Finlandia

F I N L A N D I A

Finlandia:

• Stolica Helsinki
• Ustrój polityczny republika
• Powierzchnia 338 145 km²
• Liczba ludności 5 223 442 mln
• Jednostka monetarna euro (€)
• Języki: fiński, szwedzki
• PKB na mieszkańca; 36550 € (euro)
• Średnia długość życia: mężczyźni 75 lat, kobiety 81 lat
• Stopa bezrobocia: 8,9%
• Podział administracyjny: 6 prowincji
• Największe miasta: Helsinki 1 mln, Tampere 270 tys.


GEOGRAFIA

Większość powierzchni kraju stanowią niziny z młodą rzeźbą polodowcową. Naturalne zachodnie i południowe granice Finlandii wyznaczają Zatoka Botnicka i Zatoka Fińska, pomiędzy którymi rozciąga się poprzecinane ciągami wzniesień morenowych Pojezierze Fińskie z 60 tys. jezior. Jeziora zajmują 188 tys km², bardzo liczne są bagna i torfowiska. W środkowej części kraju ukształtowanie terenu ma cechy południowych pojezierzy i leżących na północ wyżyn. Na północ od Koła Podbiegunowego rozciąga się Laponia Fińska, która stanowi przedgórze Gór Skandynawskich, w których znajduje się najwyższy punkt kraju, szczyt Haltiatunturi 1 328 m n.p.m.. Najniższym punktem jest wybrzeże Morza Bałtyckiego (0 m n.p.m.). Linia wybrzeża typu szkierowego, jest silnie rozwinięta, z dużą ilością małych wysepek. Lasy zajmują 69% powierzchni kraju, co stanowi najwyższy odsetek w Europie.

Długość granic lądowych - 2628 km
- z Rosją - 1313 km
- ze Szwecją - 586 km
- z Norwegią - 729 km

POLITYKA

Finlandia jest republiką półprezydencką.
Głową państwa jest prezydent (od 2000 roku urząd ten sprawuje Tarja Halonen), wybierany przez społeczeństwo w bezpośrednich wyborach na sześcioletnią kadencję. W kompetencjach prezydenta zawiera się, między innymi, mianowanie premiera i na jego wniosek ministrów. Mianuje kanclerza sprawiedliwości, przewodniczącego i członków Sądu Najwyższego oraz Naczelnego Sądu Administracyjnego, a także arcybiskupa i biskupów Kościoła ewangelicko-augsburskiego. Posiada możliwość rozwiązania parlamentu, prawo kontroli administracji, prawo inicjatywy ustawodawczej i veta ustawodawczego. Jest również najwyższym zwierzchnikiem sił zbrojnych.
Parlament (Eduskunta) jest wybierany przez społeczeństwo na czteroletnią kadencję i liczy 200 osób.





Konstytucja:

W skład konstytucji wchodzi pięć ustaw konstytucyjnych:
Akt o Formie Rządu (1919)
Akt o prawie parlamentu do badania zgodności z prawem czynności urzędowych Rady Państwa, Kanclerza Sprawiedliwości i Ombudsmana (1922)
Akt o Parlamencie (1928)
Akt o Trybunale Stanu (1922)
Akt o Samorządzie Wysp Alandzkich (1951)

Partie polityczne:
• Partia Centrum

USTRÓJ TERYTORIALNY

Ma charakter dwustopniowy. Finlandia podzielona jest na 6 prowincji (na czele każdej stoi gubernator wyznaczany przez prezydenta) i 455 gmin.

Fińskie prowincje :
1.Finlandia Południowa, (Etel - Suomen lni)
2.Finlandia Zachodnia, (Lnsi - Suomen lni)
3.Finlandia Wschodnia, (It - Suomen lni)
4.Oulu, (Oulun lni)
5.Laponia, (Lapin lni)
6.Åland (Ahvenanmaa maakunta)

GOSPODARKA

Kraj przemysłowo-rolniczy. Wydobywa się rudy miedzi, cynku, żelaza, chromu i niklu. Podstawowe gałęzie gospodarki, to:
• przemysł:
- drzewny i celulozowo-papierniczy,
- metalowy,
- maszynowy,
- hutnictwo żelaza i metali nieżelaznych.

