Osobowość zniewolona w kulturze masowej

1. Charakter kultury masowej
Szkicując obraz osobowości jako towaru, konieczne jest scharakteryzowanie płaszczyzny, która ją wykształciła, a jest nią kultura masowa. Przyczyną jej powstania był bardzo szybki rozwój techniki, automatyzacja pracy, zmniejszenia popytu na pracę fizyczną, która zastąpiona została działalnością maszyn. Stawianie człowieka w cieniu zautomatyzowanych mechanizmów produkcyjnych implikuje zmianę procesów psychospołecznych istot ludzkich. Można postawić tezę, że dzisiejsza postać kultury, to wytwór i cecha zindustrializowanego społeczeństwa . Ma ona postać produktu przygotowywanego wyłącznie w postaci, którą będzie można sprzedać. Zdaniem Gustawa Friedmana ,,kultura masowa jest to ogół dóbr konsumpcyjnych oddanych do dyspozycji szerokiej publiczności za pomocą środków masowej komunikacji w warunkach cywilizacji technicznej”. Sytuacja zdominowania przez kulturę masową doprowadziła do dehumanizacji i alienacji pracy, co spowodowało kryzys osobowości jednostki, o czym pisał już K. Marks. Poprzez niekorzystną sytuację, jaka panuje obecnie, ludzie zatracili swoje naturalne cechy, jakimi są: wolna wola, zachowania prospołeczne, twórczość. Zatracenie naturalnych umiejętności cechuje społeczeństwo podzielone na klasy, zwłaszcza zaś społeczeństwo kapitalistyczne, gdzie większość ludzi przekształca się w zniewolone, eksploatowane elementy machiny ekonomicznej. Kontynuatorzy wątku alienacji rozciągnęli go poza pracę, także (między innymi) na kulturę. Kryzys osobowości, będący efektem alienacji pracy, doprowadził do powstania pewnej próżni, którą współcześnie skutecznie wypełnia kultura masowa, oferując własne substytucyjne wzorce.
Współcześnie model amerykański kultury masowej jest najbardziej charakterystyczny, dlatego też przykład Stanów Zjednoczonych Ameryki jest odpowiedni dla próby scharakteryzowania oddziaływania kultury masowej na osobowość. Wielość kultur lokalnych, osadzonych w zaistniałych warunkach historycznych oraz ekonomicznych nie doprowadziła do stworzenia narodowej kultury amerykańskiej. Bardziej istotna była konieczność dostosowania się do szybko zmieniających się warunków i zadbania o zabezpieczenie materialnej strony życia Amerykanów. Sytuacja taka ma miejsce także i dziś, czego skutkiem jest zdominowanie przez kulturę masową życia codziennego i odsunięcie na dalszy, mniej istotny plan kultury ,,wysokiej”.

Uznając fakt dominacji kultury masowej w społeczeństwie industrialnym, opartym w głównej mierze na dystrybucji i spożyciu, nie można ograniczać ,,duchowego życia narodu” wyłącznie do życia w sferze konsumpcji, zadowolenia się powielanymi imitacjami. Kultura narodowa cechuje się wieloma poziomami, gdzie obok masowej istnieje na najwyższym poziomie kultura oryginalna, cechująca się najwyższymi wartościami artystycznymi. Zawiera ona bardzo bogatą awangardową, niebanalną myśl przewodnią, równie dostępną jak treść kultury masowej, jednak ze względu na trudność jej odbioru i rozumienia pozostaje przesłaniem wyłącznie dla intelektualnego establishmentu. Natomiast kultura masowa, będąc niższym poziomem kultury narodowej, nie jest tak elitarna, wysublimowana, a przez to niezrozumiana. Ma ona charakter bardziej demokratyczny, egalitarny ale i naśladowczy. Jest ona systemem imitacji bezwartościowych artystycznie lub wykonanych profesjonalnie oddalonych od rzeczywistych problemów życia, wykreowanych na potrzeby rynku. Dzięki wysokorozwiniętym środkom masowej komunikacji tworzy ona świat iluzji oddziałując na świadomość ludzi.
W tak pojmowanej kulturze można dokonać podziału kultury uwzględniając kryterium estetyczne:
- kicz – nośnik wartości pochodzących z reprodukcji, uproszczenia, wulgaryzacji;
- kultura wysoko-profesjonalna – dzieła o dużej wartości, stworzone dzięki talentowi twórcy ale nie wykraczające poza konwencję.
Ilościowa definicja kultury masowej, rozszerzona do całości kultury, tzn. sportu, turystyki, popularnej nauki, została sformułowana przez Antoninę Kłoskowską. Autorka nie klasyfikuje tej kultury jednoznacznie jako produktu społeczeństwa kapitalistycznego; wyprowadza ją z wielu przyczyn historycznych np. powszechna oświata, wzrost ilości wolnego czasu, rozpad małych grup lokalnych, rozluźnienie więzi społecznych.



