Wykorzystanie lasów do rekreacji i turystyki Podlasia

Najbardziej naturalną formacją przyrodniczą, nierozerwalnie związaną z polskim krajobrazem są lasy. Tworzą warunki do wypoczynku, rekreacji, poprawy zdrowia.
Lasy tworzą najwyżej zorganizowane ekosystemy, w których procesy wykorzystania energii słonecznej i akumulacji produktów fotosyntezy oraz neutralizacji skażeń osiągają bardzo wysoki poziom. Dzięki procesom fotosyntezy lasy odnawiają zapasy tlenu w atmosferze, wiążąc zaś dwutlenek węgla z powietrza łagodzą "efekt cieplarniany". Lasy w znaczący sposób zatrzymują pyłowe i gazowe zanieczyszczenia powietrza, ulegając przy tym znacznym uszkodzeniom. W lasach zachodzą procesy istotne dla prawidłowego obiegu materii i energii, warunkujące ciągłość funkcjonowania całych zespołów krajobrazowych. Umożliwiając bytowanie wielu gatunków roślin i zwierząt, lasy chronią różnorodność przyrody i jej zasoby genowe. Jednocześnie drewno - odnawialny produkt lasu pozostaje nadal niezastąpionym surowcem, warunkującym postęp cywilizacyjny. Produkty z drewna tworzą najbliższe człowiekowi, ekologiczne otoczenie, a jako surowiec do produkcji papieru - podstawę rozwoju kultury. Lasy spełniają w sposób naturalny lub w wyniku działań gospodarki leśnej różnorodne funkcje, które kwalifikuje się następująco:
- Funkcje ekologiczne (ochronne), zapewniające: kształtowanie klimatu globalnego i lokalnego, stabilizację składu atmosfery i jej oczyszczanie, regulację obiegu wody w przyrodzie, przeciwdziałanie powodziom, lawinom i osuwiskom, ochronę gleb przed erozją i krajobrazu przed stepowieniem, warunki do zachowania potencjału biologicznego wielkiej liczby gatunków i ekosystemów, a także różnorodność krajobrazu i lepsze warunki produkcji rolniczej;
- Funkcje produkcyjne (gospodarcze), polegające na zdolności do produkcji biomasy i ciągłego powtarzania tego procesu, co zapewnia trwałe użytkowanie drewna i surowców niedrzewnych pozyskiwanych z lasu, w tym użytków gospodarki łowieckiej, a w konsekwencji uzyskiwanie dochodów ze sprzedaży towarów i usług, oraz przyczyniające się do tworzenia stanowisk pracy i zasilania podatkiem budżetu państwa i budżetów samorządów lokalnych;
- Funkcje społeczne, które kształtują korzystne warunki zdrowotne i rekreacyjne dla społeczeństwa, tworzą różnorodne formy użytkowania lasu przez społeczność lokalną, wzbogacają rynek pracy, wzmacniają obronność kraju, rozwój kultury, oświaty i nauki oraz edukacji ekologicznej społeczeństwa.
Funkcje lasu są ograniczone: wzrost jednych może się odbywać kosztem pozostałych, co rodzi konflikty między nimi. Równocześnie wiele rodzajów funkcji lasu uzupełnia się wzajemnie lub z siebie wynika oraz zmienia się w czasie i w przestrzeni.
Cele gospodarki leśnej wynikają z funkcji, które spełnia las: poza produkcyjne, produkcyjne, mieszane (b. często). Grupy lasów utworzone ze względu na funkcje: rezerwatowe, ochronne, gospodarcze.
Kategorie lasów ochronnych: glebochronne, glebochronne w strefie górnej granicy lasów, wodochronne, wodochronne w strefie ujęć i źródeł wody, uszkodzone przez przemysł, stanowiące cenne fragmenty rodzimej przyrody, ostoje zwierząt chronionych, w granicach administracyjnych miast, w strefie 10 km od granic miast (pow. 50 tys. mieszkańców), lasy uzdrowiskowe (strefy A i B), lasy uzdrowiskowe (strefa C) lub wokół sanatoriów, lasy obronne.
Głównym celem lasów gospodarczych jest cel produkcyjny. Cele obrębu leśnego: hodowlane, produkcyjne. Cele hodowlane: gospodarczy typ drzewostanu, docelowy skład drzewostanu, skład odnowieniowy. Cel produkcyjny: dostarczenie odpowiedniej ilości surowca drzewnego. Konieczność zapewnienia odpowiedniej struktury sortymentów skłania do wybierania kolei rębu (wieku wyrębu).
