Podmiot

Rodzaje podmiotów

Podmiot jest to nadrzędna część zdania, tworząca z orzeczeniem związek główny. Wskazuje on element, o którym orzeka się w danym zdaniu. Podmiot najczęściej wyrażony jest rzeczownikiem w mianowniku, ale nie jest to możliwość jedyna. Oto przegląd sytuacji szczegółowych:

1. Brak podmiotu. Najczęściej spotykanym typem zdań bezpodmiotowych są konstrukcje zawierające czasownik odnoszący się do pewnych stanów przyrody, które istnieją same przez się; nie można wtedy wskazać wykonawcy czynności, o którym orzekałby podmiot: Świta; Grzmi; Dnieje; Błyska się.

2. Podmiot domyślny. Jedynym formalnym wykładnikiem tego typu podmiotu jest końcówka czasownika, informująca nas o liczbie, osobie i ewentualnie rodzaju; podmiot domyślny można zastąpić zaimkiem (przyszliśmy : liczba mnoga, rodzaj męskoosobowy, pierwsza osoba -my ; przyszłaś : liczba pojedyncza, rodzaj żeński, druga osoba -ty ).

Występowanie w zdaniu podmiotu domyślnego nie wyklucza obecności określeń podmiotu: tego typu sytuację można dostrzec na przykład w zdaniach Przerażeni (my) zamilkliśmy czy Zmordowani (oni) posnęli. Według innej interpretacji wyrazy zmordowani i przerażeni pełnią funkcję podmiotu i zostały użyte w znaczeniu rzeczownikowym (por. Chory poczuł się lepiej; Wczoraj odwiedzili nas znajomi ).

3. Podmiot logiczny. Podmiotem logicznym nazywamy podmiot występujący w dopełniaczu, a więc nie mający formy gramatycznej dla tej części zdania typowej. Z sytuacją taką najczęściej spotykamy się wtedy, gdy orzeczenie wyraża brak lub zmianę ilości czegoś (Janka nie ma w szkole, Zabrakło mi pieniędzy, Przybyło dnia, Ubyło wody ) albo

przydawką określająca podmiot jest liczebnik czy zaimek liczebny (Pięciu chłopców grało w piłkę; Troje dzieci bawiło się w piaskownicy; Ile osób przyszło? ). Przy analizie konstrukcji z liczebnikiem można też uznać za podmiot całość, bez wyodrębniania liczebnika jako przydawki (Pięciu chłopców grało w piłkę ).

4. Podmiot szeregowy. Podmiot szeregowy składa się z co najmniej dwóch elementów współrzędnych (Kot i pies jedzą z jednej miski; Ani kota, ani psa nie było na podwórku ). Podmiot szeregowy może łączyć się z rzeczownikiem w liczbie mnogiej (narzuconej przez rzeczywistość - podmiot odnosi się nie do jednego obiektu, ale wielu**) lub w li-

czbie pojedynczej (narzuconej przez najbliższy rzeczownik). Na ogół orzeczenie ma jednak formę liczby mnogiej. Zgoda między podmiotem a orzeczeniem obejmuje także kategorię rodzaju. Wybór rodzaju zależy od tego, jakie rzeczowniki wchodzą w skład podmiotu; obecność rzeczownika męskiego osobowego (lub obecność osoby płci męskiej sugerowana na przykład przez wyraz państwo czy nazwisko małżeństwa) powoduje, że orzeczenie przybiera formę męskoosobową: Chłopcy i dziewczynki przyszli; Adaś, Marysia, Kasia i Ewa nie odrobili lekcji; Kowalscy wyjechali nad morze. Męskoosobowa postać orzeczenia pojawi sie także w zdaniach, w których jednym ze składników

szeregu będącego podmiotem jest nazwa zwierzęcia rodzaju męskiego: Moja babcia i kot drzemali w fotelu.

5. Podmiot towarzyszący. Podmiotem towarzyszącym nazywamy konstrukcję składającą się z rzeczownika w mianowniku, przyimka z i rzeczownika w narzędniku (ojciec z synami, matka z córką, pani z pieskiem ). Podmiot towarzyszący łączy się z czasownikiem w liczbie mnogiej, o ile jeden z członów nie jest nierównorzędny znaczeniowo

drugiemu (Ojciec z synami wybrali się na mecz, ale Pani z pieskiemspaceruje po parku ).

Sposoby wyrażania podmiotu

Podmiot może być wyrażony pojedynczym wyrazem lub zespołem składniowym (podmiot szeregowy, podmiot towarzyszący, konstrukcja z liczebnikiem). Na ogół podmiotem jest rzeczownik w mianowniku (rzadziej w dopełniaczu), ale nie jest to jedyna możliwość. Podmiot jednowyrazowy może być wyrażony:

- rzeczownikiem (Pies śpi )
- zaimkiem rzeczownym (Kto przyszedł? )
- przymiotnikiem (Chory poczuł się lepiej )
- zaimkiem przymiotnym (Taki jesteś! )
- imiesłowem przymiotnikowym czynnym (Palący wyszli z pokoju )
- imiesłowem przymiotnikowym biernym (Pobity złożył skargę )
- liczebnikiem głównym (Dwóch nie przyszło )
- liczebnikiem porządkowym (Drugi nie przyszedł )
- bezokolicznikiem (Miło jest marzyć o wakacjach ).

Widać wyraźnie, że podmiotem może być wyraz stanowiący formalny odpowiednik rzeczownika w strukturze składniowej (zaimek rzeczowny, bezokolicznik) lub odpowiednik znaczeniowy (chory - "chory człowiek" ). Czasem jakiegoś wyrazu lub konstrukcji używamy w funkcji metajęzykowej (a więc nie odwołujemy się do znaczenia danej jednostki, lecz przekazujemy informację na temat jej funkcjonowania w systemie językowym); jednostka taka również może być podmiotem ("Czy" jest partykułą; "Tysiąc dziewięćset dziewięćdziesiąt osiem" to liczebnik złożony; "Wpaść z deszczu pod rynnę" jest związkiem frazeologicznym stałym).

Zdania bezpodmiotowe

Zdania bezpodmiotowe nie zawierają podmiotu i nie możemy tego podmiotu ustalić - albo nie istnieje sprawca danego stanu czy wykonawca czynności, albo jest to bliżej nieokreślona grupa osób. Najbardziej charakterystyczne są następujące struktury zdań bezpodmiotowych:

- Świta; Grzmi; Było zimno (orzeczenie wyraża pewne stany przyrody)
- Wybito szybę (orzeczenie wyrażone formą nieosobową na -no -to - nieokreślony wykonawca czynności)
- Trzeba to zrobić (wypowiedzenie z czasownikiem niefleksyjnym).

Jako bezpodmiotowe można też opisać zdania typu: Dużo się o tym mówi; Słychać wystrzały; Udało się to zrobić; Da się wytrzymać.