Geneza i rozwój głównych kierunków filozofii greckiej

Filozofia jest wyrazem pochodzenia greckiego oznaczającym dosłownie ?umiłowanie mądrości?. Ten nurt umysłowo-intelektualny opierał się głównie na poszukiwaniu wiedzy, której źródłem była niepohamowana ciekawość odkrywania świata. Kierunek filozoficzny podważał zwykłe, codzienne teorie, zmuszając jednostki do samodzielnego myślenia i refleksji nad relacjami człowieka do świata przyrody, wspólnoty i wartości. Starożytnych filozofów inspirowała również teza nieśmiertelności duszy, przez co zapoczątkowała się moda na poszukiwanie celowości doczesnej egzystencji i życia po śmierci. Starali się oni także odpowiedzieć na podstawowe pytania dręczące ludzkość, mówiące o naturze wszechrzeczy, o istnieniu człowieka i drodze, jaką podąża oraz o różnicach między prawdą, a fałszem. Naukami, które pomagały wyjaśniać te problemy były etyka, metafizyka, antropologia i religia. Nieodłącznym elementem filozofii były też rozważania nad sensem i strukturą bytu, nad uniwersalnymi wartościami oraz nad podstawowymi problemami nurtów filozoficznych, czyli prawdą, dobrem i pięknem. Data rewolucji intelektualnej i powstanie filozofii przypada na koniec wieku VII p.n.e. i została zapoczątkowana w Jonii (zachodnia część wybrzeży Azji Mniejszej). Swoje narodzenie w Starożytnej Grecji, tereny dzisiejszego półwyspu Bałkańskiego, filozofia przeżyła w Okresie Archaicznym (IX ? V wiek p.n.e.) i od czasu powstania zachwycała i intrygowała wielu greckich filozofów, którzy poświęcili jej całe życie. W latach od ok. VII wieku p.n.e., do IV wieku p.n.e. przez Starożytną Grecję przewinęło się wiele idealistycznych i uniwersalnych prądów filozoficznych, propagowanych przez wybitne jednostki. Mowa m.in. o przedstawicielach Jońskiej Filozofii Przyrody, Sofistów, Platonizm i Arystotelizmu. Uważam, że to najbardziej wartościowe greckie systemy filozoficzne, które trwale zakorzeniły się w historii świata i przez wieki skłaniają ludzi do interesowania się własną osobowością i użytkowania swojej mądrości w codziennym życiu, i to właśnie na ich przykładzie opiszę najstarsze, wyżej wymienione kierunki filozoficzne powstałe w Starożytnej Grecji ponad dwa tysiące lat temu.

Pierwszą doktryną filozoficzną, która rozwinęła się w Grecji, pod koniec VII wieku .p.n.e., była Jońska Filozofia Przyrody. Jej autorami byli Tales, Anaksymander i Anaksymenes z Miletu, oraz Heraklit z Efezu, którzy byli również członkami pierwszych, greckich szkół filozoficznych, powstałych na tych terenach. Filozofia jońska rozkwitła w Milecie, kolonii greckiej położonej w Azji Mniejszej. Wyznawcy tego nurtu byli słusznie nazywani fizjologami, bowiem główną rolę odgrywała tu przyroda i wszystko co z nią związane, a więc zarówno żywioły (woda, ogień, powietrze i ziemia), jak i obiekty, które składają się na naszą rzeczywistość, czyli kamienie, bursztyny, magnesy i inne przedmioty uważane przez jońską filozofię za żywe, a które my zaliczylibyśmy do materii martwej. Filozofia przyrody opierała się na potrzebie szukania jednorodnej i stabilnej zasady bytu wszystkich rzeczy i istnień, poza zewnętrzną, zmienną i różnorodną ich formą. Pierwszy wymieniany w historii filozofii wielki myśliciel to Tales z Miletu (620-540 p.n.e.), wszesnogrecki filozof, matematyk i astronom. Tales uważał, że głównym czynnikiem sprawczym, źródłem i istotą wszystkiego była woda. Każde istnienie i byt starał się wyjaśnić właśnie na podstawie tego żywiołu. Jego poglądy stanowiły próbę wyjaśnienia wszelkich zjawisk z naturalistycznego, a