2. Wpływ kultury masowej na osobowość
Zdaniem Ewy Wesołowskiej odpowiedź na pytanie ,,do kogo adresowana jest kultura masowa” można znaleźć dwie odpowiedzi. Pierwsza jest teorią stwierdzającą, że istnienie człowieka masowego, tworzącego odindywidualizowany tłum, wykreowany został przez cywilizację techniczną i eksplozję demograficzną, przez masowy rozwój konsumpcji, zalew standardowych artykułów zaspokajających materialne potrzeby. Determinuje to także ujednolicanie duchowych potrzeb ludzi. Druga teoria dotycząca adresatów kultury masowej wywodzi się z przyjęcia marksowskiej teorii alienacji pracy, będącego czynnikiem powodującym kryzys osobowości jednostki w społeczeństwie kapitalistycznym. Fakt istnienia człowieka korzystającego z kultury masowej (człowieka masowego) zaistniał w skutek powstania społeczeństwa kapitalistycznego, opartego na wolnej konkurencji, gdzie kultura ta ma do pełnej dyspozycji środki masowego przekazu docierające do wielu ludzi.
Do grupy reprezentującej pierwszą teorię, stwierdzającą, że kultura masowa jest wynikiem postępu cywilizacyjnego można zaliczyć Jose Ortegę y Gasseta oraz Gustawa Le Bona.
Gustaw Le Bon w swojej w swojej książce Psychologia tłumu stwierdził, że masa nie ma ukonstytuowanej, świadomej osobowości, którą się kieruje, lecz dla pokierowania tłumem w odpowiednim kierunku, uczynienia go ,,sobie poddanym” konieczne jest oddziaływanie emocjonalne oraz poznanie psychiki owego tłumu. Wpływ emocjonalny podparty wiedzą z zakresu psychologii społecznej stanowi odpowiednie narzędzia odziaływujące na zachowania mas.
Podobnie uważał Jose Ortega y Gasset, stwierdzając w pracy Bunt Mas, że bez ideologii społeczeństwo nie umie wybrać kierunku własnego postępowania . Dodatkowo ,,styl życia mas odnosi triumfy we wszystkich dziedzinach życia, przenikając nawet do ostatnich zakątków, które wydawały się zarezerwowane dla the happy few” . Jego zdaniem większość ludzi nie ma wyrobionego zdania, brakuje im poglądów na rzeczywistość. Dlatego, aby społeczeństwo nabyło pewnych przekonań, zapatrywań na sprawy dotyczące zrozumienia istoty stworzenia, konieczne jest wpojenie pewnych zapatrywań, idei. Sprzyja temu oddziaływanie instynktu posłuszeństwa i naśladownictwa w tłumie. Według obu tych intelektualistów psychologia społeczna zdecydowanie nadaje się do kierowania losami tłumów, zaś zaistnienie kultury masowej jest naturalną prawidłowością dziejową – wynika ona z powstania cywilizacji opartej na produkcji, dystrybucji, konsumpcji.

