Narodowa konspiracja polityczna i wojskowa w okupowanej Polsce

Z trzech głównych stronnictw przedwojennej opozycji stosunkowo najłatwiej w fazę działalności konspiracyjnej weszło Stronnictwo Narodowe. Już 13 października 1939 roku w Warszawie odbyło się posiedzenie trzydziestu członków Komitetu Głównego i Zarządu Głównego stronnictwa. Gremium to postanowiło przystąpić do tworzenia sieci konspiracyjnej stronnictwa i własnej organizacji zbrojnej, a także szukać porozumienia z oboma odłamami przedwojennego Obozu Narodowo – Radykalnego (w wyniku rozłamu podzielił się na ONR Falangę i grupę A.B.C - ich organizacją legalną był Nar. Związek Pol. Młodzieży Radykalnej). Wtedy też zapadła decyzja o zawieszeniu czynności naczelnej instancji stronnictwa, jaką był Komitet Główny i o przekazaniu władzy uzupełnionemu prezydium Zarządu Głównego z pełniącym funkcję prezesa Mieczysławem Trajdosem na czele. Późniejsze aresztowania zrodziły konieczność powołania nowego prezydium, czym zajął się Zarząd Główny w końcu maja 1941 r. Obowiązki prezesa objął wówczas Stefan Sacha, który został też przedstawicielem stronnictwa w Politycznym Komitecie Porozumiewawczym.
Stronnictwo Narodowe było jednym z 4 głównych konspiracyjnych stronnictw politycznych i podczas okupacji działało pod kryptonimem „Kwadrat”