• Rolnictwo; przede wszystkim:
- hodowla bydła typu mlecznego (na północy hodowla reniferów),
- leśnictwo.

Struktura gospodarki:
• Przemysł - 33%
• Usługi - 63%
• Rolnictwo - 4%



HISTORIA

Pierwsze plemiona przybyłe z południa zasiedliły Finlandię około 9000 roku p.n.e. Północ została zasiedlona znacznie później przez Pralapończyków. Około 4000 roku p.n.e. rozwinęły się kultury wypalające i używające ceramiki. Z terenów nadbałtyckich zaczęły napływać ludy uprawiające ziemię. Ich potomkami są dzisiejsi Finowie. W III tysiącleciu p.n.e. zaczął się rozwijać handel ze Szwecją. Do użytku weszły łodzie żaglowe. Około 1600 roku p.n.e. rozpoczęła się w Finlandii epoka brązu. Znaleziska archeologiczne dowodzą, że istniała wtedy rozwinięta kultura. Około 500 roku p.n.e. zaczęła się epoka żelaza. Na początku I tysiąclecia n.e. na teren Finlandii przybyły plemiona współczesnych Finów. Nowo przybyła ludność wymieszała się z miejscową i zaczęła wypierać Saamów na północ, którzy zamieszkiwali Laponię i Kainuu od prehistorii.

W VII-VIII wieku na nowo zaczął się rozwijać intensywny handel, któremu nie zagrozili wikingowie. Ok. 750 roku założyli miasto Ładoga i rozpoczęli handel z Waregami. W X wieku na terenie kraju powstały 3 księstwa: Varsinais-Suomi (Finlandia właściwa) na południu, Hame na pojezierzu i Karjala (Karelia) na wschodzie. Mimo że księstwa pomagały sobie wzajemnie, nie tworzyły jednego państwa. W XI wieku Wyspy Ahvenanmaa (Wyspy Alandzkie) przyjęły chrześcijaństwo. Tam powstały pierwsze kościoły romańskie. Zarówno Księstwo Nowogrodzkie, jak i Szwecja chciały uczynić Finlandię swoją sferą wpływów. W 1154 Eryk IX, król Szwecji podjął wyprawę w celu schrystianizowania Finlandii. Wyprawa zakończyła się niepowodzeniem. W następnych latach Szwedzi stopniowo chrystianizowali kraj. Z tego okresu pochodzą pierwsze wzmianki o mieście Turku (Åbo), które od początku średniowiecza było stolicą. Lokalnym arystokratom nadano prawa szlacheckie, a w 1284 roku kraj został nazwany Księstwem Finlandii.

Na wschodzie Finlandię próbowało podbić Księstwo Nowogrodu. Ostatecznie granice wyznaczono w 1323 roku traktatem w Pahkinasaari, na mocy którego większość kraju miała znajdować się pod panowaniem Szwecji. W 1362 roku król Haakon nadał Finom prawo w wyborze szwedzkiego króla. Dwa lata później na tronie Szwecji zasiadł Albrecht Meklemburski, który ograniczył prawa Finów narzucając m.in. pańszczyznę. Po 10 latach zamieszek i powstań Albrecht został zdetronizowany, a nowy król Grip był zmuszony przywrócić Finom dawne prawa. W 1397 roku Szwecja, Norwegia i Dania podpisały unię kalmarską, która obowiązywała do 1523 roku.

XV wiek był raczej okresem pokoju i nie dochodziło do wojen. Ten stan zmienił się pod koniec wieku kiedy Księstwo Moskiewskie podbiło Nowogród, stając się zagrożeniem dla kraju. W 1495 roku słabiej uzbrojone oddziały fińskie pokonały armię rosyjską pod Viipuri (Wyborg), co uznano za cud.

