Wizja postawy obywatelskiej w Polsce na przestrzeni epok.

Wszystkie te elementy w znacznej mierze składają się na definicję postawy obywatelskiej. Postawy, co warto podkreślić ,trudnej i wymagającej od człowieka ogromnej dyscypliny i nieegoistycznie pojmowanego patriotyzmu.
Koncepcja państwa i wynikające z niej modele postawy obywatelskiej tworzono już w starożytności .Jedną z najstarszych skonstruował Platon w rozprawie o jednoznaczne brzmiącym tytule "Państwo" .Filozof ukazał wizję idealnej społeczności,w której rolnicy i rzemieślnicy wytwarzają to, co niezbędne dla życia,strażnicy zapewniają bezpieczeństwo obywatelom, a filozofowie wcielają w życie mądre i sprawiedliwe prawa. Obywatele u Platona nie kierują się indywidualnymi pomysłami i aspiracjami,ale zasadami ogólnymi.Niedopuszczalne było bowiem dążenie do osobistego szczęścia i dobra..Tak wykreowane państwo nie zapewniało obywatelom dobrobytu,lecz wymagało ascezy i wyrzeczenia się dóbr materialnych.
Nie ulega wątpliwości,że taka wizja obywatelskich powinności , była utopią,wytworem marzeń wcale nieodosobnionym.Inny starożytny filozof ,Arystoteles,w "Polityce" zasugerował ,że państwo powinno umożliwić obywatelom osiągnięcie stanu eudajmonii (wewnętrznej doskonałości) , warunkiem tego było zgodne z rozumem działanie człowieka.Święty Augustyn w rozprawie "O Państwie Bożym" pisał,że życie według boskich praw, nieuleganie pokusom oraz wyraźne odróżnienie obowiązków wobec państwa bożego i państwa ziemskiego zapewni jednostce zbawienie wieczne.Tomasz Morus w utworze pt."Książeczka zaiste złota i nie mniej pożyteczna i przyjemna o najlepszym ustroju państwa i nieznanej dotąd wyspie Utopii" ,Campanelli i w "Państwie Słońca", Francis Bacon w "Nowej Atlantydzie" ,czy w końcu Wolter w "Kandydzie" stworzyli wizję idealnego państwa ,którego obywatele byli równi wobec prawa,żyli w szczęściu i zgodzie ,nie dbając o prywatne dobra pracowali dla pożytku wszystkich.
Skomplikowane historyczne losy Polski wpłynęły w zasadniczy sposób na kształtowanie się postawy obywatelskiej Polaków.Począwszy od czasów złotej wolności szlacheckiej, przez okres rozbiorów ,powolne odradzanie się państwowości ,aż po czasy reżimu komunistycznego ,literacka kreacja obywatela ulegała coraz to nowym transformacjom.
Mówienie o państwie i powinnościach obywatela zapoczątkowała literatura polska XVI wieku.Rzeczpospolita uwikłana w szereg wojen z sąsiadami,nie posiadająca mocnej władzy królewskiej,potrzebowała dojrzałych obywateli-patriotów gotowych wziąć na siebie ciężar odpowiedzialności za kraj.
Obowiązek naprawy państwa , a zarazem próbę sformułowania czytelnej wizji postawy obywatelskiej zaprezentował Jan Kochanowski w "Pieśni V" nawiązując do napaści Tatarów na Podole w 1575 roku . Wydarzenie to stało się pretekstem do krytycznej oceny postawy szlachty,która w sytuacji krytycznego politycznego chaosu ( anarchia wywołana ucieczką Henryka Walezego) nie potrafiła udźwignąć odpowiedzialności za państwo,bardziej dbając o swoje dobra ,niż jego bezpieczeństwo.Kochanowski przekonywał:"Zetrzyj sen z oczu,a czuj w czas o sobie/ Cny Lachu..." wierząc,że szlachta przyjmie wreszcie godną postawę i rozpocznie walkę z najeźdźcą ,choćby dając pieniądze na wojska zaciężne.