Jesienią 1939 r. stronnictwo rozpoczęło budowę własnej organizacji wojskowej – 13 października powołano Armie Narodową, następnie kolejno zmieniano jej nazwę: Organizacja Wojskowa Stronnictwa Narodowego, Narodowe Oddziały Wojsk. i od 1 VII 1941 ostatecznie Narodowa Organizacja Wojskowa. Powodem utworzenia odrębnej organizacji wojskowej przez SN było dążenie do przeciwstawienia się wpływom politycznym uzyskanym w konspiracji przez obóz rządzący w II RP. Odrzucając podporządkowanie Służbie Zwycięstwa Polski i później ZWZ-AK, Narodowa Organizacja Wojskowa uznawała zwierzchnictwo władz RP i Naczelnego Wodza na uchodźstwie. Głównym celem Narodowej Organizacji Wojskowej była walka o niepodległość kraju i budowa Katolickiego Państwa Narodu Polskiego, ogarniającego swoimi wpływami obszar położony między Odrą–Nysą Łużycką i M. Bałtyckim, a M. Czarnym. NOW była podporządkowana Wydziałowi Wojskowemu Zarządu Głównego SN (kierownictwo polityczne decydowało o sprawach: organizacyjnych, personalnych, finansowych, propagandzie, współpracy zewnętrznej). Kandydatów do organizacji poddawano ocenie według kryteriów politycznych, wyznaniowych i wojskowych, następnie szkolono (ochotników bez przygotowania wojskowego na kursach podstawowych i taktycznych, członków ze stopniami wojskowymi na kursach dowódców). Oprócz szkolenia w NOW prowadzono pracę propagandowo-wychowawczą w celu wzmocnienia ducha oporu oraz wytrwałości w walce o niepodległość Polski i utworzenie Katolickiego Państwa Narodu Polskiego. NOW wydawała także kilka czasopism, drukowanych przez podziemne Zakłady Wydawnicze Centralnego Wydziału Propagandy, m.in. informacyjno-polityczne — „Walka” (nakład do 20 tys.) i kilkadziesiąt lokalnych. Prowadzono wywiad: przemysłowy, wojskowy oraz rozpoznanie konfidentów i szczególnie niebezpiecznych funkcjonariuszy systemu okupacyjnego. Zdobywano broń, amunicję (zakupy, akcje rozbrojeniowe) i środki finansowe (akcje ekspropriacyjne), tworzono system łączności, patroli terenowych oraz kolportaż prasy. Przeprowadzano akcje sabotażowo-dywersyjne i samoobronę, organizowano pomoc dla Żydów (w Warszawie współpracując z Frontem Odrodzenia Polski i pracownikami Wydziału Opieki Społecznej i Zdrowia Zarządu Miejskiego uratowano kilkaset osób), a także prowadzono przygotowania do powstania powszechnego. Jednocześnie z decyzją o powołaniu NOW zaczęły funkcjonować liczne zarządy okręgowe, w tym oba warszawskie (stołeczny i wojewódzki), krakowski, poznański, lubelski, łódzki. Następnie dołączyły do nich okręgi: w Zagłębiu Dąbrowskim z częścią Górnego Śląska, cieszyńsko – podhalański, kielecki, radomski, częstochowski, rzeszowski, lwowski, podlaski i białostocki. Najaktywniejsza działalność rozwinięto w okręgu poznańskim. Nadmierna ekspansywność wielkopolskich endeków stała się najpewniej główną przyczyną aresztowań w latach 1940 i 1941, które wstrząsnęły tamtejszą organizacją i obok wysiedleń oraz przesiedleń przyczyniły się do znacznego osłabienia endecji w tym regionie. Aresztowania dotknęły nie tylko Wielkopolskę. Z trzech głównych stronnictw największe straty w grupie aktywu centralnego i wojewódzkiego poniosło właśnie Stronnictwo Narodowe. Zanim jednak nastąpiły pierwsze uderzenia okupanta w konspiracyjną organizację, wysiłkiem działaczy warszawskich i terenowych odbudowana została siatka organizacyjna stronnictwa i to w stosunkowo krótkim czasie – krótszym niż w przypadku socjalistów i ludowców. Gorzej natomiast przedstawiały się efekty zamierzeń integracyjnych. Przede wszystkim z szeregów stronnictwa wyłamała się grupa będąca kontynuacją przedwojennej frakcji Kazimierza Kowalskiego i Jędrzeja Giertycha. Z inicjatywy Karola Stojanowskiego powstała pod koniec 1939 roku Narodowo – Ludowa Organizacja Wojskowa, która mimo pojednawczych gestów z prezydium SN podkreślała swoją odrębność ideową, zarzucając Trajdosowi i kolegom m.in. odstępstwo od skrajnej doktryny nacjonalistycznej przyjętej przez stronnictwo w latach trzydziestych. Ostatecznie jednak po upływie mniej więcej dziesięciu miesięcy większość członków NLOW, w tym również Kazimierz Kowalski, znalazła się znów w szeregach stronnictwa. Nie powiodły się natomiast próby porozumienia z Obozem Narodowo – Radykalnym (tak zwaną grupą „ABC”), choć początek wydawał się obiecujący. Prezydium SN oraz władze ONR – „ABC” powzięły decyzję o wydawaniu wspólnego organu prasowego. Pismo – pod nazwą „Szaniec” – zaczęło się ukazywać w końcu listopada 1939r., ale już po kilku tygodniach zostało przejęte przez zwolenników ONR i wydawane następnie jako organ tej grupy politycznej. Prowadzone w tym czasie rozmowy polityczne między obu ugrupowaniami zakończyły się niepowodzeniem. Obie struktury stronnictwa: polityczna i wojskowa, miały wytworzyć siłę zapewniającą realizację nadrzędnego celu.

W połowie października 1939 „Grupa Szańca” wywodząca się z ONR – „ABC” powołała własną organizację wojskową pod nazwą Związku Jaszczurczego, której komendantem został inż. Władysław Marcinkowski. Głównymi jej celami była walka o odzyskanie niepodległości Polski i odbudowa państwa polskiego z przedwojenną granicą wschodnią, dokonanie przewrotu narodowego we wszystkich sferach życia społecznego (koncepcja Katolickiego Państwa Narodu Polskiego) i przejęcie władzy państwowej w wyzwolonym kraju, zwalczanie wpływów komunistycznych, ustalenie powojennej granicy zachodniej Polski na Odrze i Nysie Łużyckiej oraz przyłączenie Prus Wschodnich do państwa polskiego. Związek Jaszczurczy podobnie jak Narodowa Organizacja Wojskowa uznawał władze RP na uchodźstwie, ale znajdował się w opozycji do Delegatury Rządu RP na Kraj i ZWZ-AK. Komenda Główna Związku składała się z oddziałów: organizacyjnego, wywiadu, operacyjnego, oświatowo – wychowawczego i kilku innych komórek. Siatki organizacyjne rozwinęły się głównie w Warszawskim i Kieleckim, a szczególnie wiele planów wiązano z okręgami zachodnimi: łódzkim, poznańskim i śląskim, na bazie których w październiku 1941 r. powołano inspektorat ziem zachodnich. W strukturze Związku bardzo aktywnie pracował pion wywiadu, w tym samodzielna sieć wywiadu antyniemieckiego z agentami w wielu miastach Trzeciej Rzeszy. Wiosną 1940 r. utworzono też tak zwany Komisariat Cywilny o funkcjach państwowo – administracyjnych.