nie z religijnego punktu widzenia. Następcą Talesa był Anaksymander z Miletu (610-547 p.n.e.). Uczeń wielkiego mistrza nie zgadzał się jednak z jego przekonaniami, bowiem twierdził, że zasada bytu nie może być materialna, jak woda, lecz nieokreślona, niezniszczalna i nie posiadająca żadnych ograniczeń jak bezkres (gr. apeiron). Anaksymander kierował się również tezą powstawania rzeczy przez proces ruchowy, powodujący wyłanianie się przeciwieństw. Ponadto ten filozof był też uważany za autora pierwszego, greckiego dzieła filozoficznego ?Peri Fyzeos? ? ?O przyrodzie?. Kontynuatorem myśli Anaksymandera był, po jego śmierci, Anaksymenes z Miletu (585-525 p.n.e.), który starał się podążać drogą swojego poprzednika. Anaksymenes uważał jednak, że prazasadą i istotą wszechrzeczy jest powietrze, które jako jedyne mogło się zmieniać w inne żywioły: ogień, wodę i ziemię, i było ich nieodłączną częścią. Według Anaksymenesa wszystko wzięło swój początek z procesów zagęszczania i rozszerzania powietrza. Filozof ten był przekonany o jedności przyrody. Jego zdaniem wszystkie przedmioty stanowią jedność, gdyż zbudowane są z tej samej powietrznej materii. Za przyczynę wszelkich przemian również upatrywał ruch. Zauważył on także związek między temperaturą, a stanem skupienia materii. Była to pierwsza próba wyjaśnienia istoty bytu w sposób mechaniczny. Niestety po śmierci tego myśliciela Milet dostał się w ręce perskie i szkoła jońska rozpadła się. Jednak filozofia przyrody przetrwała za sprawą Heraklita z Efezu (540-480 p.n.e.). Ten myśliciel uważał ogień jako najważniejszy czynnik życiowy, bowiem twierdził, że główną cechą rzeczywistości jest jej zmienność, wszystko opierało się na pojęciu względności, a świat stał się odwiecznym procesem przemiany przeciwieństw. Heraklit mówił: ?Niepodobna wstąpić dwukrotnie do tej samej rzeki? i tym też się kierował twierdząc, że ?wszystko płynie? (pantha rei), a język nadaje światu spójność i stabilność, że jedyną trwałą rzeczą, nie jest żadne tworzywo czy substancja, które pozostawałoby stałe, lecz wyłącznie zasada albo prawo zmiany. Wszystkie rzeczy powstają i wszystkie rzeczy giną. Jedynie uniwersalna zasada głosząca, iż wszystko się zmienia zachowuje swą ważność, pozostaje niezmienna. Uważał również, że o poznaniu decydują nie zmysły, a rozum, który jest zarówno siłą kosmiczną. Kolejną grupą filozofów po Heraklicie, zajmujących się filozofią przyrody byli Eleaci, którzy założyli następną szkołę filozoficzną zapoczątkowaną przez Ksenofasena z Kolofonu (ok. 575-480 p.n.e.), który twierdził, że zasadą bytu jest ziemia. Był monistą - uważał, że określony obiekt ma naturę jednorodną, głosił jedność rzeczywistości. Eleaci wierzyli w wieczny, niezmienny i nieruchomy byt. Ich akademia powstała na fundamentach jońskiej szkoły przyrody. Ostatnią grupą, która dążyła do pogodzenia stanowisk egzystencjalnych i stworzyła najdojrzalsze teorie filozoficzne tego okresu, to przedstawicielstwo m.in. Empedoklesa z Agrygentu (V wiek p.n.e.) i Anaksagorasa z Kladzomenu (ok. 500 - ok. 428 p.n.e.), którzy twierdzili, iż rzeczywistość składa się z nieskończonej liczby istniejących odwiecznie i niezniszczalnych, a przy tym nieskończenie podzielnych cząstek materii oraz oddzielili siłę i opracowali teorię postrzegania, która mówiła o poznawaniu zmysłowym. Jońska filozofia przyrody przetrwała do początków wieku IV p.n.e. i dała koncepcje kosmologiczne w duchu materializmu, czyli realności istniejących bytów i hylozoizmu, czyli poglądu filozoficznego według którego wszystko jest ożywione.