Utworem,który w najpełniejszy sposób prezentuje ówczesny wzorzec obywatela jest "Odprawa posłów greckich". Epizod z dziejów wojny trojańskiej stał się dla Kochanowskiego pretekstem dla mówienia o sprawach współczesnej mu Rzeczypospolitej. W drugiej pieśni chóru (Wy którzy pospolitą rzeczą władacie) autor powierzył moralna odpowiedzialność za naród senatorom,posłom i władcom. Przestrzega przez to przed prywatą oraz wszelkimi działaniami niezgodnymi z dobrem państwa.Poeta uświadamiał rządzącym ,że chociaż na ziemi nie mają nad sobą zwierzchnika,czeka ich Sąd Boży,przed którym będą musieli wytłumaczyć się ze swoich czynów. Pieśń kończy ważkie ostrzeżenie :Przełożonych występy miasta zgubiły/ I szerokie do gruntu carstwa zniszczyły. Słowa te dobitnie ilustrują nieudolność Priama,krótkowzroczność Aleksandra ,który nie wahał się posunąć nawet do przekupstwa i łamania prawa,aby osiągnąć swój cel (zatrzymać porwana Grekom Helenę). Jednym z nielicznych ludzi prawych w Troi był Antenor ,który nie dał się zwieść wielce pokrętnej logice królewskiego syna i uważał,że cnotą jest zostać przy prawdzie i rozumie. Miłość do ojczyzny stawiał on ponad przyjaźnią i wszelkimi dobrami materialnymi.Dramat ukazuje bałagan w czasie obrad sejmu,przekupstwo członków rady królewskiej,pogoń za zbytkami i lekkim życiem,które stoją w jawnej sprzeczności z postawą obywatela i patrioty. Wyjątkowo trafnie sytuację panującą w Troi podsumował Grecki poseł Ulisses mówiąc: O nierządne królestwo i zginienia bliskie / Gdzie ani prawa ważą ani sprawiedliwość/ Ma miejsce a wszystko złotem kupić trzeba!
Poglądy na temat funkcjonowania nowoczesnego państwa zawarł Andrzej Frycz-Modrzewski w rozległym traktacie pt."O poprawie Rzeczypospolitej". Utwór podzielony został na pięć ksiąg (O obyczajach,O prawach,O wojnie,O kościele ,O szkole) dotyczących najważniejszych dziedzin funkcjonowania państwa. Modrzewski główny nacisk nałożył na moralną stronę postawy obywatelskiej. Renesansowy myśliciel postulował przemianę demokracji szlacheckiej w scentralizowaną monarchię ,daleką jednak od absolutyzmu.Istotną nowością zaproponowaną przez autora było zrównanie wszystkich wobec prawa karnego , nadanie chłopom praw użytkowania ziemi oraz wolny dostęp do edukacji. Miało to spowodować podniesienia poziomu wiedzy,a co z tym idzie świadomości narodowej ,od której już tylko krok do wyzwolenia w społeczeństwie poczucia powinności obywatelskiej,rozumianej jako praca na rzecz państwa i posłuszeństwo wobec ustanowionych w nim przepisów.
Obraz upadku Rzeczypospolitej i zupełnej obojętności obywateli wobec jej problemów przedstawił ksiądz Piotr Skarga w pełnych emocji "Kazaniach sejmowych"-ojczyzna została porównana do matki, o którą należy dbać,to ona bowiem dała ludziom prawa,wolność,wiarę katolicką ,majestat królewski,wszelkie dobra i sławę.Niestety szlachta polska zapomniała o swych obywatelskich obowiązkach,koncentrując się głównie na gromadzeniu i pomnażaniu majątków.Według Skargi szlachta zanarchizowała pracę sejmu ,podważyła święte prawa demokracji ,oddała się swawoli i bezprawiu. Na tej podstawie duchowny prorokuje rychły upadek państwa,które na wzór dziurawego okrętu pójdzie niechybnie na dno. Tą krytykę egoizmu i prywaty szlacheckiej z jej "złotą wolnością" na czele miała ostrzegać przed konsekwencjami takiego zachowania.,a zarazem była próbą zdefiniowania cech ,które powinny wyróżniać światłego i cnotliwego obywatela.
Wiek XVII nie przyniósł poprawy stosunków szlachty do obowiązków obywatelskich. Wacław Potocki w swej poezji prezentował tragiczny obraz Polski ,znajdującej się w głębokim kryzysie.Próbował przemówić do sumień obywateli i wyzwolić w nich chociaż minimum uczuć patriotycznych. W wierszu "Nierządem Polska stoi" krytykował państwo w którym ,co roku zmieniano prawa podatkowe,powodując de facto niemożność ich postrzegania :ustawy były niesprawiedliwe i zazwyczaj krzywdziły najuboższych. W utworze "Pospolite ruszenie" ukazał państwo jako łatwy łup dla najeźdźców ,gdyż szlachta była leniwa,rozpita i nie wypełniała swoich powinności względem ojczyzny. Bogacenie się magnaterii przedstawił Potocki w wierszu "Zbytki polskie" .Pogoń za dobrami doczesnymi,życie na pokaz zupełnie przysłoniły ówczesnym elitom obraz upadającej Rzeczypospolitej,która zwężała się w swych granicach.
