Stereotypy a spostrzeganie osób

Pojęcia dotyczące tematu
Termin „stereotyp” wywodzi się z języka greckiego, (stereos – twardy, stężały, typos – wzorzec, odcisk). W psychologii pierwotnie został zdefiniowany w 1992 roku przez Lippmana, jako „>>obraz umysłowy<< który pomaga człowiekowi poradzić sobie ze złożonością otoczenia, poprzez upraszczanie środowiska społecznego”. Stereotyp jest generalizacją odnoszącą się do grupy społecznej, w ramach której identyczna charakterystyka zostaje przypisana zasadniczo wszystkim jej członkom, niezależnie od istniejących między nimi różnic. Stereotypy ułatwiają życie w społeczeństwie, upraszczają rzeczywistość, co przy dzisiejszym zróżnicowaniu świata zmniejsza poznawczy wysiłek umysłowy, może jednak być niebezpieczne i prowadzić do fałszowania rzeczywistości i kształtowania się uprzedzeń.
Uprzedzenie jest „nieracjonalną i negatywną postawą wobec innych ludzi, silną, sztywną i odporną na zmianę”. Jest to negatywna lub wroga postawa wobec osób należących do wyróżniającej się grupy ludzi, oparta wyłącznie na ich przynależności do tej grupy. Postawę tą charakteryzuje uogólnienie przypisywanych tej grupie cech przy jednoczesnym przeniesieniu ich na indywidualnego jej członka, bez uwzględnienia trafności stereotypu grupowego oraz wiarygodności stosunku charakterystyki grupy do tej konkretnej jednostki.
Zapewne każdy z Nas nie raz już usłyszał, od kogoś lub gdzieś, opinię, że rudzi są fałszywi. Czyjaś przypadkowa opinia może łatwo stać się dla Nas poglądem, zwłaszcza gdy:
mamy skłonność do przyjmowania cudzych przekonań na wiarę,
nie lubimy samodzielnie wypracowywać własnego zdania,
mamy zaufanie do osoby wygłaszającej twierdzenia, przyjmowane następnie przez Nas za prawdziwe,


osoba, która wygłasza jakiś pogląd, jest dla Nas kimś ważnym i chętnie ją naśladujemy,
cudza opinia trafia do Nas jako pierwsza.
Ktoś, kto wypowiedział usłyszany przez nas sąd, że wszyscy rudzi są fałszywi, znał pewnie jakiegoś nieszczerego rudzielca, na którym się zawiódł. Ale czy to jest powód, żebyśmy uprzedzali się do wszystkich rudych? Takie postępowanie świadczyłoby o prymitywizmie myślenia.
Jeśli przypisujemy każdej osobie z danej grupy ( np. konkretnemu rudzielcowi spośród wszystkich rudych ) jednakowe cechy, to jesteśmy na najlepszej drodze do stania się ludźmi nietolerancyjnymi. Choć to dziwne i śmieszne, często spotyka się stereotypy myślowe na temat:
osób w okularach, jako chuderlawych nudziarzy,
ludzi o wysokim czole, jako oderwanych od życia intelektualistów, z którymi być na luzie,
profesorów wyższych uczelni, jako roztargnionych bałaganiarzy,
kobiet o wąskich ustach, jako osoby nieprzyjemne i mściwe,
aktorów i aktorki, jako osoby skłonne do romansów,
Niemców, jako pedantycznych, chorobliwie dbających o czystość, pozbawionych poczucia humoru, podejrzanych i zarozumiałych,
Anglików, jako chłodnych i wyniosłych flegmatyków,
Szkotów, jako skąpców,
Francuzów, jako lekkoduchów i flirciarzy,
ludzi majętnych, którzy doszli do majątku nieuczciwą drogą, jako aferzystów itp.
Osoby łatwo przejmujące tego typu stereotypy myślowe z równa łatwością twierdzą, że na przykład każdy Żyd to lichwiarz, gotów zedrzeć z człowieka ostatnią koszulę, że Murzyni śmierdzą albo Polacy są brudnymi i leniwymi pijakami, Konsekwencje dla ewentualnych kontaktów z Żydami, Murzynami czy Polakami być wtedy poważne. Trudno lubić lichwiarzy, ludzi brzydko pachnących i pijaków, nie ma sensu bliżej ich poznawać czy zaprzyjaźniać się z nimi.
Stereotypy myślowe ułatwiają życie, bo nie wymagają samodzielnego wysiłku umysłowego. Świat wydaje się prostszy i można pewniej się w nim poczuć. Posługując się