Rezerwaty leśne:
- ochrona ścisła - długookresowym, niezmiennym celem jest zapewnienie naturalnych procesów rozwojowych + obserwacja rozwoju lasu,
- renaturalizacja - kształtowanie struktury drzewostanów właściwej dla danych warunków siedliskowych,
- przebudowa - przywracanie właściwych składników drzewostanów lub eliminacja niewłaściwych (np. obcych gatunków),
- stabilizacja - utrzymanie danego stanu (np. punktów widokowych, ale nie drzewostanów).
Rezerwaty inne (np. krajobrazowe, faunistyczne, torfowiskowe, florystyczne) z ekosystemami leśnymi - celem, w odniesieniu do lasów, jest zapewnienie ochrony innego obiektu (przedmiotu ochrony). Do tej grupy nie wlicza się lasów parków narodowych.
Bogactwo świata przyrody, praktycznie nie skażonego działalnością ludzką jest tym, czego szuka coraz więcej turystów. Obserwuje się bowiem w turystyce światowej trendy do odchodzenia od wypoczynku w zatłoczonych kurortach na rzecz ciszy, poznawania nowych kultur, folklorów. Taki właśnie produkt turystyczny może zaoferować Podlasie, a zwłaszcza Puszcza Białowieska. Dominacja rolnictwa i leśnictwa na tym obszarze powoduje, że walory środowiska Podlasia są znane i wysoko cenione w Polsce i całej Europie. Polska, chodź słynna z unikatowej pierwotnej Puszczy Białowieskiej, nie jest krajem zasobnym w zielone bogactwo. Lesistość, czyli pokrycie powierzchni lasem, wynosi 27,7 % i jest niższa od średniej dla Europy (31.8 %). Powierzchnia Narodowego Parku Białowieskiego wynosi 10501,95 ha, z czego pod ochroną ścisłą jest 4747 ha. Obejmuje część Puszczy Białowieskiej, stanowiącej największy w Europie prabór niżowy, zachowany w stanie naturalnym. Cała Puszcza zajmuje powierzchnię 125 tys. ha, z czego w Polsce znajduje się 58 tys. ha. Największą powierzchnię Parku zajmują lasy dębowo - lipowo - grabowe typu grądu. Wzdłuż rzek i okresowych cieków wodnych znajdują się przystrumykowe łęgi olszowo - jesionowe. W bezodpływowych nieckach terenowych ze stagnującą wodą, ukształtowały się bagienne lasy olszowe. Uboższe gleby zajmują różne postacie borów mieszanych z udziałem świerka. Niewielkie obszary dawnych torfowisk wysokich zajmują bory bagienne. W Parku utworzono zamknięty ośrodek hodowli żubra oraz zagrody pokazowe z żubrem, żubroniem, jeleniem, dzikiem, konikiem polskim oraz wilkiem. Na terenie Parku Pałacowego oprócz 130 gatunków drzew i krzewów rośnie jedna z najpiękniejszych grup starych dębów, licząca 17 drzew w wieku 600 do 800 lat. W sumie na terenie ochrony ścisłej Parku stwierdzono blisko 1600 drzew odpowiadających kryteriom pomników przyrody.
Główny obiekt Parku, tzw. "ścisły rezerwat przyrody" zwiedzać można pieszo, w grupach nie przekraczających 25 osób, wyłącznie z uprawnionym przewodnikiem. Możliwe jest uzyskanie zezwolenia na przejazd pojazdem konnym (bryczka, sanie) albo rowerem. Dla ogółu turystów udostępnia się trasę długości ok. 8 km. Dłuższe trasy są dostępne dla grup specjalistycznych, każdorazowo na podstawie odrębnego zezwolenia dyrektora parku. Puszcza Białowieska - kompleks leśny o powierzchni 1250 km kw., z czego w polskich granicach znajduje się 580 km kw. Pozostała część leży na terenie Białorusi. Mimo pozornej jednolitości warunków siedliskowych, wynikającej z równinnego charakteru obszaru puszczy, świat roślinny, w tym przede wszystkim skład gatunkowy drzewostanów reprezentuje się jako pełna różnorodnych form i odmian mozaika leśna. Występują tu: grąd wysoki, grąd niski, bór sosnowy, bór iglasty, bór mieszany, bór bagienny i ols. Osobliwościami są też dobrze zachowane, potężne okazy świerków, lip, grabów, klonów i dębów.
