii napoleońskich. Sławienie uroków życia na polskiej wsi. Jest to powrót do arkadii lat dziecięcych. To tęsknota Mickiewicza za krajem. Jest tu zdecydowanie inaczej przedstawiony wątek patriotyczny, dlatego wybrałam Pana Tadeusza. Nie ma tu nawoływań do walki, buntu, rozlewu krwi za ojczyznę, ale jest tu próba zapisania na papierze tego o czym Polacy powinni pamiętać. Pan Tadeusz jest wyrazem wiary poety w solidarność ludu, w powszechne wyzwolenie i braterstwo, jest tu wiara w podupadłą polską szlachtę, która to właśnie przyczyniła się do upadku Polski.
Tęsknotę poety widac już w inwokacji, gdzie mówi:
„Litwo, ojczyzno moja. Ty jesteś jak zdrowie. Ile cię trzeba cenić, ten tylko się dowie. Dziś piękność twą w całej ozdobie widzę i opisuję bo tęsknię po Tobie…”
tą krainą szczęśliwości, w której dzieje się akcja jest Soplicowo. Czas akcji to lata 1811-1812, czyli w przeddzień kampanii napoleońskiej. Mickiewicz opisał także ostatnie lata Rzeczypospolitej.
W ksiżće mamy bohatera romantycznego – jest nim ksiądz robak. Ten cichy kapłan chciał przygotować powstanie na Litwie, które pomogłoby Napoleonowi. Postanowił w tym celu przekonać szlachtę zaściankową.
Pełny tytuł brzmi: Pan Tadeusz, czyli ostatni zajazd na Litwie. Zajazd dotyczył zamku, o który toczył się nieustający spór między hrabią a Soplicami.
Mickiewicz bardzo często używa w epopei słowa ostatni: jak ostatni zajazd, ostatni polonez, ostatni co tego poloneza wodził, ostatni woźny trybunału, ostatni klucznik. Ten wyraz ostatni ma swoje znaczenie. Ma podkreślić, że to wszystko co jest tam opisane to przeszłość, że tak już nigdy nie będzie. Szlachta odchodzi niepamiętnie z areny dziejów. Chciał tak opisać ludzi minionej epoki, reprezentantów umierających obyczajów szlacheckich. Jednakże, chciał też stworzyć obraz nowej epoki, którą prezentował robak. Na jego przykładzie prezentuje metamorfozę, jaką powinien przejść każdy Polak. Z hulaki, warchoła, zawadiaki, stał się bojownikiem sprawę polską, rzecznikiem niepodległości.
Soplicowo w panu Tadeuszu określane jest jako „mała ojczyzna”, „ostoja polskości”, „polskość w pigułce”.
Wpadam do Soplicowa jak w centrum polszczyzny:
Tam się człowiek napije, nadysze Ojczyzny.
Mickiewicz skupia się tylko na stanie szlacheckim. Opisuje z dokładnością ich codzienne życie, polowania, grzybobranie. Tytułowy Pan Tadeusz to typowy młody szlachcic, naiwny, niedoświadczony, widać to chociażby po jego perypetiach miłosnych, to zarazem nadzieja dla przyszłej polski. Jak już wspomniałam ksiądz Robak jest przykładem przemiany. Wcześniej był Jackiem Soplicą, który jednak przeszedł przemianę charakterologiczną. Odkupił winy, nawet samo określenie Robak ma świadczyć o tym kim był jak nadał sobie ten przydomek. Mamy tu ideę jednostkowego czynu. Mickiewicz zmienia ją później na ideę walki całego narodu, co zauważamy w Konradzie Wallenrodzie.
Mickiewicz nie szczędzi szlachcie także wytknięcia jej wad, jak upadek obyczajów, zafascynowanie cudzoziemszczyzną, warcholstwo, samowolę, jednostkową pychę. Największa wadę, pieniactwo, Mickiewicz umiejętni przedstawił chociażby we wspomnianym sporze o zamek, albo w sporze między Asesorem a rejtanem.
Na koniec chciałabym powiedzieć, że w Panu Tadeuszu pojawił się, w jednym z wątków, Henryk dąbrowski. O nim opowiadał dziad wędrowny, ksiądz robak :
Nasz Józef, nasz Dąbrowski, nasze orły białe!
Już są w drodze, na pierwszy znak Napoleona
Krzyknął ksiądz robak. Wspomnienie o Dąbrowskim pojawia się również na początku epopei, kiedy to młody Tadeusz przybył do soplicowa. W dworku znajdował się kurantowy zegar. Kiedy pociągnęło się za sznurek, słyszano mazurek dąbrowskiego. To świadczy o tym jak traktowano legiony i dąbrowskiego, dąbrowskiego jaką nadzieją na nie patrzono. Zwróciłam na to uwagę, ponieważ w następnej kolejności chciałabym omówić nasz hymn.
Sam Dąbrowski zresztą pojawia się w końcu w soplicowie. Mickiewicz sam, jak wielu polaków pokładał nadzieję w Legionach Polskich.


zakończenie
Literatura polska chyba każdemu Polakowi kojarzy się przede wszystkim z patriotyzmem. to wpływ wydarzeń historycznych jakie miały miejsce na przestrzeni 200 ostatnich lat. panuje u nas pewien kult literatury romantycznej. Mickiewicza, głównego poetę pisarza z tego okresu uważamy za swojego pisarza narodowego. uważam, ze utwory, książki przeze mnie wybrane dobrze odzwierciedlają myśli ludzi z różnych epok. na koniec można zadać sobie pytanie jak powinien wyglądać patriotyzm w czasach współczesnych, kiedy jesteśmy to członkiem UE. jak wygląda ta naprawdę ten patriotyzm, kiedy młodzi Polacy uciekają z kraju za lepszym życiem. jaka powinna być rola literatury w tej sytuacji. czy jeszcze spełnia ona taką rolę jaką spełniała w okresie romantyzmu? czy nie jest już raczej tak, że temat patriotyzmu stał się tematem niemodnym dla pisarzy? i nie jest też tak, że młodzi ludzie unikają książek? czy już zawsze motyw patriotyczny będzie kojarzył się nam tylko z czasami kiedy byliśmy w niewoli i nie ma już miejsca dla niego w literaturze najnowszej?