stereotypami, łatwiej zachować dobre samopoczucie i mniemanie o sobie, jako o kimś lepszym, mądrzejszym czy bardziej wartościowym. Kiedy jednak prowadza do fałszowania rzeczywistości, zaczynają być niebezpieczne.
Wymieńmy zatem najbardziej charakterystyczne cechy stereotypów: poznawczy i oceniająco - emocjonalny charakter treści, nieuprawnione uogólnienia, sztywność i trwałość, społeczny i werbalny charakter, subiektywna pewność co do trafności oraz spójność.
W związku z powyższym możemy powiedzieć, że podmiotem stereotypów są zazwyczaj
grupy rasowe, narodowe czy też zawodowe,
grupy wiekowe albo związane z płcią,
grupy związane z wyglądem, urodą czyli określonym systemem ubierania się czy strzyżenia włosów, koloru włosów,
wyznawcy religii - np. protestanci, muzułmanie, prawosławni, świadkowie Jehowy,
nastrój, emocje w relacjach międzyludzkich,
dyskryminacja społeczna itp.

Stereotypy a wygląd
Na spostrzeganie osób mają wpływ stereotypy dotyczące wyglądu. O ludziach, którzy noszą okulary sądzi się, że są inteligentni, o tych, którzy mają rude włosy, że są fałszywi, a o blondynkach, że są mało inteligentne. Wiele badań udowodniło, że osobom atrakcyjnym fizycznie przypisywane są pewne cechy, które nie są zupełnie związane z wyglądem (np. inteligencja). Atrakcyjne osoby mają większą szansę na otrzymanie pracy i wyższego wynagrodzenia niż osoby nie obdarzone urodą. Badania, na jakie powołuje się Argyle w „Psychologia stosunków międzyludzkich” pokazały, że (w przypadku mniej poważnych przestępstw) atrakcyjne dziewczyny otrzymywały łagodniejsze wyroki. Bardzo często ludzie posługują się stereotypami nie kontrolując tego. Jeżeli mielibyśmy opisać osoby z dwóch zdjęć, na jednym elegancki mężczyzna w garniturze, na drugim nie zadbany mężczyzna w brudnym ubraniu, na pewno użylibyśmy stereotypu. Pierwsza osoba kojarzy się z kimś odpowiedzialnym, inteligentnym, wzbudzającym szacunek i zaufanie. Druga natomiast budzi wręcz odmienne uczucia. Jednak gdy się nad tym zastanowimy, dojdziemy do wniosku, że nic o tych osobach nie wiemy oprócz tego, jakie mają ubrania.

Przedstawione powyżej stereotypy wyglądu i płci są często lansowane w mediach, szczególnie w reklamie. Przekazy reklamowe bombardują nas obrazami ludzi młodych, szczęśliwych, pięknych oraz zadowolonych z życia. Według mnie, prowadzi to do powstawania pewnych wzorców zachowań i wyglądu, które prowadzą do postrzegania rzeczywistości i według utrwalanych w ten sposób schematów. Reklama w sposób nagminny prezentuje stereotypy dotyczące pełnionych ról społecznych np. miejsce kobiety w rodzinie.
Częstym zjawiskiem jest przypisywanie ludziom cech na podstawie jednej (znanej nam, bądź zasugerowanej) cechy. Jeżeli cecha, którą poznaliśmy jest pozytywna dołączamy do niej szereg równie pozytywnych cech. Rzadziej zdarza nam się skojarzyć cechę pozytywną z negatywną (np. inteligentny-leniwy).
Gdy przekonania przekładane są na działanie, stereotypowe przekonania wraz z negatywnymi reakcjami emocjonalnymi zostają przekształcone w nieusprawiedliwione, negatywne lub krzywdzące działanie wobec reprezentanta jakiejś grupy społecznej z powodu jego do niej przynależności, mówimy o dyskryminacji. „Według Allporta dyskryminacja wiąże się z odmową >>równego traktowania jednostek lub grup, które tej równości pragną<<”.