Biebrzański Park Narodowy jest największy w Polsce o powierzchni 59 223 ha. Obszary leśne w Parku zajmują 15 544 ha. BPN posiada 400 km szlaków pieszych, na trasy rowerowe i wodne, na ścieżki dydaktyczne i wieże widokowe. Bagna biebrzańskie to nie tylko bezkresne przestrzenie podmokłych łąk, szuwarów i wierzbowych zarośli. To także piękne lasy, a wśród nich malownicze bory bagienne i olsy, pod względem zajmowanego obszaru nie mające sobie równych w Polsce. Na przykład wełnianeczka alpejska i brzoza niska to żywe wspomnienie czasów sprzed tysięcy lat, kiedy te części Europy pokrywała arktyczna tundra.
Wigierski Park Narodowy znajduje się w północno-wschodniej Polsce, na terenie województwa podlaskiego, w krainie Mazursko-Podlaskiej, w północno-wschodniej części dzielnicy Pojezierza Mazurskiego i północnej dzielnicy Puszczy Augustowskiej. Aktualna jego powierzchnia wynosi 15086 ha, w tym 9464 ha to grunty leśne. Ochroną ścisłą objętych jest 623 ha, w tym 283 ha lasów. Większa część Parku jest zalesiona. Dominują tu bory sosnowe oraz sosnowo - świerkowe. Ponadto występują tu: bory i lasy mieszane leszczynowo - świerkowe, grądy, podmokłe olsy i liczne torfowiska. Ośrodek Edukacji Środowiskowej nad Wigrami umożliwia grupom do 50 osób wycieczki po parku z przewodnikiem, przejażdżki bryczką oraz naukę jazdy konnej.
Większość miejscowości graniczących z Parkiem, które prawie zatraciły swój pierwotny charakter wsi utrzymuje się z pracy w Suwałkach, w Płociczynie w tartaku, bądź z turystyki, a głównie z wynajmowania kwater oraz świadczenia usług, takich jak przejażdżki pojazdami konnymi, prowadzenie pól namiotowych, wynajem sprzętu turystycznego, usługi gastronomiczne czy praca najemna w usługach turystycznych szybko się rozwijających. We współpracy z Parkiem uruchomione zostały kursy kolejki turystycznej po torowisku byłej kolejki leśnej, po jeziorze Wigry pływa pasażerski statek „Tryton”, którym w 1999roku pływał śp. Papież Jan Paweł II. Z inicjatywy Parku nawiązane została współpraca różnych podmiotów świadczących usługi turystyczne na tym obszarze, co pozwala oferować różne ciekawe produkty turystyczne z kilkudniowym programem.
Park wspólnie z samorządami uczestniczy w promocji tego obszaru wydając rocznie około 20 tytułów różnych wydawnictw promujących walory, jak i usługi turystyczne. Materiały te wykorzystywane są na 5-6 rocznie różnych targach turystycznych. Wszystkie usługi promocyjne , umieszczanie informacji o podmiotach działających WPN na wydawnictwach, jak i stronie internetowej odbywa się obecnie nieodpłatnie.
Las w dużym stopniu wpływa na nasz klimat, szczególnie duże kompleksy leśne wpływają pozytywnie na klimat okolicy. Wpływają na to przede wszystkich rozłożyste korony drzew leśnych, które modyfikują stosunki świetlne, wilgotnościowe i termiczne, a również strukturę wiatrów.
Dodatkowe ekologiczne walory lasu wynikają z jego wpływu na skład powietrza, zarówno przez procesy fotosyntezy, transpiracji i oddychania roślin oraz wzbogacenie powietrza w olejki eteryczne, jak i zatrzymywanie pyłów oraz gazów przemysłowych, a wreszcie tłumienie hałasu. Podsumowując możemy powiedzieć, że podobnie jak muzyka łagodzi obyczaje, tak wpływ lasu łagodzi klimat.
Niemałą rolę odgrywa las w sztuce, dostarczając jej twórcom natchnienia, wzruszeń oraz motywów, gdyż od dawien dawna urzekał swoim pięknem i potęgą. W literaturze znajdowało to wyraz albo przez sublimację naturalnych walorów przyrodniczych, albo też działanie na wyobraźnię. Przykłady działania na wyobraźnię walorów przyrodniczych można znaleźć już w mitologii greckiej, która wydała wiele fantastycznych postaci związanych z lasem, jak nimfy, fauny leśne, sylwany i inne. Tajemniczość lasu działa szczególnie na wyobraźnię ludową, stąd tez powstało wiele legend o wilkołakach i innych tworach.