XVI wiek był najlepszym okresem dla Finlandii. Miasta zaczęły się rozwijać dzięki handlowi. W 1527 roku w wyniku reformacji kraj odszedł od katolicyzmu, co obyło się bez rozlewu krwi. W tym okresie zaczęło się rozwijać fińskie piśmiennictwo. Przetłumaczono Biblię, najpierw na język szwedzki (w 1526), później na fiński (w 1548). W 1558 roku Księciem Finlandii został przyszły król Szwecji Jan III Waza. Był przez Finów bardzo lubiany, ponieważ sam mówił po fińsku i był orędownikiem fińskiej niepodległości. Szwedzki parlament był tym zaniepokojony. Gdy w 1562 roku książę zaatakował Inflanty, szwedzki parlament skazał go na śmierć. Jednak został ostatecznie ułaskawiony. W 1570 kraj zaatakowali Rosjanie. W ten sposób zaczęła się trwająca 25 lat wojna, zwana "czasem długiego gniewu". W 1595 roku podpisano pokój w Tayssina. W 1584 Finlandia została Wielkim Księstwem. Pod koniec XVI wieku w kraju wybuchały bunty i powstania przeciwko Szwedom i Rosjanom.

Na początku XVII wieku kraj pogrążony był w zapaści gospodarczej, a szlachta emigrowała do Szwecji. Jednak w 1617 roku Karjala (Karelia) została przyłączona do Szwecji. Sytuacja pogarszała się do 1637 roku kiedy gubernatorem został Per Brahe. Założył on wiele szkół i uniwersytet w 1640 roku. Pod koniec jego służby w 1654 roku nastąpiła duża poprawa w kraju. W 1696 roku wybuchła zaraza. Fakt, że Szwecja nie udzieliła Finlandii żadnej pomocy, obudził w Finach poczucie odrębności od Szwecji.

W 1700 roku Daniel Juslenius opublikował dzieło Aboa Vetus Et Nova, w którym pisał o konieczności oderwania się od Szwecji. W latach 1700-1721 trwała III wojna północna, zwana "wielkim gniewem". W ostatnich 8 latach wojny Finlandia znajdowała się pod okupacją rosyjską. W 1721 roku podpisano traktat w Uusikaupunki, na mocy którego Karjala wracała do Rosji. Nieudolność wojsk szwedzkich wywoływała niezadowolenie wśród Finów. W 1743 roku Szwecja utraciła dalsze ziemie na rzecz Rosji. Okres mniejszego gniewu zakończył pokój podpisany w Turku. W XVIII wieku niezadowolenie potęgowało usunięcie języka fińskiego w urzędzie i szkolnictwie.

Helsinki

W 1807 roku Rosjanie ponownie zaatakowali Finlandię. Szwecja ostatecznie utraciła ten kraj na rzecz Rosji po podpisaniu pokoju w Hamina w 1809 roku. Finlandii nadano pełną autonomię. Kraj był ważnym punktem strategicznym dla Rosji. W 1812 roku przeniesiono stolicę z Turku do Helsinek. W 1828 roku założono uniwersytet w nowej stolicy. W następnych latach zaczęto zwoływać fiński parlament zwany Eduskunta. W 1835 roku wydano epos narodowy Kalevala, którego autorem jest Elias Lonnrot. Od tego czasu wytworzyły się dwie grupy w kraju: fennomanów i svennomanów. Przywódcą fennomanów został Wilhelm Snelmann. W 1858 wprowadzono jeden język urzędowy: fiński na terenach gdzie przeważała ludność mówiąca tym językiem (czyli prawie w całym kraju). W 1860 roku jako walutę narodową wprowadzono markę fińską. Pod koniec XIX wieku Finlandia miała tak szeroką autonomię, że niewiele różniło ją od niepodległych krajów.