Stereotypy a płeć
Największą grupę dotkniętą dyskryminacją stanowią kobiety. Mam na myśli problem oddziaływania dyskryminacji na rynek pracy i dochody. Kobieta pracująca w pełnym wymiarze godzin zarabia przeciętnie tylko 60% tego, co mężczyzna o tym samym wykształceniu i z tego samego środowiska. Mężczyźni otrzymują zazwyczaj podwyżki związane ze stażem pracy, kobiety natomiast zarabiają ciągle tyle samo, niezależnie od wieku. Wynika to ze stereotypowego podziału na zajęcia męskie i kobiece. Przykładem stereotypowego traktowania kobiet w życiu codziennym może być spostrzeganie kobiet jako kierowców. W ostatnich latach bardzo zwiększyła się liczba kobiet posiadających prawo jazdy. Jednak nadal większość mężczyzn uważa, że kobiety nie są najlepszymi kierowcami i starają się ich unikać na drodze.
Możemy zauważyć jak stopniowo zmniejsza się, a może nawet zanika ten podział. Kobiety stają się bardziej aktywne zawodowo, a ich głównym zajęciem nie jest już tylko wychowywanie dzieci i zajmowanie się domem. Do niedawna, tylko nielicznym kobietom udawało się osiągnąć sukces w wyborach do zarządów wielkich firm albo uzyskać profesorskie posady na najlepszych

uniwersytetach. Jednak mimo tego, że kobiety uzyskały formalne równouprawnienie nadal większość atrakcyjnych zajęć wykonują mężczyźni.
Stereotypy dotyczące płci są kształtowane już od wczesnego dzieciństwa. Widzimy wyraźny podział na rzeczy przeznaczone dla dziewczynek (np. różowe ubranka) i dla chłopców (niebieskie). Małe dzieci wiedzą, które zajęcia przeznaczone są dla ich płci. Dziewczynki bawią się lalkami, a chłopcy samochodami. W ten sposób znajdują swój początek stereotypy dotyczące pełnionych ról w przyszłości.
Do powstawania stereotypów przyczynia się sposób naszego myślenia, przypisywania znaczeń i dostosowywania się do reguł społecznych. Procesy poznawania społecznego są istotnymi składnikami w tworzeniu i utrzymywaniu się stereotypów i uprzedzeń. Ludzie mają skłonność do kategoryzacji „własnej” i „obcej” grupy, przy jednoczesnym dostrzeganiu pozytywnych cech tej pierwszej a negatywnych drugiej. Może to w konsekwencji prowadzić do samo spełniającego się proroctwa, gdy osoby należące do grupy „własnej” traktując członków grupy „obcej” w określony przez negatywną do nich postawę sposób wywołują u nich reakcje potwierdzające stereotypy.