Śpiew ptaków, szelest liści i szum drzew leśnych, ujadanie ogarów oraz dźwięk rogów myśliwskich stanowiły często źródło twórczych inspiracji kompozytorów. Tworzyli oni pieśni sławiące nie tylko czar dzikich kniei i moczarów, ale również uroki polowań oraz życie „leśnych ludzi”.
Bliskość obcowania z przyrodą uczulała na piękno i harmonię, która przetrwała nie tylko w zabytkowym drewnianym budownictwie, ale także dzisiaj znajduje ujście przy budowie leśnych schronisk i parkingów, zharmonizowanych z leśnym tłem. Inspirujący wpływ leśnego środowiska dostrzega się z reszt na każdym kroku w obyczajach, nawykach, a nawet w utrzymujących się zabobonach (np. „odstukiwanie” w niemalowane drewno).
Dostrzegając piękno lasów utrwalone w różnej postaci, nie możemy zapominać o związanym z nimi ruchu turystycznym i rekreacyjnym. Działanie wypoczynkowe lasu jest spowodowane przede wszystkim przez swoisty klimat leśny. Czyste, wolne od dymu i kurzu powietrze w lesie, wyrównany mikroklimat, miękki grunt pod nogami, spokój, naturalne piękno zróżnicowane w swej strukturze i stale zmieniających się drzewostanów, harmonijnie zestawiona paleta drzew leśnych, możliwość wędrowania, a w razie chęci – siedzenia czy położenia się na trawie, wszystko to sprawia że, las jest zawsze terenem, na którym poszukuje się spokoju i regeneracji sił po trudach dnia codziennego. Olejki eteryczne wydzielane przez niektóre gatunki drzew nadają powietrzu leśnemu specyficzny zapach, a jednocześnie działają odświeżająco na płuca. W związku z tym niektórzy nazywają las „zieloną apteką”, odgrywającą dużą rolę w regeneracji sił żywotnych człowieka.
Wzrastający ruch turystyczny na obszarach leśnych wiąże się, niestety, z licznymi zagrożeniami dla środowiska, często prowadzącymi do nieodwracalnych szkód ekosystemowych. Niszczenie drzew i krzewów, zrywanie kwiatów – bez względu na to, czy są one chronione, czy nie – zbieranie grzybów i ziół, nawet na terenach podlegających ścisłej ochronie, poszerzanie szlaków i wydeptywanie dzikich ścieżek, płoszenie zwierzyny i synantropizacja lasów, to tylko niektóre przykłady negatywnego wpływu turystyki na środowisko leśne.
Przepięknie położone wśród jezior, na terenach zaliczanych do „Zielonych Płuc Polski” obszar nadleśnictwa jest fragment Puszczy Augustowskiej, a dokładnie Drugiej Krajny przyrodniczo – leśnej Mazursko – Podlaskiej, w dzielnicy Suwalsko – Augustowskiej. Rozciąga się na powierzchni 19 764,81 ha wchodzącej w skład dawnego województwa suwalskiego, na terenie gmin: Nowinka, Płaska, Augustów, Raczki, Suwałki, Bakałarzewo i Wieliczki.
Województwo podlaskie dysponuje gęstą siecią szlaków turystycznych. Należy do nich ponad 3,2 tys. km znakowanych szlaków pieszych, ponad
450 km szlaków rowerowych (z czego najwięcej jest w powiecie białostockim). Uzupełnieniem sieci szlaków turystycznych są ścieżki przyrodnicze służące edukacji. W ostatnich latach powstało wiele nowych szlaków finansowanych przez samorządy lokalne, znakowanych przez PTTK.
Ścieżki przyrodnicze koncentrujące się na obszarach chronionych oraz leśnych pozwalają turystom poznać walory środowiska przyrodniczego. Wymagają one specjalnego zagospodarowania i utrzymania. Ewenementem wśród nich są: kolejka leśna z Hajnówki do Topiła, czy ścieżka przyrodnicza „żebra żubra” w Puszczy Białowieskiej.
Znakowane szlaki piesze koncentrują się w kilku rejonach związanych głównie z walorami środowiska przyrodniczego, a więc obszarami chronionymi, które można zwiedzać często tylko wzdłuż szlaków turystycznych. Znakowane szlaki piesze zostały usystematyzowane pod względem występowania, przebiegu, koloru i długości. Na przykład piesze szlaki turystyczne północnej i południowej Suwalszczyzny mają ok. 1 tys. km długości. Wynika to z dużego zróżnicowania krajobrazu i lokalizacji zabytków w terenie. Kolejna koncentracja sieci znakowanych szlaków pieszych występuje w dolinach rzek Biebrzy, Narwi i Bugu. Stosunkowo niewielką sieć szlaków posiada Puszcza Białowieska.