Sofiści również cieszyli się ogromną popularnością w Starożytnej Grecji. Ich rola w życiu intelektualnym państwa w V w. p.n.e. była doniosła. Nauczyciele przygotowywali swoich uczniów do życia publicznego głównie poprzez naukę retoryki, sztuki logicznego porozumiewania się z otoczeniem i słusznego doboru argumentów i uzasadniania swoich racji, nawet jeśli się jej nie miało, stąd słynne hasło ?uczyń słabszy argument silniejszym? Protagorasa. Sofiści kładli nacisk na człowieka, społeczeństwo i język. Niezwykle ważna dla jednostki była dedukcja, czyli logiczne rozumowanie, sposób wnioskowania. Wyznawcy tego nurtu filozoficznego odstąpili od poglądów swoich poprzedników i uważali, że wiedza spełnia tylko minimalne wymagania, gdyż umysł ludzki nie jest w stanie ogarnąć wszechrzeczy i bezkresu. Z czasem, ze względu na ich przekonania, stali się oni wrogami publicznymi. Słowo ?sofista?, niegdyś określające ?uczonego?, nabrało teraz pejoratywnego znaczenia (?pseudouczony?). Sofiści twierdzili, że najważniejszy jest sensualizm, czyli zmysły, które są najbardziej wiarygodnym źródłem poznania oraz pragmatyzm, mówiący o praktyce, jako o kryterium prawdziwości twierdzeń. Najznakomitszym przedstawicielem sofistów był Protagoras z Abdery (ok. 480-410 p.n.e.), który twierdził, że postrzeganie jest indywidualne i niezależne u każdej jednostki. Protagoras zaznaczał różnorodność bytu i wszelkich istnień, podkreślał więc względność rzeczywistości; napisał ?Rozprawę polemiczną o prawdzie i bycie?, w której zawarł wszystkie swoje minimalistyczne teorie poznania. Interesowały go przymioty dobrego polityka i sztuka przemawiania, którą posługiwał się aby wygrać dyskusję. Protagoras głosił, że ?człowiek jest miarą wszystkich rzeczy, istniejących, że są, nieistniejących, że nie są?, czym uwypuklał nasze subiektywne podejście do prawd, czy zjawisk. Drugim wielkim myślicielem i zarazem bardzo znanym sofistą był Gorgiasz z Leontinoj (ok. 483 - 375 p.n.e.), który zaproponował nową koncepcję estetyczną, mówiącą o teorii poezji, naśladownictwie, iluzji i oczyszczeniu. Gorgiasz zwykł korzystać z metody rozumowania, która twierdziła, że nic nie istnieje, a gdyby istniało nie byłoby poznawalne, co skłaniało go ku sceptycyzmowi, polegającemu na wstrzymywaniu się od wydawania sądów o rzeczywistości. Filozof osiedlił się w Atenach i prowadził nauczanie jako świetny mówca, gdyż był przekonany o sile wpływu mówiącego na słuchaczy; wprowadził do prozy greckiej wiele figur retorycznych. Stanowisko sofistów przetrwało wiele wieków, ze względu na swoją oryginalność, uniwersalność oraz przyjęcie rzeczywistej koncepcji prawdy - ?człowiek jest miarą wszechrzeczy?.
Kolejną wielką filozofią, która w wieku IV p.n.e. narodziła się w Starożytnej Grecji był Platonizm. Już na samym początku trzeba zaznaczyć, że opierała się ona głównie na poglądach jednego myśliciela, od którego wzięła się sama nazwa ? Platona (ok. 427-347 p.n.e.), ucznia Sokratesa. Platon stworzył podwaliny filozofii podejmującej i rozwijającej zawarte w jego systemie idee, tezy i wątki myślowe, tworzone również przez platoników, czyli wyznawców platonizmu. Ta doktryna uzależniała intelekt od zmysłów, a w teorii poznania charakteryzowała się idealizmem (stanowisko mówiące o idei i absolucie jako o jedynym istniejącym samoistnym bycie). Ponadto ujmowała cnoty jako samodzielne wzory i wartości egzystencjalne. Platonizm kierował się głównie poznaniem rozumowym i wrodzonym, stąd twierdzenie Platona, że istnieje wiedza rozumowa niedoświadczalna, wrodzona, i wiedza zmysłowa, niepewna i złudna. Okres świetności tej filozofii przypada na pierwsza połowę wieku IV p.n.e. kiedy to Platon założył w gaju Akademosa, Akademię Platońską (w ok. 389 p.n.e.), którą kierował przez 42 lata, a której zadaniem było gromadzenie uczonych i ich uczniów. W szkole zajmowano się przede wszystkim matematyką (stąd napis nad brama wejściową ?wymagana znajomość matematyki?) i przyrodą; dyskutowano na temat filozofii, astronomii i polityki. Ostatecznie Platon zasłynął również jako autor ?Dialogów?, utworu, w którym zawarł wszelkie swoje twierdzenia i teorie oraz rozmowy przeprowadzone ze słynnymi filozofami, poczynając od swojego mistrza Sokratesa, aż do m.in. Gorgiasza. Sam Platon uważał, że dyskusja słowna była cenniejsza niż słowo pisane, a filozofia uprawiana w pismach była dla tego myśliciela działalnością drugorzędną, mniej ważną. Platon zmarł w roku ok. 347 p.n.e. w Atenach, w trakcie prac nad pismem ?Prawa?. Do dziś Platon uważany jest za ojca filozofii, duchowego spadkobiercy Sokratesa i założyciela jednej z najważniejszych szkół filozoficznych świata starożytnego.
