Cechy budowy świadczące o wyższości ewolucyjnej gadów nad płazami.

Płazy są pierwszą gromadą kręgowców lądowych, które zachowały wiele cech przod-ków związanych ze środowiskiem wodnym. Charakterystyczna jest dla nich zmiana środowi-ska w czasie rozwoju osobniczego – początkowe stadia rozwoju odbywają się w wodzie, a larwa przystosowana do życia w wodzie stopniowo przeobraża się w osobnika dorosłego, żyjącego na lądzie.
Przejście od wodnego do lądowego trybu życia jest związane ze złożonym przekształ-ceniem całej budowy, zmienił się sposób ruchu, wielopromienne płetwy przekształciły się w pięciopalczaste kończyny, wytworzyło się ruchome połączenie głowy z tułowiem, wyodrębnił się krzyżowy odcinek kręgosłupa. W związku z przejściem do oddychania tlenem atmosfe-rycznym za pomocą płuc uwstecznił się aparat skrzelowy. Wyodrębniło się ucho środkowe z jego aparatem przenoszącym fale dźwiękowe. Nowy sposób oddychania stał się możliwy dzięki wytworzeniu się nozdrzy, trójdzielnego serca i wyodrębnieniu się małego obiegu krwi. Przekształcenie śluzowatej, gruczołowej skóry płazów w suche, rogowe pokrycie ciała, chro-niące przed wysychaniem i nabycie umiejętności rozmnażania się na lądzie za pomocą jaj okrytych silnymi osłonami było punktem zwrotnym w życiu lądowych zwierząt kręgowych. Zmiany te dały im możliwość rozprzestrzenienia się w głąb lądu, zamieszkałego dotąd tylko przez płazy wzdłuż brzegów zbiorników słodkowodnych. Współczesne żółwie, gady łuskono-śne i krokodyle są tylko szczątkami bogatej niegdyś formy fauny gadów. Gady maja jednak wiele cech wspólnych z płazami. Należą one do zwierząt zmiennocieplnych, a więc o niestałej temperaturze ciała.
Cechy świadczące o wyższości gadów nad płazami to różnice w budowie nie tyle ze-wnętrznej co wewnątrz organizmu. Możemy porównać je na podstawie przedstawicieli gro-mad: żaba – płazy i jaszczurka – gady.

1. Układ nerwowy
Mózg jaszczurki różni się od mózgu żaby następującymi cechami: Półkule przodomóżdżka są znacznie silniej rozwinięte co przede wszystkim jest wynikiem powiększenia sklepienia mózgu. Wyodrębniają się w nim płaty ciemieniowe i silnie zróżnicowane duże płaty węchowe. Rdzeń przedłużony tworzy w płaszczyźnie piono-wej ostre wygięcie. Móżdżek, w porównaniu z móżdżkiem płazów jest dobrze rozwi-nięty. Organ ciemieniowy jaszczurki dochodzi do wyjątkowo silnego rozwoju i ma budowę oka, ponieważ można w nim wyróżnić twory podobne do soczewki i do siat-kówki. Należy także zaznaczyć, że u jaszczurek występuje jedenaście par nerwów mó-zgowych.


2. Układ pokarmowy
Układ ten u jaszczurek charakteryzuje się silniejszym niż u żaby zróżnicowa-niem poszczególnych części przewodu pokarmowego. Żaby mają wspólną część jamę gębowo – gardzielową oraz krótki przełyk przechodzący w słabo wyróżniający się żo-łądek, który stanowi tylko rozszerzenie przewodu pokarmowego. Żołądek przechodzi z kolei bez wyraźnej granicy w jelito właściwe, w którym przednia część tylko słabo różni się od środkowej. Natomiast jelito tylne odcina się wyraźnie, jest szerokie i koń-czy się stekiem. U jaszczurki jama gębowa jest wyraźnie odgraniczona od gardzieli, przełyk – w związku z rozwojem szyi – jest dłuższy, a żołądek zaopatrzony jest w grube ściany mięśniowe. Jest on poza tym dobrze wyodrębniony podobnie jak odcinki jelita właściwego. Na granicy jelita cienkiego i grubego odchodzi, w postaci związ-kowej, jelito ślepe. Przewód pokarmowy kończy się stekiem. Duża wątroba zaopa-trzona jest w pęcherzyk żółciowy. Trzustka leży na właściwym dla niej miejscu, tj. w pętli dwunastnicy i ma kształt długiego zwartego ciała. W fałdzie krezki przy tylnym końcu żołądka umiejscowiona jest śledziona, mająca postać niedużego, czerwonego ciała. Na kościach międzyszczękowych, szczękowych, skrzydłowych i zębowych osa-dzone są drobne, stożkowate zęby, przyrośnięte podstawami do kości i służące wy-łącznie do chwytania i przytrzymywania zdobyczy.


