Humanizm i Odrodzenie

Humanizm pojawił się i rozpowszechnił w Europie w XV i XVI w. Humanizm to zainteresowanie człowiekiem, życiem, światem otaczającym i doczesnością. W średniowieczu życie było tylko etapem na drodze w zaświaty. Humanistów interesował żywy człowiek, jego życie, umysł, dążenia, potrzeby, stosunek do przyrody. Odkrywali tajemnice otaczającego ich świata i próbowali go zrozumieć.
Nazwa „humanizm” pochodzi od słowa „human” co oznacza „człowiek”.
Humanizm rozwinął się najpierw we Włoszech. Włosi poprzez kontakty z Bizancjum zainteresowali się literaturą i kulturą rzymską, a potem grecką.
W rozprzestrzenianiu ideologii humanizmu pomogło to, że większość papieży była w tych czasach właśnie humanistami. Oprócz tego wynalazek druku ułatwił rozpowszechnianie ideologii humanizmu i tekstów starożytnych pisarzy greckich, na których właśnie opierała się ta ideologia. Drukarnie wydawały teksty niemal bez błędów drukarskich. Starannie dobierano przeznaczone do druku dzieła przy współpracy najlepszych humanistów - filologów.

Wpływ literatury starożytnej oraz zainteresowanie człowiekiem i otaczającym światem spowodowały rozwój nauki w Europie. Nauka humanistyczna, poza filozofią i historią literatury starożytnej, zaznaczyła się głównie rozwojem badań użytkowych w dziedzinie nauk przyrodniczych, przede wszystkim mechaniki, astronomii oraz anatomii wraz z fizjologią.
Najistotniejszą zmianę stanowiło wprowadzenie jako podstawowego warunku badań naukowych dokładnej obserwacji zjawisk przyrody, odrzucenie autorytetów i oparcie wiedzy głównie na doświadczeniu.
Najwybitniejszym przedstawicielem tego kierunku (i w ogóle odrodzenia) był Leonardo da Vinci. Znał on pisma starożytne, lecz w swoich badaniach opierał się na własnych doświadczeniach, z których starał się wyciągnąć ogólniejsze wnioski. Interesował się mechaniką i automatyką. Budował kanały, projektował łodzie podwodne, maszyny latające. Czasem udało mu się skonstruować jakiś automat. Oprócz tego interesował się anatomią. Odnajdywał wspólne cechy zwierząt, prowadził badania porównawcze żywych stworzeń. Przeprowadzał sekcje ludzkich zwłok i rysował schematy budowy ciała.

Leonardo da Vinci był również malarzem i rzeźbiarzem. Miał wiele różnych zainteresowań. Można go spokojnie nazwać człowiekiem renesansu.
Innym znanym przedstawicielem odrodzenia we Włoszech był Erazm z Rotterdamu. Zajmował się on jednak w odróżnieniu od Leonarda filozofią. Usiłował łączyć ideologię humanisty z ideologią chrześcijanina, jednak już po reformacji. Wyszydzał nadużycia w Kościele i popierał reformację. Mimo tego nie poszedł śladami Lutra czy Kalwina. Chętnie spotykał się z innymi humanistami z innych krajów, wymieniał opinie, pisał podręczniki, z których korzystano nawet, gdy się wycofał z życia uniwersyteckiego.
Człowiek renesansu to taki, który ma wiele zainteresowań, umiejętności i zdolności oraz potrafi dobrze je wykorzystać. I oczywiście żyje w okresie renesansu lub odrodzenia, jak kto woli.

Humaniści we Francji zajmowali się głównie studiowaniem tekstów starożytnych. Byli w większości pisarzami i kronikarzami. Wszyscy byli racjonalistami, a niektórzy doszli aż do ateizmu (przykład - Bonaventure des Peries). Interesowali (a co niektórzy zajmowali) się też reformacją, najczęściej popierali swojego francuskiego reformatora - Jana Kalwina. Najwybitniejsi z przedstawicieli odrodzenia we Francji byli Guillaume Bude, Etienne Dolet, Philippe de Commynes i Francois Rabelais. Francuzi nie prowadzili badań naukowych ani eksperymentów badawczych.
W Niemczech podobnie jak we Francji humaniści interesowali się reformacją, ale popierali niemieckiego reformatora - Marcina Lutra. Specjalnością humanistów z tego kraju były nauki matematyczno - przyrodnicze. Matematyka i astronomia rozwijały się głównie w Norymberdze. Najwybitniejszymi humanistami z Niemiec byli: Sebastian Munster - autor wielkiej kosmografii, Gerard „Merkator” Kremer, który ogłosił mapę świata z rozwiniętą siatką geograficzną (znaną jako siatka Merkatora). Duże znaczenie miały także prace lekarza Georga Bauera, które stały się podstawą nowożytnej mineralogii, górnictwa i nauki o metalach i ich obróbce.
W Anglii humaniści działali głównie jako pisarze, dramaturdzy i autorzy podręczników. Najbardziej znani z nich to: Thomas More, John Colet, William Szekspir.