Jako intelektualistów reprezentujących drugą opcję, spośród dwóch wyżej wymienionych dotyczących odbiorców kultury masowej można zaliczyć Ericha Fromma, Davida Riesmana, Herberta Marcusea, Charlesa.Wrighta Millsa.

Zdaniem C. W. Millsa władza nad obecnym społeczeństwem amerykańskim skupiona jest w rękach nielicznych poprzez środki masowego przekazu, docierające do większości społeczeństwa. Media, posiadające niebywałą siłę oddziaływania na odbiorcę umiejętnie kierowane przez nadawców przewartościowują kontakty międzyludzkie, doprowadzając do przekształcenia swobodnej wymiany przekonań na wymianę opinii zaczerpniętych np. z publicznych wiadomości. Oferowana przez media ilość informacji, podanej w odpowiedni sposób doprowadza do dezorientacji, utraty przejrzystości obrazu rzeczywistości, wprowadzając tzw. szum informacyjny. Nieskrępowany dostęp do dużej ilości informacji płynących z mass-mediów doprowadza do zastąpienia własnych poglądów, rozważań, przemyśleń gotowymi schematami zaczerpniętymi z gazety, radia, (internetu). Doprowadza to człowieka, zdaniem Millsa, do oderwania się jednostki od własnej osobowości. Istotniejsze są trendy, przekonania, poglądy usłyszane, przeczytane niż własne. Powstaje coś w rodzaju wspólnej świadomości mas, ukształtowanej pod wpływem mass-mediów, w której nie ma miejsca na indywidualną osobowość jednostek.

Do opisu i analizy wpływu kultury niskiej na mentalność jednostki pomocne będą przemyślenia E. Fromma, D. Riesmana, H. Marcusea, M. McLuhana.

Erich Fromm, w swojej pesymistycznej wizji rzeczywistości zwrócił uwagę na konflikt, będący skutkiem zmonopolizowania współczesnego społeczeństwa kapitalistycznego. Autor Ucieczki od wolności twierdził, iż konfrontacja wielkiego kapitału i jednostki doprowadza tę drugą do poczucia strachu oraz uświadomienia sobie bezsilności. Jest to przyczyną kryzysu osobowości, do którego doprowadziła alienacja, oderwanie pracy od jej wykonawców, przedmiotów od jego właścicieli, państwa od jego obywateli. Medykamentem na tę ,,dolegliwość” ma być, zdaniem Fromma konformizm, w który uciekają się jednostki. Następuje zamiana z ,,być” na ,,mieć”. Z tak bezrefleksyjnie przyjmowanych przez jednostki haseł korzysta kultura masowa, podsuwając własne sposoby myślenia i postępowania, pozbawione akcentu indywidualności w sferze uczuć i refleksji. Wartości odbierane są przez jednostki jako swoje własne. Fromm nazywał taki stan rzeczy patologią społeczną i aby przeciwstawić się jej zalecał przeprowadzenie rewolucji menedżerów połączonej zjednoczeniem społeczeństw w duchu nowej, sprzyjającej człowieczeństwu religii.