3. Układ oddechowy
Układ oddechowy jaszczurki różni się od układu oddechowego żaby nieco sil-niejszym zróżnicowaniem płuc, a przede wszystkim dróg oddechowych. Chociaż płu-ca mają postać worków, to jednak ich ściany wewnętrzne pokryte są złożoną siecią fałdów, przypominającą układem plaster miodu. Szczelina krtaniowa, leżąca za języ-kiem prowadzi do komory krtaniowej, którą podtrzymują chrząstki pierścieniowate i parzyste chrząstki nalewkowate. Od krtani odchodzi długi przewód oddechowy czyli tchawica, wzmocniona licznymi pierścieniami chrzęstnymi. W części tylnej tchawica rozdziela się na dwa przewody wnikające do odpowiednich płuc. Przewody te noszą nazwę oskrzeli. Czynność oddechowa odbywa się przez rozszerzanie i zwężanie klatki piersiowej za pomocą ruchów żeber. U dorosłej żaby narządami oddychania są nie tylko płuca, ale w nie mniejszym stopniu również skóra, do której dochodzą duże na-czynia krwionośne. Oddychanie skórne jest u wielu płazów jedynym sposobem oddy-chania. Oddychanie to często uzupełnia oddychanie gębowo – gardzielowe. Płuca pła-zów są prostymi, parzystymi workami, mającymi cienkie ścianki wewnętrzne z uwy-pukleniami. Z powodu braku klatki piersiowej, mechanizm oddychania płucnego pła-zów w odróżnieniu do innych kręgowców, nie jest typu ssącego lecz tłocznego. Obję-tość przechodzącego powietrza wzrasta proporcjonalnie do kwadratu odległości po-między odgałęzieniami szczęki. Dlatego czaszka płazów uzyskała charakterystyczny szeroki i spłaszczony kształt.


4. Układ krwionośny
Serce jaszczurki, taj jak i płazów składa się z zatoki żylnej, dwóch przedsion-ków i jednej komory, tzn. jest trzyczęściowe. Niemniej w budowie serca żaby i jasz-czurki występują zasadnicze różnice, gdyż u jaszczurki komora przedzielona jest prze-grodą niezupełną na dwie części – prawą (żylną) i lewą (tętniczą), stożek tętniczy jest zredukowany, zatoka żylna zlewa się z przedsionkiem prawym, powierzchnia we-wnętrzna przedsionków pokryta jest siecią fałdów mięśniowych, a otwór przedsion-kowo – komorowy podzielony jest przegrodą przedsionkową na dwie połowy. Układ tętniczy jaszczurki różni się od układu tętniczego żaby głównie tym, że wspólny pień tętniczy u jaszczurki, tak jak u wszystkich gadów, dzieli się na trzy samodzielne na-czynia: tętnicę płucną wspólną oraz dwa łuki aorty. Do najważniejszych zmian jakie, w porównaniu z płazami, zaszły w systemie naczyń żylnych gadów, należy zaliczyć ograniczenie krążenia wrotnego nerek, utratę żył podstawowych tylnych oraz rozwi-nięcie się na ich podłożu żył nieparzystych.