Również drugi odłam Obozu Narodowo – Radykalnego, czyli „Falanga” zachował własną odrębność polityczną i we wrześniu 1940 roku „Falanga” powołała organizację polityczno - wojskową pod nazwą Konfederacja Narodu. Objęła ona swoim zasięgiem kilka innych organizacji (Tajna Armia Polska, Związek Czyny Zbrojnego, „Pobudka”, Gwardia Obrony Narodowej, „Znak”). Organizacją kierowało Prezydium Rady Naczelnej Konfederacji Narodowej. W styczniu 1941 r. utworzono pion wojskowy Konfederacji Narodu, który przybrał początkowo nazwę Wojskowe Oddziały Skonfederowane, a następnie przemianowano go na Konfederację Zbrojną utworzoną z oddziałów wojskowych organizacji wchodzących w skład Konfederacji Narodu, m.in. Gwardii Obrony Narodowej, Tajnej Armii Polskiej, Związku Czynu Zbrojnego. Konsolidacja środowisk „narodowo – katolickich” – jak same siebie nazywały – nie była jednak trwała. Tak na przykład w marcu 1941 r. wyłamała się „Pobudka”. Organizacja działała głównie na centralnych i wschodnich obszarach (dzielnicach) Polski, prowadziła pracę w dziedzinach propagandowo-politycznych, ekonomicznych, kulturowych, wśród kobiet, młodzieży (1943 przystąpiła do Porozumienia Organizacji Młodzieżowych). Od 1942 organizowała Uderzeniowe Bataliony Kadrowe. Wydawała też czasopisma: „Biuletyn Słowiański”, „Nowa Polska”, „Nowa Polska. Wiadomości Codzienne” (od 1942), „Do broni”, „Sztuka i Naród” (pismo skupiające wybitnych poetów młodej generacji), „Młodzież Imperium”.

Mimo iż obóz narodowy wszedł w okres okupacji wewnętrznie rozbity, a próby konsolidacji nie przyniosły spodziewanych skutków, stanowił on poważną siłę. Stronnictwo Narodowe – najsilniejszy wówczas element obozu – miało wysokie poczucie własnej wartości i nie bez podstaw spodziewało się odegrać kluczową rolę w życiu Polski Podziemnej. Pod koniec roku 1939, z inicjatywy prezesa stronnictwa – Tadeusza Bieleckiego, powstał w Paryżu Komitet Polityczny oraz ścisły zespół kierowniczy w składzie: Bielecki, Władysław Folkierski, Seyda.