Innym intelektualistą, stwierdzającym istnienie kryzysu osobowości jest David Riesman, który w swych rozważaniach doszedł do stwierdzenia, iż stan, w którym społeczeństwo amerykańskie się znajduje tzn. dominacja kultury masowej, ma miejsce ze względu na przejście do epoki rozpowszechnionej produkcji i konsumpcji. Riesman twierdzi, że kultura masowa tak bardzo oddziaływuje na jednostki, iż ich osobowości są zatracane na korzyść maski społecznej. W jego języku jest to przejście człowieka od wewnątrzsterowności do stanu, w którym ludzie cechują się zewnątrzsterownością . Mając na myśli ludzi wewnątrzsterownych Riesman wskazuje ludzi, których dążenia i sposoby zachowania zostały wszczepione we wczesnym okresie dzieciństwa przez dorosłych i określone zostały na zawsze . Zdaniem autora współcześnie w kulturze masowe dominuje człowiek zawnątrzsterowny, którego siłą sterującą są jej współcześni tzn. ci, których zna bezpośrednio lub ci, których zna pośrednio poprzez środki masowego przekazu; cele, którymi kieruje się jednostka, zmieniana są pod wpływem tej siły. Wpływ zewnętrznych bodźców jest tak duży, że sugeruje on działanie i refleksję w różnych wymiarach osobowości: w sferze poglądów, przekonań, estetyki, moralności. Skuteczność wpływu kultury masowej można dostrzec w tym, że nie istnieje w zasadzie granica pomiędzy tym co znane, swojskie, a tym co obce, pochodzące z zewnątrz.

W podobnym tonie utrzymana jest koncepcja Herberta Marcusea, według której w dzisiejszym współczesnym świecie brakuje wolności jednostek, człowiek jest skrępowany, pozbawiony swobody myślenia i działania. Każde zachowanie i działanie podporządkowane jest stereotypom, tłumiącym indywidualną aktywność. Wynika to z zaawansowania technicznego, jakie nastąpiło w przeciągu ostatnich lat. Marcuse krytykuje współczesną rzeczywistość, w której dominuje kultura masowa, charakterystyczna dla zaawansowanego społeczeństwa industrialnego, rozszerzająca się na wszystkie dziedziny życia. Zdominowanie to staje się tak wszechpotężne, że definiuje indywidualne potrzeby, pragnienia, aspiracje człowieka. Totalitaryzm społeczeństwa korzystającego głównie z ,,produktów” tej kultury polega na całościowej kontroli życia człowieka przez administrację i mechanizm produkcji oraz dystrybucji dóbr materialnych i duchowych, który powoduje zaspokajanie potrzeb dotychczasowych i wzbudzanie nowych, pozornych, jeszcze bardziej uzależniających od tego aparatu. Kreowanie potrzeb nowych, zdaniem Marcusea, ma podłoże czysto ideologiczne, powodujące wpajanie konieczności ich zaspokajania. Indoktrynacja ta polega na urabianiu postaw, nawyków, przyzwyczajeń dopasowujących jednostkę do wymogów mechanizmu, według którego działa kultura masowa. Człowiek pragnie tego, co wydaje się jemu indywidualną potrzebą, czego spodziewa się od niego społeczeństwo. W rzeczywistości nie posiada on wolności, autonomii, spontaniczności, naturalności w swoim myśleniu i zachowaniu. ,,Własne potrzeby” produkowane są przez obowiązujące trendy, reklamę, szeroko rozumiane mass-media. Inaczej mówiąc, utrata osobowości jest efektem wpływu rozwiniętego technicznie społeczeństwa na jednostkę, powodując przejęcie nad nią kontroli, pozyskanie jej świadomości. Nie jest to jednak siłą narzucony system, w stosunku do którego wszyscy ludzie stoją w opozycji. Społeczeństwo technologiczne staje się przyczyną poprawy warunków bytowych większości ludzi, co prowadzi do zgody na jego panowanie.