Stereotypy a narodowość
Jednym z najbardziej znanych stereotypów jest ten dotyczący różnych narodowości. Powszechnie znane jest określanie cech mieszkańców poszczególnych krajów. Sądzimy, że Szkoci są skąpi, Francuzi są kiepskimi kierowcami, Rosjanie dużo piją, a Amerykanie są tolerancyjni. Również Polakom przypisywane są pewne (niekoniecznie pozytywne) cechy.
Tworzenie wyobrażeń dotyczących innych osób, sposób ich postrzegania stanowią istotny czynnik w relacjach międzyludzkich. Ich złożoność i różnorodność powoduje, że problem ten ma wiele aspektów. Mimo, iż można zauważyć zanikanie niektórych, dotąd silnych stereotypów np. dotyczących koloru skóry, wciąż silnie oddziałują one na nasz sposób postrzegania innych osób. Według mnie, siła i obecność stereotypów zależy od miejsca zamieszkania, poziomu wykształcenia, wiedzy na dany temat czy choćby kontaktu z osobą, której stereotypy dotyczą. Niemniej jednak, mimo haseł o tolerancji i akceptacji, w każdym z nas drzemią większe lub mniejsze tendencje do postrzegania innych w określony sposób. Preferencje te są głęboko zakorzenione w tradycji, kulturze i wychowaniu całych społeczeństw i grup społecznych.

Stereotypy a nastrój
Ogólnie rzecz biorąc, dobry nastrój ułatwia przetwarzania i zapamiętywanie pozytywnych informacji. Analogicznie- obniżony nastrój sprzyja przetwarzaniu i zapamiętaniu informacji negatywnych, chociaż z badań wynika, że efekt ten jest prawdopodobnie słabszy niż w pierwszym wypadku. Zróżnicowany sposób przetwarzania informacji zgodnych z nastrojem może mieć wpływ na późniejsze wspomnienia, oceny i opinie. Na przykład ludzie , gdy są w dobrym humorze są skłonni do zachowań związanych z pozytywnymi cechami, natomiast osoby w złym nastroju spodziewają się od innych negatywnych zachowań. W ten sposób możemy wywnioskować, że kiedy uczestnicy związków międzygrupowych przeżywają pozytywne lub
negatywne emocje, skłonni są lepiej dostrzegać cechy i zachowania zgodne z nastrojem. Wynika z tego, że osoba w złym humorze zwraca uwagę na negatywne zachowania i lepiej je pamięta, co sprzyja tworzeniu i utrzymywaniu negatywnych stereotypów.
Podsumowując, możemy stwierdzić, że stereotypy stanowią główną konsekwencję procesu kategoryzacji. Proces ten uwypukla podobieństwa w obrębie danej kategorii oraz różnice między poszczególnymi kategoriami. Najbardziej podatne na stereotypowe przekonania są środkowe poziomy w hierarchicznym systemie zawierania informacji. Opisy kategorii społecznych uwarunkowane są częściowo historia relacji między członkami grup. Na przykład status społeczny, zajmowany niegdyś prze Afroamerykanów i Białych w Stanach Zjednoczonych, ma wpływ na istniejący dziś stereotyp obu tych grup. W tworzeniu negatywnego stereotypu grupy obcej dużą rolę odgrywa też tendencyjne etykietowanie. Etykieta "złego ucznia", "błazna", "przestępcy", "chor4ego psychicznie" łatwo może spowodować przyjęcie narzuconej roli i nawet z czasem doprowadzić do czerpania z niej satysfakcji ze względu na aprobatę własnej grupy. Ze stereotypami wiąże się stronniczość w nagradzaniu i karaniu - za te same czyny wyżej ocenia się członków własnej grupy, a niżej - obcej. Bowiem w każdym stereotypie jest zawarta jakaś część prawdy, ale ćwierć - czy półprawdy deformują często obraz innych ludzi skutecznej niż całkowity fałsz.






BIBLIOGRAFIA

1. Argyle M., Psychologia stosunków międzyludzkich,
2. Aronson E., Wilson T. D., Akert R. M., Psychologia społeczna, Serce i umysł,
3. Chlewiński Z., Kurcz I., Stereotypy i uprzedzenia,
4. Hamer H., Demon nietolerancji,
5. Macrae C. N., Stangor Ch., Hewstone M., Stereotypy i uprzedzenia
6. Sperling A.P., Psychologia,
7. Cialdini R., Wywieranie wpływu przez grupy.