Secesja
Nazwy stylu Wyraz secesja pochodzi z języka łacińskiego secessio – ("wycofanie się, odstąpienie")Jest to kierunek w sztuce europejskiej i amerykańskiej rozwijający się na przełomie XIX i XX w. Secesja zwracała się przeciw tendencjom akademickim i historyzującym oraz naśladownictwu sztuki dawnej. Była też protestem przeciwko masowej produkcji fabrycznej. Istotę secesji stanowiło dążenie do stylowej jedności sztuki dzięki integracji działań w różnych jej dziedzinach, ze szczególnym uwzględnieniem rzemiosła artystycznego, architektury wnętrz, rzeźby i grafiki. W poszczególnych krajach ten awangardowy ruch artystyczny przybierał różne nazwy: w Niemczech - Jugendstil, we Francji - Art Nouveau, w Wielkiej Brytanii - Modern Style, we Włoszech - Libertà.
Nowa sztuka Secesja bynajmniej nie była jednolitym stylem. Owa różnorodność nazw, będąca odbiciem narodowych jej odmian, dobrze to obrazuje. Wspólne dla wszystkich ośrodków są przede wszystkim założenia ideowe secesji, próba stworzenia nowoczesnej, młodej sztuki, mniej jednak awangardowo nastawionej niż wcześniejszy impresjonizm, czy symbolizm. Słabszym echem przechodzi zresztą secesja w malarstwie niż w rzemiośle i architekturze, tu bowiem dokonuje swych największych przemian, jest też stylem, który jako pierwszy, proponuje w tych dziedzinach poszukiwanie nowych wartości artystycznych. Architektura secesyjna w istocie swej ma być awangardowa, ale ma też - przynajmniej w zamierzeniach twórców - podobać się i zyskać społeczną akceptację, toteż owo zrywanie z tradycyjnym budownictwem jest często pozorne. Następuje raczej jego przeobrażenie, niż całkowicie nowe myślenie o budynku, które będą postulować wcześni moderniści na czele z Loosem, który w swym purystycznym potępieniu ornamentu był całkowicie sprzeczny z secesją.
Pięć cech charakterystycznych dla secesji Jest pięć cech charakterystycznych dla sztuki secesyjnej: asymetria, linia krzywa oraz wyraźny kontur, operowanie płaską plamą barwną, często z jasnymi pastelowymi kolorami, a także różnorodność stosowanych materiałów i wreszcie ornamentyka sięgająca do świata przyrody, a niekiedy wręcz wzorowanie się na siłach natury. Sięganie po asymetrię jest nowym myśleniem o przestrzeni, nową próbą jej kształtowania, zmienia obraz świata, oddala go od zimnego ideału, a przede wszystkim ożywia. Od czasów antyku aż do XX wieku w naszym obszarze kulturowym króluje symetria; jak każda władza ma swoje wzloty i upadki, ale zasadniczo trwa. Dopiero secesja czyni z niej jedno ze swych najistotniejszych założeń. Asymetrycznie kształtuje się przestrzeń wewnątrz budynku oraz dąży do ujawnienia tej asymetryczności w nieregularnie ukształtowanych elewacjach, niesymetryczny ma być także wystrój wnętrza, jak i cała sztuka - obraz i rzeźba. Asymetria była ożywieniem przestrzeni, poruszeniem jej. Pamiętajmy, że asymetryczne fasady spotkamy czasem w historycznych budowlach. Warto tu zauważyć, że na asymetryczność secesji obok gotyku i rokoka, któremu bliska jest też poprzez swój dynamizm, oddziałała sztuka japońska, w której asymetria jest bardzo istotna. Obok asymetrii, jedną z definiujących cech secesji jest linia, wijąca się i krzywa, swobodnie pełznąca i wyraźnie poruszona, ożywiona. Często układała się w kształt esowaty, bądź w spirale, najchętniej pozostawała dynamiczną, swobodną i wolną. Zawijała się i kręciła z trudną do uchwycenia prawidłowością. Linia pełni w sztuce secesyjnej, na przemian lub łącznie, funkcję przedstawiającą, kompozycyjną, dekoratywną, nastrojową, ekspresyjną lub symboliczną. Niewiele stylów wydobyło tyle różnorodnych efektów z linii co secesja. Sztuka ma naśladować procesy natury - to kolejne istotne założenie secesji. Nie kopiować, ale naśladować. Fascynacja światem przyrody widoczna jest przede wszystkim w ornamencie, w którym zaczyna królować flora i fauna; orchidee, chryzantemy, słoneczniki, rumianki, łabędzie, pawie, ważki, motyle, a przede wszystkim kobieta o rozwianych włosach - to są motywy najczęstsze, wyraźna jest dominacja panującego biologizmu. Podstawową kolorystyką w ubiegłym stuleciu była czerń, biel, odcienie szarości. Artyści secesyjni wyraźnie starali się odbijać od tej szarości, jednocześnie przeciwstawiając się ostrej, rażącej kolorystyce. Do ulubionych barw należały cytrynowa żółć, jasna zieleń, fiolet, srebro. Dominowała zdecydowanie biel. Jest jeszcze jedna cecha, o której na razie nie było ani słowa - jedność sztuk. Secesja wierzyła w konieczność odrodzenia jedności architektury, rzeźby, malarstwa i rzemiosła, stworzenia z nich harmonijnej przestrzeni. Odwoływała się przy tym do sztuki baroku, kiedy to narodziła się koncepcja wnętrz stanowiących jednolitą całość łączącą wszystkie sztuki. Idealne secesyjne wnętrze można spotkać w Muzeum Mazowieckim w Płocku.