Rewolucja techniczna i informatyczna, która stała się podstawą do produkcji ogromnej ilości dóbr konsumowanych na masową skalę zapoczątkowała doskonały mechanizm manipulacyjny, wpływający na osobowość ludzi, podległych tej kulturze. Wg interpretacji Daniela Markowskiego nie istnieje dziś możliwość jakościowej zmiany rozwoju technologicznego, ponieważ brakuje alternatywnej koncepcji rozwoju społecznego dostosowanego do potrzeb jednostki, ładu pozbawionego alienacji i dehumanizacji.
Obok pesymistycznych teorii manipulacji osobowościami jednostek przez nowoczesne społeczeństwo i jego produkty, wnioski wyciągnięte z teorii Marshalla McLuhana wydają się być bardziej optymistyczne. Zdaniem tego teoretyka za przyczynę sprawczą wszelkich zmian w obrębie osobowości człowieka i w jego kulturze uważać należy rozwój przekazu informacji. Oznacza to, iż oddziaływanie na naszą świadomość, życie społeczne przez środki masowego przekazu jest bardzo duże. Treść tego przekazu to bezwartościowe informacje, za pomocą których mass-media odwracają naszą uwagę, wpływając na naszą osobowość. Wszelkie współczesne technologie powodują ,,przyspieszenie działania ludzkiego”, co doprowadza do dużego oddziaływania na jednostkę i jej społeczne otoczenie. Równowaga wewnętrzna człowieka zostaje zaburzona ze względu na wpływ nowych technologii, co powoduje zmianę mentalności.

Zdaniem McLuhana proces dziejowy składa się z kolejnych ewolucji technologicznych. Na pewnym etapie wymyślono pismo, które spowodowało rozbicie jedności ludzi, doprowadzając do korzystania głównie z jednego zmysłu, co spowodowało racjonalizację zachowań i działań. Druk doprowadził do zrujnowania panujących w społecznościach plemiennych stosunków międzypersonalnych, wyodrębniając jednostkę z grupy. Proces industrializacji spowodował szybki przepływ informacji, w którym słowo pisane stało się zbyt wolnym przekaźnikiem informacji. Druk został wyparty przez słowo mówione i obraz, będące szybszymi narzędziami transferu wiadomości ale jednocześnie bardziej absorbującymi nasze zmysły, doprowadzając do większego wpływu na mentalność człowieka. Media bardzo szybko doprowadziły do wykreowania nowego środowiska, wpływającego na naszą świadomość. Środki masowego przekazu czyniąc świat globalną wioską stały się przedłużeniem układu nerwowego człowieka, a treść przekazu bezpośrednio wpływa na naszą mentalność zmieniając ją . Oszołomiony wielością informacji człowiek zaczyna mieć wrażenie, że staje się świadomym mieszkańcem własnego społeczeństwa, kierując jego biegiem. Jest to złudne przeświadczenie, wprowadzające go do świata nierzeczywistego, nieautentycznego, gdzie ubarwiona kopia często jest bardziej istotna niż mniej atrakcyjny oryginał.

Zdaniem tego kanadyjskiego teoretyka nie jest to groźna sytuacja dla człowieka, ponieważ odbiór wielu informacji dostarczanych przez środki masowego przekazu ubogaca naszą osobowość, czyniąc ją uczuciowo dojrzalszą. Nie należy postrzegać rozwoju technologii przekazu informacji jako wyłącznie negatywnej i deprawującej naszą świadomość. Technologia jest efektem pracy ludzi i wykorzystywana jest przez ludzi, w tym również technika masowej komunikacji. Obecnie jednak zmieniła się relacja i ,,zamiast adresować produkt do odbiorcy, należy adresata przyciągać do produktu”. Dotyczy to również informacji, traktowanej, jako towar na sprzedaż.

Kultura masowa tworzy z adresatów wciąż głodnych konsumentów, pożerających kolejne obrazy, słowa dostarczane im przez media. Wzrastające tempo spożycia kolejnych produktów sprawia, że ich wymiana i starzenie się staje się coraz szybszym procesem. Konsument nudzi się jednym produktem, ponieważ dostarcza się jemu kolejne, lepsze, w ten sposób przyzwyczajając go do konieczności skorzystania z nowości.
Przykładem wpływu kultury może być fakt tworzenia obrazu człowieka ,,nowoczesnego”. Jest nią jednostka, która osiągnęła sukces. Wywołuje to przeświadczenie, że każdy wysiłek powinien przynieść zwycięstwo nagrodzone awansem czy karierą. Staje się on miarą ważności człowieka w hierarchii społecznej; człowiek odnoszący sukces jest kimś lepszym od tego, któremu się co nie udaje. Kategoria ta staje się pewnym sprawdzeniem możliwości jednostki w dzisiejszym świecie.