Gdy Jean Sibelius skomponował w 1899 roku utwór Finlandia, który poważnie zaniepokoił władze rosyjskie. Finowie chcieli odzyskać niepodległość. Car Mikołaj II rozpoczął rusyfikację kraju i odebrał mu autonomię. Spowodowało to prawdziwą rewolucję. Ciągle wybuchały strajki i zamieszki. W 1905 Rosja była zmuszona przywrócić Finlandii autonomię. W 1910 roku w Tampere Lenin po raz pierwszy spotkał się ze Stalinem, co miało wpływ na przyszłość Rosji. W 1912 roku car Mikołaj II pozwolił Rosjanom na osiedlanie się w Finlandii i nadał im status równy rdzennej ludności. Panowanie rosyjskie potrwało jeszcze zaledwie kilka lat. W 1914 roku wybuchła I wojna światowa. Kraj znalazł się pod okupacją niemiecką, z obietnicą całkowitej autonomii. Wreszcie 6 grudnia 1917 roku Finlandia proklamowała niepodległość.

Pierwszy prezydent został wybrany dwa lata później. Był nim Kaarlo Juho Stahlberg. W 1920 roku Finlandia zajęła port w Petsamo (ros. Pieczenga), uzyskując w ten sposób dostęp do Morza Arktycznego. W 1921 roku ustalono status wysp Ahvenanmaa (Wyspy Alandzkie). Miały one uzyskać szeroką autonomię. W latach 20. fińska gospodarka rozwijała się dobrze. W 1929 roku na świecie zaczął się wielki kryzys. Nie ominął on również Finlandii, chociaż jego skutki nie były tak dotkliwe jak w innych krajach. W latach 30. powstał ruch Lappowców (od fińskiej miejscowości Lappo).

W 1939 roku w listopadzie Armia Czerwona zaatakowała Karjalę, rozpoczynając wojnę zimową 1939-1940). Stalina bardzo zdziwił zacięty opór stawiany przez znacznie słabszych Finów, jednak w marcu 1940 Finlandia poprosiła o pokój. Utraciła 36 000 km² (10%) swoich ziem, które w dodatku były bogate w surowce naturalne, jednak kraj zachował niepodległość. W 1941 roku wojska fińskie sprzymierzone z Hitlerem odbiły Karelię i posunęły się znacznie w głąb ZSRR (w Finlandii tzw. wojna kontynuacyjna), jednak marszałek Carl Gustaf Mannerheim był sceptyczny co do dalszej walki. W 1944 Finlandia była zmuszona do kapitulacji i przystąpienia do wojny po stronie ZSRR przeciwko Niemcom (tzw. wojna lapońska).

Po II wojnie światowej prezydentem został Carl Gustaf Mannerheim (głównodowodzący armią fińską w trakcie wojen z ZSRR), a po 1946 - Juho Kusti Paasikivi. W 1952 roku odbyły się igrzyska olimpijskie w Helsinkach. Po utracie Karjali i Petsamo, głównym partnerem gospodarczym Finlandii został ZSRR. Kraj pozostał jednak politycznie niezależny od komunistów (stąd pochodzi pojęcie "finlandyzacja"), choć jako w jedynym kraju Europy Zachodniej wchodzili oni w skład rządu.

W 1975 roku podpisano w Helsinkach traktat KBWE. W latach 70. rozsądna polityka Urho Kekkonena sprzyjała rozwojowi gospodarki.

W 1991 na skutek rozpadu ZSRR rozpoczął się trwający kilka lat kryzys gospodarczy. Bezrobocie wzrosło do 18%. Pod koniec lat 90. sytuacja się poprawiła. W 1995 roku Finlandia przystąpiła do Unii Europejskiej. W 2000 prezydentem Finlandii została Tarja Halonen. Wtedy przyjęto też nową konstytucję. W 1998 roku Finlandia zakwalifikowała się do strefy euro i w 2002 roku przyjęła nową walutę. Obecnie jest jednym z bogatszych państw Unii Europejskiej i świata.