Potocki przez krytykę magnackich i szlacheckich przyzwyczajeń pragnął rozpocząć proces naprawy państwa.Rysując tak negatywne wzorce ,poeta niejako formułował wizerunek idealnego obywatela ,któremu obce będą opisane w wierszach przywary. Niewątpliwie wzorcem idealnego obywatela był hetman Karol Chodkiewicz,którego mowa do armii polskiej przed bitwą z Turkami zajmuje poczesne miejsce w "Transakcji wojny chocimskiej".Potocki każe nie tylko widzieć w nim doskonałego wodza ,lecz przede wszystkim obywatela patriotę.Wygłaszając swoją mowę hetman odwoływał się do tradycji polskiego oręża ,widząc w dawnych wojownikach wzór do naśladowania. Owo przypomnienia dawnych victorii miało przywrócić szlachcie wiarę w moc rycerstwa polskiego,zagrzać do boju i rozbudzić miłość do ojczyzny. Chodkiewicz ,przypominając szczytną tradycję ,apelował o obronę wiary przed dzikusami troskę o kobiety i dzieci ,nade wszystko jednak o wspomożenie ukochanej matki ojczyzny:matka utrapiona pod wasze się z tym wszystkim kryje ramiona. Poprzez konfrontacje dawnej świetności Polski,uczciwości jej obywateli z obecnym upadkiem kraju. Potocki pragnął wskazać rodakom te elementy postawy obywatelskiej ,które stanowiły od wieków gwarancje powszechnego szczęścia i bezpieczeństwa.
Wielka na temat kształtu postawy obywatelskiej rozgorzała na dobra pod koniec XVIII wieku ,wtedy Polska znajdowała się już na krawędzi upadku. Julian Ursyn Niemcewicz w komedii "Powrót posła" przedstawił typowe dla tego okresu spory polityczne ,niejako bezpośrednio przeniesione z burzliwych obrad Sejmu Wielkiego. Wykorzystując zasadę kontrastu pisarz scharakteryzował dwa przeciwne stronnictwa polityczne:konserwatystów i reformatorów. Tych pierwszych w utworze reprezentował m.in. starosta Gadulski,człowiek ciemny,prymitywny,uosabiający najgorsze cechy szlachty sarmackiej czasów saskich. Jego adwersarzem był Podkomorzy,typ światłego polityka o postępowych poglądach. To właśnie w postaci Podkomorzego realizowała się postawa wzorowego obywatela. Pomimo,iż był rówieśnikiem Gadulskiego ,obcy mu był fanatyzm i strach przed nowoczesnością.Pamięć o przeszłości nie była dlań uciążliwym balastem,lecz nauką pomocną w budowaniu przyszłości.Człowieka,jak mawiał Podkomorzy,powinna wyróżniać cnota i umiłowanie wiedzy,rozsądek i poczucie odpowiedzialności.Tak oświecony patriota dostrzegał zagrożenia ,jakie kryją się w "złotej wolności" szlacheckiej: Gnijąc w zbytkach ,lenistwie i biesiadach zwyczaju/Myśleliśmy o sobie a nigdy o kraju.Dlatego też pragnął znieść liberum veto,wolną elekcję,ustanowić dziedziczność tronu,zawrzeć pakty pokojowe z sąsiadami.Dbałość o dobro ojczyzny była dla niego wyrazem najwyższej cnoty.
W podobnym duchu wypowiadali się oświeceniowi publicyści ,którzy za główny cel postanowili sobie zainicjowanie reform ratując upadające państwo polskie.Szczególnie ważnym był traktat Stanisława Staszica "Uwagi nad życiem Jana Zamoyskiego" Autor wyrażał w nim potrzebę reformowania państwa,ze szczególnym uwzględnieniem roli młodzieży" Zawsze takie Rzeczpospolite będą,jakie ich młodzieży chowanie. Według publicysty wychowanie młodych obywateli powinno być podstawowym elementem budowania nowoczesnego kraju. Tuż po zakończeniu nauki w szkołach elementarnych młodzi powinni rozpocząć edukację obywatelską.Szkoły miały być powszechne,upaństwowione i dawać przede wszystkim wiedzę praktyczną,ułatwiając późniejsze życie obywatelskie oraz zawodowe.