Część historyków szacuje, że w szczytowym okresie rozwoju tj. latem 1942 r. Narodowa Organizacja Wojskowa liczyła około 80 tys. członków. Nad ogniwami dowódczymi NOW zachowane zostało zwierzchnictwo odpowiednich struktur organizacyjnych ZG SN, ale od tego właśnie czasu w życiu NOW wyraźnie zaznaczać się zaczęły zależności i hierarchia typowa dla organizacji wojskowej. Późną wiosną 1942 r. oficjalni przedstawiciele Stronnictwa Narodowego rozpoczęli wstępne pertraktacje z Komendą Główną AK na temat scalenia NOW. Na tym tle w NOW zrodziły się przesłanki rozłamu. Na odprawie komendantów okręgowych i Komendy Głównej NOW 1 lipca z referatem wystąpił szef oddziału organizacyjnego Komendy Głównej August Michałowski. Grożąc rozłamem, domagał się natychmiastowego przerwania rozmów scaleniowych. Za Michałowskim opowiedziała się część Komendy Głównej, kilka okręgów, a także zespół grupujący się wokół pisma „Wielka Polska” (organ prasowy młodzieży SN), które też wkrótce stało się głównym organem prasowym secesjonistów. Ci ostatni w lipcu powołali Tymczasową Komisję Rządzącą Stronnictwa Narodowego z Michałowskim na czele. Komisja ogłosiła objęcie władzy w stronnictwie i w NOW i „postanowiła” – o czym zapewniał jej komunikat nr 1 – kontynuować pracę nad organizacją SN oraz „zdecydowanie zwalczać wszelkie próby uzależnienia narodowych sił zbrojnych od wojskowej emanacji sanacji, tj. PZP/ZWZ”. Natychmiast rozpoczęły się rozmowy przedstawicieli Tymczasowej Komisji Rządzącej z kierownictwem ORN – Szaniec, w tym z komendantem głównym Związku Jaszczurczego – Władysławem Marcinkowskim. Pertraktacje doprowadziły we wrześniu do utworzenia Narodowych Sił Zbrojnych, proklamujących walkę o „Katolickie Państwo Narodu Polskiego”. Dowódcą NSZ został płk Ignacy Oziewicz. Część historyków szacuje, że z NOW do NSZ przeszło około 10 tys. osób. Inni, opierając się na niezbyt pewnych przekazach źródłowych, podają, że jesienią 1943 r. NSZ liczyć miały około 20 tys. członków. Zwierzchnictwo polityczne nad NSZ sprawowała od jesieni 1942 r. Rada Sześciu, a następnie – w roku 1943 – Tymczasowa Narodowa Rada Polityczna. Jej organem wykonawczym była tak zwana Służba Cywilna Narodu, pomyślana jako zalążek przyszłej administracji państwowej.

W styczniu 1943 r. Tymczasowa Komisja Rządząca SN zwołała do Warszawy zjazd ponad stu delegatów grup secesyjnych, na którym wybrano Zarząd Główny SN, zwany też Wojennym Zarządem Głównym Stronnictwa Narodowego. W jego skład weszło 12 osób, a funkcję prezesa powierzono Michałowskiemu. W Polsce Podziemnej pojawiło się więc drugie, konkurencyjne wobec „Kwadratu”, Stronnictwo Narodowe.

Groźba rozłamu, jaka ujawniła się na odprawie lipcowej komendantów okręgów i KG NOW, nie powstrzymała jednak bardzo zaawansowanych już rozmów scaleniowych z KG AK. 4 listopada 1942 r. Gen. Rowecki przejął NOW pod swoje zwierzchnictwo. Szacuje się, że do Armii Krajowej przejść miało około 70 tys. członków NOW. Dotkliwa była jednak secesja w szeregach tej organizacji – około 30 % stanów organizacyjnych przedrozłamowej NOW opowiedziało się za hasłami secesjonistów. Prócz tego akcja polityczna rozłamowców (zjazd styczniowy i powołanie Wojennego Zarządu Głównego SN) osłabiła znacznie pozycję „Kwadratu” w strukturach Polski Podziemnej, a proces ten pogłębiały kolejne straty powodowane przez okupanta. W połowie maja 1943 r. aresztowany został Stefan Sacha – od 1941 prezes Zarządu Głównego Stronnictwa Narodowego i przedstawiciel Stronnictwa w Politycznym Komitecie Porozumiewawczym.