Szlaki piesze służą również turystyce rowerowej. Wskazane jest zamiana niektórych szlaków pieszych na rowerowe ze względu na ich długość przekraczającą nieraz 100 km oraz przebieg po drogach utwardzonych.
Znakowane szlaki rowerowe na Podlasiu pojawiły się stosunkowo niedawno. Występują w rejonie Wigierskiego Parku Narodowego, Narwiańskeigo Parku Narodowego, Puszczy Knyszynskiej oraz Bagien Biebrzanskich. Należałoby połączyć odrębne systemy szlaków turystycznych właśnie szlakami rowerowymi, co umożliwiłoby zwiedzanie parków krajobrazowych narodowych na Podlasiu. Oprócz szlaków rowerowych istnieje kilka kilometrów ścieżek rowerowych w stolicy województwa podlaskiego – Białymstoku.
Na terenie województwa podlaskiego są dwa rejony turystyczne o znaczeniu międzynarodowym, gdzie rozwijają się różnorodne formy turystyki przyrodniczej: Puszcza Białowieska i Bagna Biebrzańskie. Oba rejony należą do bardzo znanych na świecie i najczęściej odwiedzanych obiektów przyrodniczych w Polsce przez turystów zagranicznych.
Puszcza Białowieska jest ostatnim naturalnym lasem niżowym o charakterze pierwotnym w Europie i ostatnio na naszym kontynencie naturalną ostoja żubra. Ej ogromną wartość przyrodniczą podnoszą ostoje i stanowiska rzadkich gatunków zwierząt i roślin. Białowieski Park Narodowy, zajmujący centralną część puszczy, uznany został za rezerwat biosfery, a Obszar Ochrony Ścisłej BPN wpisany został na listę Światowego Dziedzictwa Ludzkości UNESCO. Najważniejszym ośrodkiem turystycznym skupiającym ponad 90 % ruchu turystycznego w Puszczy Białowieskiej jest Białowieża, gdzie znajduje się siedziba dyrekcji BPN, muzeum przyrodnicze oraz brama wejściowa do rezerwatu ścisłego, z którego prowadzą trasy zwiedzania.
Puszcza Knyszyńska to przede wszystkim popularny obszar turystyki świątecznej i weekendowej dla mieszkańców Białegostoku. Walory przyrodnicze lasów puszczy, liczne rezerwaty przyrody i ścieżki dydaktyczne sprzyjają rozwojowi turystyki przyrodniczej. Najważniejszym ośrodkiem turystycznym jest Supraśl.
Puszcza Kurpiowska, której tylko niewielka wschodnia część leży na terenia województwa, to terem rozwoju turystyki etnograficznej. Jej ważnym ośrodkiem jest skansen kurpiowski w Nowogrodzie. Istnieją tu niewielkie formy turystyki pobytowej, głównie w indywidualnych domkach letniskowych, zlokalizowanych wśród lasów nad rzeką Pisą.
Za specyficzny rodzaj rekreacji uznaje się lecznictwo uzdrowiskowe. Na terenie województwa podlaskiego znajduje się jedno uzdrowisko – w Augustowie, świadczący usługi lecznicze i wypoczynkowe przez cały rok. Leczy się tu głównie choroby układu krążenia, narządu ruchu i reumatyczne. Znajdują się tu znaczne zasoby lecznicze wód mineralnych, bogate pokłady borowiny oraz specyficzny, korzystny mikroklimat związany z położeniem Augustowa wśród lasów sosnowych. Na terenie województwa podlaskiego o nadanie statusu miejscowości uzdrowiskowych ubiegają się Supraśl i Mielnik. Atutami Supraśla, dążącego do uruchomienia lecznictwa uzdrowiskowego, są przede wszystkim zasoby borowiny i korzystny klimat.
Turystyka piesza uprawiana jest przede wszystkim przez turystów indywidualnych i grupy młodzieżowej. Turystyce pieszej służy dobrze rozwinięta w regionie sieć znakowanych szlaków turystycznych, których jest kilkadziesiąt, a także liczne schroniska młodzieżowe i pola biwakowe. Najwięcej znakowanych szlaków turystycznych zlokalizowanych jest na Suwalszczyźnie. Łączą się one ze ścieżkami przyrodniczymi i szlakami rowerowymi, stwarzając możliwość wyboru i samodzielnego tworzenia różnorodnych wariantów wędrówek (Puszcza Augustowska, Puszcza Knyszyńska i Puszcza Białowieska).