Program gruntowej reformy kraju zaproponował inny wybitny publicysta oświecenia,Hugo Kołłątaj. w listach politycznych objętych wspólnym tytułem:Do Stanisława Małachowskiego,referendarza koronnego o przyszłym sejmie Anonima listów kilka.Ten wybitny filozof i teolog opowiadał się za zniesieniem liberum veto i innych form anarchii życia publicznego,przyznaniem praw mieszczanom oraz uwłaszczeniem chłopów.
Okres samowoli szlacheckiej zakończył się dla Rzeczypospolitej upadkiem i Polska na 123lata utraciła niepodległość.W tych dramatycznych okolicznościach głównym celem dla wszystkich Polaków stało się utrzymanie tożsamości narodowej i przygotowanie gruntu pod przyszłe powstanie narodowowyzwoleńcze.Romantyczny kult walki wiązał się bezpośrednio z nowym typem postawy obywatelskiej,polegającej na zdolności do poświęcania wszystkiego w imię wolności ukochanego kraju.
Adam Mickiewicz w dramacie narodowym "Dzidy cz.III" zarysował panoramę polskiego społeczeństwa ,a co z tym idzie,różne sposoby pojmowania obowiązków obywatelskich w nieistniejącym państwie.Pełnej miłości do ojczyzny młodzieży przeciwstawieni zostali oportuniści,którzy uczucia patriotyczne zamieniali na uległość wobec zaborców.W scenie więziennej Mickiewicz pokazał ludzi młodych-filaretów i filomatów ,zbuntowanych,pałających chęcią zemsty na ciemiężycielach. Potrzebę i słuszność ofiary w imię dobra najwyższego poświadcza w swym widzeniu również ks.Piotr.
Najlepiej jednak prawdziwych obywateli i pospolitych zdrajców widać na scenie rozgrywającej się w warszawskim salonie. Umowny podział na lewą i prawą stronę to faktycznie rozróżnienie na tych ,którym bliskie były sprawy kraju ( tutaj Adolf opowiadający o Cichowskim) oraz na przestraszoną i uległą wobec caratu arystokrację,która zdaje się nie dostrzegać konieczności walki,wybierając wystawne bale organizowane przez Nowosilcowa. Dobrym przykładem ilustrującym zmianę w postrzeganiu obywatelskiego obowiązku jest epopeja "Pan Tadeusz" .Szlachta tutaj wiecznie się kłóci,najeżdża i biesiaduje,postępując nad wyraz popędliwie. Pomimo tych niezaprzeczalnych wad poeta dostrzegał w tej grupie wiele zalet,w których najważniejszą była zdolność do zjednoczenia się w momencie prawdziwego zagrożenia.Poczucie jedności w walce ze wspólnym wrogiem(Moskalami) dowodzi,że stare animozje mogą ustąpić miejsca dobru wspólnemu.
Mickiewicz zauważał zachodzące zmiany pokoleniowe.Stara szlachta o wyraźnie sarmackim rodowodzie,z całym bagażem często negatywnych przyzwyczajeń ,ustępuje miejsca młodym,którzy wyznają już inne zasady,bliższe nowoczesnej demokracji. Stawiają oni na zgodne sąsiedzkie bytowanie oraz równość wszystkich wobec prawa. Kształtuje się więc nowy wzorzec obywatela ,którego celem będzie zbudowanie silnego państwa,bez podziału na panów i poddanych.
Okres po upadku powstania styczniowego zapoczątkował nowe postrzeganie postawy obywatelskiej i powinności wobec ojczyzny .Kult wali zastąpiony został kultem wiedzy i pracy na rzecz zniewolonego kraju.Eliza Orzeszkowa w "Nad Niemnem" roztacza szeroką panoramę polskiego społeczeństwa doby popowstaniowej.Stary patriotom żywo pamiętającym jeszcze okres walk narodowowyzwoleńczych (Anzelm Bohatyrowicz, Benedykt Korczyński ) autorka przeciwstawiła nowe pokolenie ,młodych idealistów.Najbardziej wyrazistym jego reprezentantem był Witold Korczyński, który umiłowanie ojczyzny postrzegał w kategoriach wytężonej pracy , w zacieraniu różnic klasowych,zachowywaniu dobrych stosunków sąsiedzkich ,przyjaźni,uczciwości,użyteczności i pracowitości.Ta nowa, w myśl idei pozytywistycznych ukształtowana postawa obywatelska miała niweczyć dawne spory i animozje powstałe po klęsce styczniowej(np.spór Korczyna z zaściankiem Bohatyrowiczów).