Polscy humaniści licznie odwiedzali uniwersytety włoskie i polską Akademię Krakowską. Byli bardzo tolerancyjni religijnie mimo narastającej kontrreformacji. W tych czasach co niektórzy humaniści zaczęli pisać po polsku (przykład - Mikołaj Rej), ale większa część pisała niestety nadal po łacinie. Najwybitniejsi ludzie tego okresu to: poeci - Jan Kochanowski, Andrzej Krzycki, Grzegorz z Sanoka, Klemens Janicki; pisarze - Mikołaj Rej, Łukasz Górnicki; myśliciel i społecznik Andrzej Frycz Modrzewski; astronom, lekarz, matematyk - Mikołaj Kopernik - twórca teorii heliocentrycznej (chodzi w niej o to, że Ziemia kręci się wokół Słońca, a nie Słońce wokół Ziemi, jak do tej pory sądzono); autor słynnych kazań -
Piotr Skarga.
Humanizm objął swym zasięgiem niemal całą tamtejszą Europę, jednak natężenie i skutki były różne. Np. w Niderlandach żyli tacy humaniści jak Merkator czy Andrea Vesalius, ale Niderlandy nie stały się za wyjątkiem Lowanium, w którym było Collegium Trilinque, wielkim ośrodkiem kultury humanistycznej.
Hiszpania na początku pozostawała pod silnym wpływem Erazma z Rotterdamu, ale później dzięki rozwojowi oświaty zaowocowała twórczość literacka, szczególnie teatralna. Największym jej przedstawicielem byli Hurtado de Mendoza, dyplomata, teolog, pisarz i poeta oraz Miguel de Cervantes (pisarz, autor min. ”Don Kichota z La Manczy”).
Humanizm dotarł również do Skandynawii, gdzie w literaturze szwedzkiej reprezentował go Niels Hemmingsen, a w nauce duńskiej astronom Tycho de Brache. Z innych słynniejszych humanistów można wymienić poetę węgierskiego Balinta Balassiego i wiedeńskiego botanika Clusiusa.
Przejawem sztuki renesansowej było zainteresowanie żywym człowiekiem, a nie symbolem, nawet, gdy przedstawiana postać miała przedstawiać bóstwo. Człowiek był najcenniejszą częścią przyrody, więc i przyroda weszła do sztuki w formie głównie krajobrazu. Sztuka renesansowa stała się rodzajem nauki. Kiedy przedstawiano przestrzeń czy bryłę, przedstawiano ją trójwymiarowo według zasad matematycznej perspektywy. Kiedy przedstawiano człowieka, to jego postać była nie tylko wynikiem jego zewnętrznego wyobrażenia, obserwacji, lecz dokładnych badań, szczególnie anatomicznych.
Nową cechą sztuki renesansowej (szczególnie malarstwa) było inne niż w średniowieczu operowanie barwą i światłem. Malarze wprowadzili w miejsce jednolitych barw ich bogatą różnorodną skalę, pełną półtonów, ściślej odpowiadającą rzeczywistym wrażeniom wzrokowym. Światło nadawało charakter obrazom.