Turystyka rowerowa, coraz bardziej popularna w naszym kraju najlepiej rozwija się na Suwalszczyźnie, czemu sprzyja liczna sieć bitych dróg oraz szlaki rowerowe wyznaczone w Suwalskim Parku Krajobrazowym, Wigierskim Parku Narodowym i w okolicznych gminach. Ten rodzaj turystyki pozwala na szybkie przemieszczanie się od miejscowości obfitujących w zabytki do obszarów najbardziej interesujących pod względem przyrodniczym. Istnieje potrzeba rozszerzenia sieci szlaków rowerowych na pozostałą lub część województwa. Brakuje jednak szlaków łączących województwo podlaskie z innymi regionami.
Województwo podlaskie oferuje dobre warunki turystyki konnej, czemu sprzyja znaczna powierzchnia obszarów leśnych i terenów słabo zaludnionych. Niewielkie ośrodki turystyki konnej znajdują się w Gibach, Sidorach, Żarnowie, Gawrych Rudzie, Wysokiem, Białorzeczkach, Reszkowcach koło Różanegostoku, Jurowcach, Lewickiem, Ignatkach oraz Białowieży, Pogorzelcach i Termiskach.
Tradycyjną formą popularnej turystyki zimowej są kuligi organizowane głównie w Puszczy Białowieskiej, Knyszyńskiej i Augustowskiej oraz w całorocznych ośrodkach turystycznych.
Województwo podlaskie położone jest w północno-wschodniej części polski i zajmuje 6,4% powierzchni kraju. W województwie podlaskim funkcjonują cztery parki narodowe, trzy parki krajobrazowe, blisko 80 rezerwatów przyrody, 14 obszarów chronionego krajobrazu i 249 użytków ekologicznych. Charakterystyczną cechą jest lisistość, zbliżona do średniej krajowej. Według stanu na 2000 rok, lisistość województwa podlaskiego wynosiła 29,5%, natomiast średnia kraju 28,3%. Ogólna powierzchnia leśna województwa wynosi 569 tys. ha, z tego lasy państwowe stanowią 69%, zaś lasy prywatne zajmują ok.31% obejmujące 4 Parki Narodowe (Białowieski, Biebrzański, Narwiański i Wigierski), których łączna powierzchnia wynosi 92.160 ha. W województwie podlaskim znajduje się 30 % powierzchni parków narodowych w Polsce. Ochroną prawną objęto blisko 40 % powierzchni województwa.







Lesistość według powiatów w 2001 r. :
· Augustowski – 47,5 % ;
· Białostocki – 39 % ;
· Bielski – 19,5 % ;
· Grajewski – 22 % ;
· Hajnowski – 51,5 % ;
· Koleński – 20,5 % ;
· Łomżyński – 21.7 % ;
· Moniecki – 19,8 % ;
· Sejneński – 41,3 % ;
· Siemiatycki – 33 % ;
· Sokólski – 24 % ;
· Suwalski – 16,5 % ;
· Wysokomazowiecki – 18 % ;
· Zambrowski 14,5 % .

Bibliografia:

1. http://www.mos.gov.pl/ 27 kwietnia 2005 godz. 16:29
2. http://www.bpn.com.pl/ 22 kwietnia 2005 godz. 16:54
3. A.Kowalczuk, A.Markowicz „Białowieski Park Narodowy” UwB Wydział Ekonomiczny SKN Ekonomistów Turystyki 2002 r.
4. J.Kotol, A.Kułak „Biebrzański Park Narodowy- geneza, walory, turystyka” UwB Wydział Ekonomiczny SKN Ekonomistów Turystyki 2002 r.
5. http://www.wpn.com.pl/ 20 kwietnia 2005 godz.15.21
6. Z. Szkiruć „Wigierski Park Narodowy partnerem życia gospodarczego” 2001
7. T. Lijewski , B. Mikułowski , J. Wyrzykowski „Geografia turystyki Polski” (wyd.4) 2002
8. pod red. A. Anszpergera i A. Kalety „Turystyka – Rolnictwo – Leśnictwo” Suwałki 1999
9. I. Gierawska „Turystyka w województwie podlaskim” B-stok 2001
10. http://www-rak.sggw.waw.pl/ 27 kwietnia 2005 godz. 16:53