Pozycja/status społeczny jej pomiar i wskaźniki

Podstawowym źródłem utrzymania ludności oraz czynnikiem wzrostu jej zamożności jest praca zarobkowa. Jednak w zależności od poziomu rozwoju społeczno-gospodarczego danego kraju może ona nie zapewnić miejsca pracy ludziom w wieku produkcyjnym. Część ludzi nie znajduje zatrudnienia i tworzy grupę społeczną ludzi bezrobotnych. Ze względu na źródło utrzymania demografowie dzielą ludność na aktywną (czynną) zawodowo, która wykonuję pracę zawodową i bierną zawodowo, która posiada inne źródła utrzymania, w tym nie zarobkowe. Do niej zaliczają się: dzieci, młodzież, renciści, emeryci i stypendyści. Kraje o niskim Produkcie Narodowym Brutto (PKB) odznaczają się wysokim odsetkiem osób w wieku produkcyjnym, a mniejszą liczbą zatrudnionych, przy bardzo dużym wskaźniku pracujących w rolnictwie, a bardzo małym w przemyśle. Natomiast w krajach wysoko rozwiniętych obserwuje się zjawisko odwrotne. W tych krajach następuje spadek ludności zatrudnionej w przemyśle, przy wzroście zatrudnienia w usługach.
[…] Pomiar polega na przypisaniu zjawiskom społecznym wartość liczbowych. Nie jest to jednorazowy akt, ale rezultat procesu interakcji miedzy teorią, badaniami i analizą danych. Analiza struktury społecznej zaczyna się od postawienia pojęć i formułowania hipotez […] Należy tu przytoczyć podstawowe zagadnienia, takie jak struktura społeczna czyli inaczej układ zależności, stosunków i dystansów społecznych między jednostkami i grupami społecznymi. Struktura społeczna rozumiana jako zorganizowany zespół społecznych zależności, w które uwikłani są w różny sposób członkowie społeczeństwa lub konkretnych grup. Zawiera w sobie zarówno aspekt relacji, jak i dystrybutywny rozkład pewnych społecznie
pożądanych, a ograniczanych wartości takich jak dobra materialne, przywileje, władza, wykształcenie. Można powiedzieć, że życie społeczne to kategoria czysto opisowa, konkretna, empiryczna odnosząca się do zjawisk powszechnie obserwowalnych. Struktura społeczna zaś to kategorie wyjaśniające, teoretyczne, abstrakcyjne, porządkujące fakty społeczne, a zarazem ujawniające ich ukryte głębsze treści i znaczenie społeczne. Podstawowe typy struktur społecznych to
struktura klasowa, struktura warstwowo – stratyfikacyjna, struktura społeczno – zawodowa. Tematem przewodnim tej pracy jest pozycja i status społeczny. Jak należy określić pozycję społeczna jednostki? Pozycja społeczna to wyróżnione i określone w danej kulturze miejsce jednostki społecznej w hierarchii społecznej i szerzej w strukturze społecznej. Pozycja społeczna określa prestiż jednostki. Z zajmowanej pozycji społecznej wynika rola społeczna jaką odgrywać powinna jednostka. Osoba znajdująca się na pewnej pozycji społecznej związana jest też z określonymi przywilejami obowiązkami, jakie powinna pełnić wobec grupy czy społeczeństwa. Najczęściej pozycja społeczna wiązana jest z hierarchią społeczną, gdzie wynika ona z relacji podległości między jednostkami należącymi do różnych kategorii społecznych. W zakładzie pracy jest np. relacja kierownik i podległy mu pracownik. W społeczeństwie feudalnym jest to relacja chłop - szlachcic. Z pozycją społeczną związana jest też najczęściej swoista symbolika, odmienne