Pisarka widziała szanse na poprawę sytuacji Polski we wspólnej pracy dla dobra powszechnego(utylitaryzm) .Obok światłych,rozumiejących potrzeby zmian polskiej mentalności obywateli Orzeszkowa przedstawiła ludzi zupełnie obojętnych na losy ojczyzny. Zygmunt Korczyński czy Teofil Różyc to figury mocno podejrzane,jeden bawidamek i łowca posagów,drugi sfrustrowany morfinista - obaj nie mają nawet w najmniejszym stopniu świadomości narodowej,żyją na kredyt,czując się obywatelami świata.
Postulowany przez pozytywistów model postawy obywatelskiej,opartej na powszechnej użyteczności ,realizowaniu haseł pracy u podstaw i pracy organicznej,mógł znaleźć idealne odbicie w programach rozwoju wolnej Polski. Tak się niestety nie stało. Odzyskanie niepodległości po wielu latach zniewolenia zaowocowało jedynie szeregiem sporów politycznych o kształt tworzonego państwa., a tym samym wzorzec obywatela. Stefan Żeromski w "Przedwiośniu" dał wizję przyszłości Polski opierając się na formułowanych w owym czasie projektach usprawnienia działania młodego państwa.Niewątpliwie człowiekiem ,któremu bliskie są sprawy kraju,jest Szymon Gajowiec,który opracował plan pobudzenia gospodarczego Polski w oparciu o szereg podstawowych reform. Jego antagonistą jest komunista Lulek,który dążył do przeprowadzenia rewolucji proletariackiej i stworzenia społeczności komunistycznej. Obaj ci bohaterowie mieli jasno nakreśloną wizję państwa i obywatela.Nie można tego powiedzieć o polskiej arystokracji,która obojętna na zmiany zachodzące w kraju,oddawała się zwyczajowym rytuałom tj.zabawom,ucztowaniu,miłostkom.
Budowanie społeczeństwa obywatelskiego w dwudziestoleciu natrafiło na liczne przeszkody,a wielość koncepcji i programów nie sprzyjała temu zadaniu.Proces ten stał się zupełnie niemożliwy po II wojnie światowej,kiedy Polska dotarła do strefy wpływów Rosji Sowieckiej.Komunistyczny totalitaryzm bezpośrednio wpłynął na postawę obywatelską,która stała się fasadowa.Jednostka została wdrożona w system nakazów i zakazów,a poczucie obywatelstwa i przynależności narodowej było tylko polityczną mistyfikacją.
Stan świadomości społecznej doby komunizmu wymownie przedstawił Tadeusz Konwicki w "Małej apokalipsie" .Człowiek w czasach PRL nie mógł czuć się bezpiecznie-poddawany ciągle przesłuchaniom,uwikłany w sieć różnych zależności spowodowanych trudnościami życia codziennego,inwigilowany na każdym kroku,powoli obojętniał na otaczającą go rzeczywistość,na która i tak nie miał żadnego wpływu.Na nikim nie robiły już wrażenia puste półki ,kalendarze zamykane w sejfach,walące się domy i mosty,ubecy poukrywani w kawiarnianych toaletach.Pojęcie "Obywatel Polski Ludowej" było tylko propagandowym hasłem mającej udowodnić słuszność obranej przez partię drogi ,uwiarygodniającym tezę ,że człowiek pracy jest podstawowym ogniwem nowego systemu.
Dzieje Rzeczypospolitej,naznaczone wzlotami i upadkami ,jasno dowodzą,że wykształcenie postawy obywatelskiej było bardzo trudne. Czasy anarchii szlacheckiej ,później zabory i sowiecki dyktat spowodowały,że nie ma w naszym kraju tradycji życia społecznego ,czyli od wieków ukształtowanego modelu postawy obywatelskiej.Polacy mieli i mają sporo trudności z właściwym rozumieniem powinności wynikającej z uczestniczenia w większej zbiorowości zwanej społeczeństwem. Jak dowodzi literatura polska ,przyjęcie postawy obywatelskiej było bardzo trudne,a często z przyczyn politycznych-niemożliwe.Nie ulega jednak wątpliwości,że pisarze na przestrzeni wieków robili wszystko,aby rozpropagować wizję społeczeństwa obywatelskiego.