* * *
Tymczasem dorastają kolejne pokolenia telewizyjnych dzieci, które już prawie nie umieją samodzielnie poszukiwać wiedzy, ich świat często zamknięty jest w ramach telewizji – komputera. Bezgranicznie wierzą one we wszystko, co środki masowego przekazu im przekazują; z nich czerpią wzory zachowań. Często to one są ich „rodziną”, nikt nie uczy ich selektywnego doboru programów i treści upowszechnianych za pośrednictwem wszechobecnych źródeł informacji. Chłoną wszystko, co sączy się z telewizora, do ostatniej ,,kropli”, podobnie jak coca-colę.
Istotne jest, aby zauważyć i zrozumieć, jak subtelna i delikatna granica dzieli wykorzystanie mediów w celu manipulowania świadomością społeczeństw i jednostek od celów informacyjnych, które to funkcje kultura masowa i środki masowego przekazu także spełniają. Dzisiaj pojawia się problem dotyczący umiejętności rozróżnienia tego co jest czystą informacją od tego co jest wiadomością zmanipulowaną. Granica jest bardzo cienka. Teoretycy dostrzegli ten problem wiele lat temu, uświadamiając , jaki wpływ na człowieka i jego stosunki z innymi mają nowe sposoby przekazy informacji oraz cała kultura ulegająca transformacji pod ich wpływem. Próba orzeczenia, czy nowoczesna kultura utrudnia dzisiaj żyć jednostkom, czy też wiernie im służy, byłaby bezowocna i trudna do rozstrzygnięcia. Kultura ta spełnia obie funkcje. Jest w stanie spełnić każdą z nich tylko łącznie z drugą. Obsesyjna negatywność, to walor pozytywny kultury nowoczesnej.




Bibliografia

Bauman, Zygmunt. 1995. Wieloznaczność nowoczesna nowoczesność wieloznaczna. Warszawa: PWN.
Friedman, George. 1966. Maszyna i człowiek. Problemy człowieka w cywilizacji maszynowej. Warszawa: PWN.
Le Bon, Gustaw. 1930. Psychologia tłumu. Warszawa: PWN.
Fromm, Erich. 1970. Ucieczka od wolności. Warszawa: Czytelnik.
Jakubowicz, Karol. 1967. Marshall Mcluhan, czyli optymista wśród pesymistów. „Studia Socjologiczne” nr 3(26).
Kłoskowska, Antonina. 1980. Kultura masowa. Warszawa: PWN.
Marcuse, Herbert. 1991. Człowiek jednowymiarowy. Warszawa PWN.
Markowski, Dawid. 1973. Funkcje ideologiczne a składniki poznawcze koncepcji ,,społeczeństwa masowego” i „społeczeństwa postindustrialnego”. ,,Studia Socjologicze” nr 1(48).
McLuhan, Marshall. 1975. Wybór pism. Warszawa: Wydawnictwa Artystyczne i Filmowe.
Mills, Charles Wright. 1969. Elita władzy. Warszawa: Czytelnik.
Riesman, David. 1996. Samotny tłum. Warszawa: Warszawskie Wydawnictwo Literackie Muza S.A.
Tarnowski Józef. 2000. Aksjologiczna definicja kiczu i związane z nią trudności. W: Rożek Lucyna. (red.) Kicz, tandeta, jarmarczność w kulturze masowej XX wieku. Częstochowa.
Wesołowska, Ewa. 1997. Osobowość jako towar w kulturze masowej. „Edukacja Dorosłych” nr 3.