wzorce zachowań w określonych sytuacjach. Pozycja społeczna jednostki rzutuje na jej ocenę rzeczywistości, a w szczególności ocenę własnego otoczenia społecznego. Określa ona też możliwości konsumpcyjne i dostępność do danych dóbr, co utożsamia ją ze statusem. W ujęciu funkcjonalnym pozycja społeczna często utożsamiana była z rolą społeczną. W tym ujęciu jest ona zależna od miejsca w strukturze społecznej, a także od takich zmiennych jak płeć i wiek. Ze względu na to, że jednostka w społeczeństwie nowoczesnym należy do wielu różnych grup społecznych, posiada w nich odmienną pozycję. W zależności od roli jaką w danej chwili odgrywa, można mówić, że pewne jej statusy są wówczas utajone, a pewne czynne. W takich sytuacjach dochodzić może do konfliktu ról, jeżeli normy i wartości realizowane dzięki danej roli stoją w sprzeczności z wartościami i rolami innej roli. Przykładem takiego konfliktu może być sytuacja, gdy jednostka będąca nauczycielem musi podporządkować się wykładowcy, podejmując studia podyplomowe. Niektóre pozycje społeczne można zdobywać sekwencyjnie, jak np. pozycję profesora, która wymaga pokonania szeregu szczebli w karierze, a więc kilku przejść między kolejnymi w tej sekwencji pozycjami społecznymi. Im bliżej centrum komunikacyjnego grupy znajduje się jednostka i im bardziej istotne dla funkcjonowania grupy wykonuje zadania, tym większy będzie jej prestiż. Pozycje społeczne dzielą się na przypisane, na które nie ma wpływu sama jednostka, np. pozycja dziecka w rodzinie, przedszkolaka itp. oraz osiągane, które wynikają z podjętych działań przez jednostkę, jak np. pozycja dyrektora w firmie czy pozycja burmistrza w strukturze społecznej miasta.
W socjologii klasyfikacje zawodów konstruowane są w celu operacjonalizacji usytuowania jednostek w strukturze społecznej. Chodzi o szeroko rozumianą przestrzeń społeczną, która może być utożsamiana ze strukturą klasową, podziałem na kategorie społeczno-zawodowe (takie jak: nauczyciele, technicy czy pracownicy biurowi) lub też z hierarchią pozycji. Najogólniej rzecz biorąc, strukturę społeczną można analizować w terminach jakiegokolwiek układu dystansów i barier definiowanych przez zawód. Jednakże do tego celu niezbędna jest klasyfikacja zawodów, która w sposób trafny i rzetelny pozwala ująć rzeczywiste relacje istniejące w strukturze społecznej. Pytanie o zawód jest podstawą każdego badania socjologicznego. Silne utożsamianie się jednostki z wykonywanym zawodem, a co za tym idzie z pozycją społeczną zajmowaną dzięki wykonywanej pracy. Oba te czynniki mają nierozerwalny charakter. Klasyfikacja zawodów służy dwóm celom. […]Po pierwsze wskazuje pozycję społeczną, a po drugie służy jako narzędzie do kodowania informacji uzyskiwanych z wywiadów. Ponieważ w strukturze społecznej obecnie funkcjonuje kilka tysięcy różnych zawodów, analizując je należy sprowadzić klasyfikacje do bardziej ogólnej. Grupuje się je więc w szersze kategorie.[…] Przez wiele lat liczba zawodów pomnożyła się co spowodowało, iż są tworzone międzynarodowe i krajowe klasyfikacje zawodów, które określają, jakie rodzaje czynności składają się na dany zawód, jakie są niezbędne kwalifikacje i jaki rodzaj wykształcenia wymagany jest do danego zawodu.