Secesja najbujniej rozkwitła w sztuce użytkowej. Odrodziła niemal wszystkie gałęzie zdobnictwa, w szczególności szkło, ceramikę, meblarstwo, witrażownictwo, metaloplastykę, jubilerstwo. W dziedzinie szklarstwa artystycznego najznakomitszm twórcą był działający we Francji - Emile Galle. Wynalazł on nowe techniki i sposoby kształtowania, zlewania i nakładania na siebie kilku warstw różnie zabarwionego szkła, osiągając bogate efekty fakturalne i kolorystyczne (np: szkło opalizujące). W secesji dokonano przełomu w biżuterii zarówno pod względem formy, jak i materiałów. Brylanty zastąpiono tańszymi kamieniami ozdobnymi i masę perłową, tak że na wartość dzieła miała wpływ nie koszt materiału, lecz pomysł i precyzja wykonania.
Do malarzy secesyjnych zaliczyć należy wiedeńczyka Gustava Klimta, umieszczającego postacie w abstrakcyjnej przestrzeni przypominającej mozaiki bizantyjskie, zbudowanej z elementów geometrycznych. W secesji zrodziła się sztuka nowoczesnego plakatu, który używa syntetycznego wyrazistego języka. Plakat oprócz pełnienia funkcji informacyjnych i reklamowych stał się samodzielnym dziełem sztuki. Mistrzem w tym zakresie był Henri de Toulouse-Lautrec, uwieczniający widowiska muzyczne i kabarety Montmartre'u, oraz Alfons Mucha, Czech pracujący w Paryżu, który wykonał wiele kompozycji dla aktorki Sary Bernhardt. Plakaty Muchy, które ukształtowały charakterystyczny typ postaci kobiecej, były kwintesencją dekoracyjnego stylu secesyjnego.
Również w Polsce nie zabrakło secesji. Była ona jednym z głównych stylów plastyki w okresie Młodej Polski. Najwybitniejszy jej przedstawiciel to Stanisław Wyspiański, który m.in. wykonał witraże i polichromie do kościoła Franciszkanów w Krakowie (1897-1902), zajmował się grafiką książkową, wystrojem wnętrz. W dziedzinie malarstwa secesję polską reprezentował Józef Mehoffer (projekty witraży dla kościoła ¦wziętego Mikołaja we Fryburgu w Szwajcarii,1894;obraz ,,Dziwny ogród",1902-1903), w rzeźbie- Wacław Szymanowski (pomnik nagrobny ojca artysty na Powązkach,1906). Również rzeźba wykazywała wpływy stylistyczne secesji: charakteryzowała się miękkością modelunku, zwartą bryłą, falistym kształtem. Najwybitniejszym rzeźbiarzem tego nurtu był Bolesław Biegas „Ostatni zachód słońca”, oraz Konstanty Laszczka „Zrozpaczona”.
W architekturze styl secesyjny ograniczył się do projektowania nowych fasad i zmiany dekoracji ornamentalnej. Głównymi ośrodkami były Kraków, Warszawa i Łódź.