Uczniem Platona i wychowankiem Akademii Platońskiej, był myśliciel grecki Arystoteles ze Stagiry (384-322 p.n.e.), który określił do dziś obowiązujący sposób przeprowadzania rozważań filozoficznych i stworzył własny system myślowy zwany Arystotelizmem. Był to nurt filozoficzny przeczący istnieniu jakiejkolwiek wiedzy wrodzonej. Według poglądów Arystotelesa źródłem poznania są postrzeżenia, na podstawie których umysł ludzki buduje pojęcia. Uważał, że istota rzeczywistości jest dynamiczna, bowiem pierwszym poruszycielem nazywał ruch; celowością doczesnej egzystencji jednostki było dla tego myśliciela dobro i szczęście. Dla Arystotelesa bytem były substancje, każde realne rzeczy. Napisał wiele dzieł m.in. ?Metafizyka?, w której zawarł swoje nauki teoretyczne, uprawiające wiedzę dla wiedzy, nauki praktyczne takie jak polityka i etyka oraz nauki wytwórcze, dzięki którym coś było wykonywane. Ponadto filozof ten podzielił byt na formę i materię; uważał, że czas jest wieczny, podobnie jak ruch. Filozofia Arystotelesa dzieliła duszę na trzy rodzaje: wegetatywną (roślinną), zmysłową (zwierzęcą) i rozumną (ludzką); zakładała również, iż czasem się zdarza, że jakaś inna dusza weźmie górę w człowieku nad rozumną, jednak tzw. cnoty etyczne, który posiada istota ludzka, prowadza do opanowania impulsów w samej duszy (?Złote środki?). Niestety, ze względów politycznych, po śmierci Platona, Arystoteles nie mógł przejąć po nim Akademii, jednak w 335 p.n.e. otworzył własną szkołę, tak zwany Lejkon, w której nauczał 12 lat. W Akademii uczono logiki, medycyny, biologii i historii, a wykłady odbywały się w czasie spacerów, przez co szkołę zaczęto później określać jako ?perypatetycką? (z gr. perypatos ? ?przechadzać się?). Swoją ostatnią pracę ?O filozofii? Arystoteles napisał w roku 348 p.n.e. Od tego czasu zajmował się już tylko badaniami i nauczaniem rozpraw o charakterze technicznym, w których ujawnia się krytycyzm Arystotelesa wobec obiegowych opinii współczesnych i dawniejszych. Mimo, że większość z jego pism dotrwała do współczesności jedynie we fragmentach, to i tak Arystoteles zanalizował i zdefiniował w nich pojęcia, których używamy do dziś (np. atom, energia i potencjał, podmiot i orzeczenie itp.). Odsunął się od życia politycznego i filozofii ze względu na strach przed podzieleniem losu Sokratesa, który został skazany na śmierć przez wypicie trucizny, zamieszkał w posiadłości swojej matki w Chalkis i tam zmarł po przekroczeniu 60 roku życia.

Mimo, iż wszyscy Ci wielcy uczeni i myśliciele starożytni zmarli ponad dwa tysiące lat temu, to jednak ich filozofie, twierdzenia i wszelkie teorie odnoszące się do człowieka i celowości jego egzystencji przetrwały do dnia dzisiejszego i są dopasowywane do współczesnego życia ludzi na ziemi. Przez wiele wieków świat czerpał z wyżej opisanych (i wielu innych) filozofii to co najlepsze i starał się uczyć na inteligencji naszych przodków. Motywy filozoficzne są przez nas przytaczane w sztuce i literaturze, używamy twierdzeń filozoficznych w codziennym życiu, powielamy nauczanie starożytnych filozofów, a to wszystko również dla własnych korzyści. Czytamy ich dzieła i zatracamy się w refleksjach na temat sensu i struktury bytu doczesnego, zastanawiamy się nad własnym pochodzeniem, postrzeganiem, słabościami i zaletami. Tym co nas umacnia w codzienności jest świadomość posiadania niezwykle mądrych i wartościowych korzeni, a tym samym możliwość rozszerzania swojej wiedzy i intelektu. Wszystkie te systemy filozoficzne stworzone przez wielkich mędrców wiele setek lat temu, są dowodem na niesamowitą, drzemiącą w każdym człowieku (nawet współczesnym) inteligencję i nieodpartą chęć poznawania świata. Jednak czy potrafimy dobrze interpretować teorie sprzed dwóch tysięcy lat i tym samym żyć według wskazówek w nich zawartych?