W roku 1958 Międzynarodowa Organizacja Pracy wydała dwa dokumenty podające międzynarodową klasyfikacje zawodów. Wszystkie zawody zostały podzielone na dziesięć grup, te z kolei na 73 średnie grupy, z których wyodrębniono 201 podstawowych grup zawodowych, obejmujących łącznie 1345 zawodów, poprzednio już wyodrębnionych. Klasyfikacja jest pięciopoziomowym, hierarchicznie usystematyzowanym zbiorem zawodów i specjalności występujących na rynku pracy. Grupuje poszczególne zawody (specjalności) w coraz bardziej zagregowane grupy oraz ustala ich symbole i nazwy. Klasyfikacja została opracowana na podstawie Międzynarodowego Standardu Klasyfikacji Zawodów ISCO-88, przyjętego na XIV Międzynarodowej Konferencji Statystyków Pracy w Genewie w 1987 r. oraz jej nowej edycji z 1994 r., tzw. ISCO-88 (COM), dostosowanej do potrzeb Unii Europejskiej. Zasadniczy układ klasyfikacji, kryteria klasyfikacyjne oraz system kodowy przyjęto zgodnie z tymi standardami. Opracowanie nowej klasyfikacji wynikało z potrzeby uzyskania większej spójności tej klasyfikacji ze standardem międzynarodowym ISCO-88 (COM). Struktura klasyfikacji oparta jest na systemie pojęć, z których najważniejsze to: zawód, specjalność, umiejętności oraz kwalifikacje zawodowe.
Zawód zdefiniowany został jako zbiór zadań (zespół czynności) wyodrębnionych w wyniku społecznego podziału pracy, wykonywanych stale lub z niewielkimi zmianami przez poszczególne osoby i wymagających odpowiednich kwalifikacji (wiedzy i umiejętności), zdobytych w wyniku kształcenia lub praktyki. Wykonywanie zawodu stanowi źródło dochodów. Zawód może dzielić się na specjalności. Specjalność jest wynikiem podziału pracy w ramach zawodu, zawiera część czynności o podobnym charakterze (związanych z wykonywaną funkcją lub przedmiotem pracy), wymagających pogłębionej lub dodatkowej wiedzy i umiejętności, zdobytych w wyniku dodatkowego szkolenia lub praktyki.
Umiejętność określono jako sprawdzoną możliwość wykonania odpowiedniej klasy zadań w ramach zawodu (specjalności), natomiast przez kwalifikacje zawodowe rozumiane są układy wiedzy i umiejętności wymagane do realizacji składowych zadań zawodowych. Dla celów klasyfikacji istotne są dwa aspekty kwalifikacji: poziom i specjalizacja. Poziom kwalifikacji potraktowano jako funkcję kompleksowości i zakresu umiejętności (kompleksowość umiejętności traktując jako czynnik ważniejszy), wynikających ze złożoności oraz zakresu zadań i obowiązków. Specjalizację kwalifikacji zdefiniowano natomiast przez rodzaj koniecznej wiedzy czy umiejętność posługiwania się określonymi urządzeniami i narzędziami lub przez rodzaj stosowanych materiałów czy produkowanych wyrobów albo rodzaj świadczonych usług. W klasyfikacji, podobnie jak w ISCO-88 i ISCO-88 (COM), uwzględniono cztery szerokie poziomy kwalifikacji, które zdefiniowano w odniesieniu do poziomów wykształcenia określonych w Międzynarodowej Klasyfikacji Standardów Edukacyjnych (ISCED 97). Nie oznacza to, że kwalifikacje można uzyskać tylko w ramach systemu szkolnego. Kwalifikacje mogą być i często są nabywane w ramach systemu kursowego lub poprzez praktykę. Decydującym czynnikiem dla określenia jak dany zawód powinien być sklasyfikowany są wymagane kwalifikacje niezbędne do wykonania zadań i obowiązków, a nie sposób w jaki te kwalifikacje są osiągane. Jednak przyjęte definicje mają zastosowanie, gdy niezbędne kwalifikacje zawodowe są nabywane poprzez formalne wykształcenie lub szkolenie:
Pierwszy poziom kwalifikacji (oznaczający kwalifikacje elementarne) - odniesiono do pierwszego poziomu wykształcenia ISCED, uzyskiwanego w szkole podstawowej;
Drugi poziom kwalifikacji - odniesiono do drugiego poziomu wykształcenia ISCED, uzyskiwanego w gimnazjum oraz do trzeciego poziomu wykształcenia ISCED, uzyskiwanego w liceum ogólnokształcącym, liceum profilowanym i zasadniczej szkole zawodowej;
Trzeci poziom kwalifikacji - odniesiono do czwartego poziomu wykształcenia ISCED, uzyskiwanego w szkole policealnej oraz do trzeciego poziomu wykształcenia ISCED, uzyskiwanego w technikum;
Czwarty poziom kwalifikacji - odniesiono do piątego poziomu wykształcenia ISCED, uzyskiwanego na studiach wyższych zawodowych, studiach magisterskich i studiach podyplomowych oraz do szóstego poziomu wykształcenia ISCED, uzyskiwanego na studiach doktoranckich.