Architektura secesyjna to nie tylko konwencjonalne budynki, w których ograniczano się do zmiany wyglądu fasad, zastępując ornamenty elektryczne secesyjnymi. Najlepsi architekci secesyjni stawiali sobie nowatorskie zadania zarówno dekoracyjne, jak i konstrukcyjne. Odważyli się odsłonić elementy konstrukcyjne, stalowy szkielet, powierzając im jednocześnie pełnienie funkcji dekoracyjnych. Ornamentyka podkreślała strukturę budowli. Niezwykle oryginalną odmianą secesji była twórczość Hiszpana Antonia Gaudiego, programowo unikającego linii prostych. Budynki o rozfalowanych murach, niekształtnych oknach umieszczonych w dowolnych miejscach przemieniały się w plastyczne rzeźby. Dekorowano je często kolorowymi odłamkami ceramiki. Największe dzieła Gaudiego, znajdujące się w Barcelonie, to kamienica Casa Mila, 1905-1907, i kościół Sagrada Familia, 1884-1926.
Twórcami, których twórczością warto bliżej się zainteresować są:
Wyspiański Stanisław (1869-1907)
W jego twórczości malarskiej, realizowanej głównie techniką pastelu ( portrety, pejzaże, kwiaty), dominował symbolizm i stylizacja secesyjna. Podstawowym środkiem wyrazu była linia wijąca się wzdłuż konturu przedstawionych przedmiotów, zaznaczonych płaską plamą barwną. W projektach polichromii i witraży charakterystyczny był motyw płomienistych języków oraz kaligraficznie traktowanej roślinności.
Wyspiański zajmował się też grafiką książkową, był autorem projektów wnętrz i mebli. Nawiązując do dawnej sztuki polskiej i twórczości ludowej, dążył do stworzenia podstaw stylu narodowego, obejmującego sztuki plastyczne i rzemiosło artystyczne. Wyspiański całą swoją działalnością związany był z Krakowem.
Niektóre prace: witraże i polichromie w krakowskim kościele Franciszkanów (1897-1905), nie zrealizowane projekty witraży dla katedry lwowskiej (1892-1894) i wawelskiej (1900-1902), witraż z Apollinem i wystrój wnętrz dla Krakowskiego Towarzystwa Lekarskiego (1904).
Tworzył także wiele portretów i autoportretów m.in. ”Portret Wandy Siemaszkowej”, „Portret Jana Stanisławowskiego”, „Maryna Portret Marii Pareńskiej”, „Dziewczynka z kozikiem”, „Autoportret z żoną”.
Gaudi Antonio (1852-1926), architekt hiszpański. Ok. 1890 sformułował własny indywidualny styl, stanowiący odmianę secesji i jednocześnie twórczo kontynuujący konstrukcyjne zasady architektury gotyckiej z odrzuceniem systemu przypór.
Statykę budowli opracował metodą doświadczalnej analizy podwieszanych modeli. Nawiązywał do form organicznych, projektował nieregularne plany, płynnie kształtował bryłę, w detalu stosował motywy fantastyczne często wykonywane techniką mozaiki. Działał głównie w Barcelonie, uznany za jednego z najbardziej oryginalnych architektów XX w.
Główne prace: kościół La Sagrada Familia (1884-1926), Casa Mil, Casa Battló (1905-1907), budowle w parku Gell (1900-1914).
Wojtkiewicz Witold (1879-1909) malarz. Wystawiał od 1903, w 1907 miał indywidualną wystawę w Paryżu zorganizowaną przez A. Gide’a.
Wieloznaczne obrazy Wojtkiewicza łączą liryzm z elementami tragizmu i groteski, przedstawiają świat z pogranicza jawy i snu, zaludniony przez dzieci-marionetki, często rachityczne czy chore.
W warsztacie artysty widać ewolucję w kierunku wyrafinowanych efektów kolorystycznych i komplikacji konturu, z kompozycją nawarstwiającą się jakby w głąb.
Zasadnicza część dorobku Wojtkiewicza to cztery cykle tematyczne: Szkice tragikomiczne (1904), Cyrki (1905-1907), Monomanie (1906), Ceremonie (1908) Z obrazów: Krucjata dziecięca (1905), Fantazja (1906), „Porwanie królewny” 1908, „Rozstanie”1908. Ponadto liczne rysunki w czasopismach: Liberum Veto, Chochoł, Tygodnik Ilustrowany.