Sztuka renesansu powstawała w nieco innych warunkach, niż dawniejsza. Miała nie tylko być wyrazem wiary, kultu i uwielbienia. Mecenasami sztuki zostawali ludzie świeccy i sztuki potrzebowali nie dla wyrażenia nabożności i zyskania przyszłego zbawienia, ale chcieli jej na ziemi, dla siebie i otoczenia. Dlatego sztuka renesansowa była w zasadzie sztuką świecką i to nie tylko przez tematykę. Nawet, kiedy budowano kościół, malowano sceny religijne, rzeźbiono postacie świętych, przeważał ich świecki charakter - pałacowy kościołów, ziemski niebios, ludzki świętych.
Najwybitniejsi przedstawiciele sztuki odrodzenia to Leonardo da Vinci (autor min. „Mony Lizy” i „Damy z gronostajem”, zajmował się również anatomią, mechaniką, automatami i wieloma innymi rzeczami), Michał Anioł Buonarotti (autor min. „Dawida” i „Mojżesza”), Tycjan (autor min. „Bachusa i Ariadny” i „Miłości ziemskiej i miłości niebiańskiej”), Rafael Santi (autor min. „Madonny” i „Szkoły ateńskiej”).
Architektura renesansu objęła w szerokim stopniu budownictwo świeckie. Budynki budowano w formie prostokątnej, z dziedzińcem otoczonym piętrowymi arkadami. Okna były najczęściej prostokątne, ściany zewnętrzne pokryte albo płytami kamiennymi (tzw. rustyką), albo dekoracją architektoniczną w formie pilastrów, obramowań kamiennych nad wejściem i oknami. Duży wpływ na wystrój zewnętrzny wywierało Koloseum i inne starożytne ruiny. Największym przedsięwzięciem epoki było wybudowanie bazyliki świętego Piotra ze słynną kopułą. Zaprojektował ją Donato Bramante, znany włoski architekt. Zdążył wybudować tylko fundamenty, potem zastępowali go kolejno Rafael Santi i Michał Anioł.
W Polsce największym przedsięwzięciem architektonicznym było przebudowanie Wawelu. Prowadził je Bartolomeo Berecci. Zaczęto też budować nowy typ ratuszy renesansowych, z których najpiękniejszy powstał w Poznaniu. W miastach wyrobił się typ polskiej kamienicy renesansowej z frontonem zwieńczonym ozdobną attyką.

Renesans włoski przekształcił silnie polską architekturę i rzeźbę, natomiast w bardzo niewielkim stopniu uległo mu malarstwo, w którym jedyną wybitniejszą postacią był twórca miniatur i fresków, Stanisław Samostrzelnik z Mogiły.
Okres renesansu przyniósł poważne zmiany w muzyce europejskiej. Zamiast skomplikowanej struktury wielogłosowej pojawiły się bardziej proste i barwne formy. W miejsce muzyki kościelnej rozwinęła się muzyka świecka, jako element życia wykwintnych dworów renesansowych. Obok dawniej dominującej muzyki wokalnej pojawiła się muzyka instrumentalna w formie i na poszczególne instrumenty, i na zespoły.
Muzyka rozwijała się w kręgach świeckich i dysponowała nowymi albo dopiero teraz używanymi instrumentami - organami, lutnią, wiolą i klawesynem. Rozpowszechnienie się tej muzyki zostało ułatwione dzięki wynalazkowi drukowania nut muzycznych.
Jedną z form, która się wykształciła w tych czasach był madrygał (utwór wokalny, najczęściej pięciogłosowy, o tekście sielankowo - erotycznym, a później także refleksyjnym). Wykorzystywano w nim motywy ludowe, żeby stworzyć dzieło technicznie proste, lecz pełnego wyrazu, łączącego ściśle tekst z muzyką, w której nie brakło rytmu i elementów chromatycznych.
Reformacja nie była obojętna na rolę muzyki, wprowadzając śpiew jako formę udziału wiernych w nabożeństwach i modłach. Luter wymyślił tzw. chorał protestancki, oparty na motywach dawnej muzyki kościelnej, muzyki niemieckiej oraz melodiach ludowych. Jego funkcja społeczna wymagała prostoty i symetrii kompozycji. O tym, jaka była ważna ta funkcja, świadczy przejęcie chorału przez inne wyznania protestanckie, przede wszystkim kalwińskie.

Własną muzykę rozwijała również kontrreformacja. Sobór Trydencki zajął się reformą muzyki kościelnej, starając się usunąć z niej wszelkie elementy świeckie. Utwory dążyły do wywołania wrażenia powagi, niemal ascezy, kładąc nacisk na dokładność tekstu religijnego. Choć nawiązywał do dawnych form muzyki kościelnej, upraszczała ją, wprowadzając pierwiastki harmoniczne i melodyjność utworów.
Rozwijały się również świeckie zainteresowana muzyczne. Rozwinęła się samodzielna muzyka instrumentalna. Pisano na organy, lutnię, itp.
Deklamacje, wstawki muzyczne, intermedia i alegoryczne przedstawienia były chętnie widziane w okresie odrodzenia.
Renesans wreszcie, jako odrodzenie zainteresowania starożytnością, antykiem, dał muzyce nowe elementy związane z tymi zainteresowaniami, choć nie będącymi bezpośrednim ściągnięciem ze starożytności.