Struktura klasyfikacji jest wynikiem grupowania zawodów na podstawie podobieństwa kwalifikacji zawodowych wymaganych dla realizacji zadań danego zawodu (specjalności), z uwzględnieniem obydwu aspektów kwalifikacji, tj. ich poziomu i specjalizacji. Wymienione kryteria posłużyły grupowaniu poszczególnych zawodów i specjalności w grupy elementarne, a te z kolei w bardziej zagregowane grupy średnie, duże i wielkie.
Najbardziej znanym sposobem klasyfikacji zawodów jest „ksiązka kodowa” wg ISCO, jej konstrukcja opiera się na wyróżnieniu czterech szczebli podziału. […]Najbardziej szczegółowy obejmuje 390 kategorii; są one pogrupowane w 116 kategorii wyższego szczebla na drugim poziomie. Na trzecim poziomie jest 28 grup, a na najwyższym czwartym – 10.[…] Przykład:
Ten wskaźnik rzadko funkcjonuje samodzielnie, niesie za sobą ryzyko błędu w badaniach, nie uwzględnia stosunku do własności i zakresu władzy związanej z usytuowaniem w hierarchii stanowisk. Również nie uwzględnia różnic miedzy właścicielami firm a pracownikami najemnymi. Niemniej jednak jest to najbardziej znany ze wskaźników. Polska klasyfikacja obejmowała w latach sześćdziesiątych 2400 określonych zawodów. Dla celów naukowych i badania przemian niezbędne było bardziej syntetyczne ujęcie struktury zawodowej, rozumianej jako wyodrębnienie kilku wielkich grup zawodów, i ustalenie liczby zatrudnienia w nich. W odniesieniu do polskiej rzeczywistości w procesie wielu badań i testów został wyłoniony odrębny wskaźnik hierarchii zawodów. Zwany w skrócie SKZ czyli Społeczna Klasyfikacja Zawodów.

Tu również należy odpowiedzieć sobie na pytanie czy dobór wskaźnika ze względu na zawód jest trafny. Należy jasno określić czy zróżnicowanie zawodowe jest osią struktury społecznej. Kolejne pytanie nasuwa się czy do badań wybrać klasyfikacje lub skale? […]Posłużenie się klasyfikacjami wynika z założenia, że dystanse i bariery, konstytuujące strukturę społeczną, nie dają się sprowadzić do jednowymiarowej hierarchii i należy odtworzyć jej kształt w postaci układu kategorii. Wybór skal zakłada perspektywę hierarchiczną. Oczywiście zastosowanie jednego narzędzia nie eliminuje drugiego, dlatego też ważne jest sformułowanie teoretycznych przesłanek dokonanego wyboru.[…]
Kolejny problem rodzi się w doborze wskaźnika i wynikach badań społeczeństwa polskiego. W naszych warunkach bardziej trafnym będzie badanie na podstawie wskaźnika SKZ, niestety tych wyników nie można przełożyć wprost na światowe standardy badań. Różnice miedzy wskaźnikiem SKZ a ISCO płynące z różnic w kategoriach i skalach mogą prowadzić do błędu. Optymalne zatem będzie prowadzenie badań równocześnie na podstawie obu wskaźników.



Bibliografia:
H. Domański, Struktura społeczna, wykłady z socjologii; Wydawnictwa naukowe SCHOLAR; Warszawa 2004
J. Turowski, Socjologia Wielkie struktury społeczne, TN KUL; Lublin 2000

Źródła:
http://www.sciaga.pl/tekst/25546-26-struktury_zawodowe 2007-05-02 g.14

http://pl.wikipedia.org/wiki/Pozycja społeczna 2007-04-30 g.15