Narodowe Siły zbrojne składały się nie tylko z części Narodowej Organizacji Wojskowej i Związku Jaszczurczego. W jej skład wchodziło także szereg mniejszych lub większych konspiracyjnych organizacji. Były to Narodowo-Ludowa Organizacja Walki, Polski Obóz Narodowo-Syndykalistyczny, Zakon Odrodzenia Polski, Zbrojne Pogotowie Narodu oraz częściowo: Konfederacji Zbrojna, Organizacja Wojskowa „Wilki” oraz Bojowa Organizacji „Wschód”. NSZ miała być ponadpartyjną formacją wojskową. Zwierzchnictwo nad nią sprawowała początkowo Rada Sześciu, następnie Tymczasowa Narodowa Rada Polityczna (TNRP) złożona z przedstawicieli Wojennego Zarządu Głównego SN i Komitetu Wykonawczego Organizacji Polskiej. Głównym celem NSZ była walka o niepodległość Polski i odbudowę państwa w przedwojennych granicach, ale z nową granicą zachodnią opartą na Odrze i Nysie Łużyckiej (koncepcja marszu na zach.) oraz utworzenie tzw. Katolickiego Państwa Polskiego drogą przewrotu narodowego (rewolucji) we wszystkich sferach życia społecznego: narodowy samorząd gospodarczy z zachowaniem własności prywatnej, solidaryzm narodowy przeciwstawiony podziałom klasowym, narodowy system parlamentarny w konfederacji państw środkowej Europy, armia narodowa do obrony wspólnoty narodowej przed totalitaryzmem niemieckim i sowieckim. W pracy ideowo-wychowawczej i propagandzie (wydawano ok. 70 własnych czasopism, m.in. „Narodowe Siły Zbrojne”, „Szaniec”, „Lex Mundi” — dla księży) żołnierzom wpajano ducha walki o niepodległość Wielkiej Polski, eksponowano nacjonalizm i wiarę katolicką, potępiano faszyzm i komunizm, atakowano tzw. partyjniactwo i wpływy dawnych piłsudczyków w AK, przeciwstawiano się dotychczasowej roli Żydów w społeczeństwie i postulowano jej ograniczenie w przyszłej Polsce, podkreślano lojalność wobec władz RP na uchodźstwie i Naczelnego Wodza. Struktura terytorialna NSZ obejmowała 6 inspektoratów-obszarów (ziem): Centralny, Ziem Zach., Pd.-Zach., Północ, Pn.-Wsch., Pd.-Wsch., w których skład wchodziły: okręgi, podokręgi, powiaty, rejony, placówki. Sieć organizacyjna NSZ obejmowała terytorium Rzeczypospolitej oraz Opolszczyznę, Śląsk Cieszyński, Pomorze z Warmią i ekspozytury wywiadu w głębi III Rzeszy. W strukturze terytorialnej wydzielono pion liniowy, obejmujący grupy operacyjne (jeden lub kilka okręgów), pułki (w powiatach), bataliony, kompanie, plutony i sekcje, a także pion operacyjny (partyzancki), działający głównie w ramach tzw. walki bieżącej (Akcji Specjalnej), skupiający kilkadziesiąt oddziałów liczących kilka tys. ludzi. Ponadto istniała Służba Cywilna Narodu (sieć cywilno-administracyjna) podległa TNRP oraz Główna Rada Wojskowa, nazywana także Komisją Trzech Generałów (gen.: T. Jastrzębski — „Jabłoński”, M. Poniatowski — „Krukowski”, J. Plisowski — „Znicz”). Służba Cywilna Narodu przygotowywała kadry dla administracji państwowej i samorządowej, dla policji i przemysłu na okres powojenny. Prowadziła działalność bieżącą, m.in. szkolenie i propagandę, a także zajmowała się drukowaniem prasy. W październiku 1943 NSZ liczyły ok. 72,5 tys. czł. (41 bataliony, 166 samodzielne kompanie, 150 samodzielnych plutonów). Po zawarciu 7 III 1944 umowy o scaleniu NSZ z AK, podpisanej przez TNRP z KG AK, nastąpił rozłam na dwie organizacje o tej samej nazwie: NSZ (NOW) — wywodzące się z Narodowej Organizacji Wojskowej, uznające polit. zwierzchnictwo SN i wojskowo podporządkowane AK, które przejęły większość okręgów NSZ (ZJ) — wywodzące się ze Związku Jaszczurczego, politycznie podporządkowane Organizacji Polskiej i zachowujące niezależność wojskowo – organizacyjną. W listopadzie 1944 podporządkowane AK NSZ (NOW), wznowiły samodzielną działalność i zostały przekształcone w Narodowe Zjednoczenie Wojskowe (NZW). Pozostała część organizacji — NSZ (ZJ) zachowała samodzielność aż do częściowego połączenia z NZW na przełomie lat 1945 – 46.