5. Układ rozrodczy
U żab, jak i u olbrzymiej większości płazów, brak jest narządu kopulacyjnego. Jaszczurka posiada go w tylnej części kloaki w postaci dwóch woreczków, których ścianki są bogato zaopatrzone w naczynia krwionośne. Podczas podniecenia płciowe-go mogą one uwypuklać się na zewnątrz. Zapłodnienie jest wewnętrzne i pierwsze etapy rozwoju, aż do stadium zarodka z zawiązkami kończyn, przebiegają w jajowo-dach samicy. W stadium składania jaj zarodek wyróżnicowuje się już z woreczka żół-ciowego, z którym pozostaje związany za pomocą powrózka żółtkowego. Znaczną część zarodka tworzy głowa dzięki silnemu rozwojowi mózgu, a także dużym oczom. Na stronie brzusznej zarodka leży duże pętlowate serce. Bezpośrednio za sercem two-rzą się kończyny przednie, a w tylnej stronie tułowia – kończyny tylne. Podczas dal-szego rozwoju żółtko zostaje stopniowo wchłonięte przez zarodek i z jaja wykluwa się całkowicie ukształtowane młode zwierzę, różniące się od dorosłego osobnika tylko drobnymi rozmiarami ciała.
Natomiast u żaby zapłodnienie odbywa się na zewnątrz. Rozmnażanie się i składanie skrzeku odbywa się w zbiornikach wodnych. jaja żaby są barwy czarnej lub brunatnej i mają galaretowatą osłonkę wytworzona przez jajowody, która nabrzmiewa w wodzie. Osłonka ta ma duże znaczenie biologiczne, gdyż chroni jajo od uszkodzeń mechanicznych i przed drapieżnymi bezkręgowcami. Oprócz tego grube osłony utrud-niają zbliżenie się jaj do siebie co umożliwia lepsze przewietrzenie. W jajach płazów znajduje się mało żółtka i jest ono rozdzielone nierównomiernie. W związku z tym ja-jo bruzduje całkowicie, lecz nierównomiernie. Mniej więcej w tydzień po zapłodnie-niu jaja zarodek jest prawie uformowany i po jednym lub dwóch dniach przerywa osłonki jajowe, wykluwając się w postaci larwy – kijanki. Bezpośrednio po wykluciu kijanka ma długi ogon i brak jej kończyn parzystych. Skrzela zewnętrzne szybko zni-kają, a zamiast nich pojawiają się trzy pary szczelin skrzelowych. W tym czasie kijan-ka wykazuje znaczne podobieństwo do ryb, nie tylko pod względem budowy ze-wnętrznej ale i wewnętrznej ponieważ serce jej składa się tylko z jednego przedsionka i jednej komory. Kijanka stopniowo przeobraża się w małą żabkę różniącą się od doj-rzałej tylko mniejszymi rozmiarami. Przeobrażenie kijanki w żabę jest bardzo ciekawe ponieważ nie tylko dowodzi, że płazy wywodzą się od istot podobnych do ryb, ale także daje możliwość szczegółowego odtworzenia rozwoju poszczególnych narządów, w tym zwłaszcza krwionośnego i oddechowego, przy przemianie zwierząt wodnych w lądowe.

O wyższości gadów nad płazami świadczy przede wszystkim bardziej rozwi-nięta budowa wewnętrzna tych pierwszych, począwszy od mózgu, który odznacza się silnym rozwojem przodomóżdża i móżdżku, a w półkulach mózgowych zaczyna roz-wijać się kora mózgowa. Rozmnażają się one na lądzie za pomocą bogatych w żółtko jaj, otoczonych osłonkami skorupowymi, chroniącymi zarodek przed wysychaniem. Skóra gadów pokryta jest łuskami i tarczkami rogowymi. Ogólny poziom procesów życiowych u gadów jest wyższy aniżeli u płazów. W związku z ruchliwym trybem ży-cia budowa wszystkich narządów jest u nich bardziej doskonała. Gady maja jednak wiele cech wspólnych z płazami. Należą one do zwierząt zmiennocieplnych. Ich krew jest mieszana, ponieważ serce ma dwa przedsionki i jedną wspólną komorę. W odróż-nieniu jednak od płazów, u gadów brak jest stożka tętniczego i od serca odchodzą bezpośrednio trzy niezależne naczynia. Rozwinięte są także drogi oddechowe – tcha-wica i oskrzela. Oddychanie odbywa się przy współudziale klatki piersiowej. Oprócz tego gady odznaczają się progresywnym rozwojem szkieletu kostnego, szczególnie zupełnym skostnieniem czaszki, wzmocnieniem kończyn i ich przymocowaniem do szkieletu osiowego oraz wydzieleniem się pięciu odcinków kręgosłupa. Czaszka jest zaopatrzona w jeden nieparzysty kłykieć potyliczny i ma mocną pokrywę z kości skórnych.