Diabeł, szatan duchy zła i destrukcji w literaturze i filmie.

Diabeł, szatan duchy zła i destrukcji w literaturze i filmie.

„Ja jestem częścią tej siły, która ciągle przeczy” słowa wypowiedziane przesz Mefistofelesa w Fauście Goethego trafnie oddają jego istotę. Kim lub, czym jest szatan? Istnieje wiele hipotez wyjaśniających jego powstanie. W judaizmie jego osoba utożsamiana jest z jednym z oblicz Boga służącym do komunikacji ze śmiertelnymi, gdyż głos najwyższego mógłby ich zabić. Powstał z bożego głosu, który nabrał własnej woli i ingerował w czyny ludzi związane z ciemną stroną natury. W tradycji chrześcijańskiej jest nim upadły anioł, który oddalił się od Boga i stanął na czele aniołów-demonów, tworząc piekło. Stary Testament przedstawia jeszcze inna wizję. Szatan był aniołem-obserwatorem pomagającym archaniołom w tworzeniu Edenu. Oczarowany przez kobiety wyjawiał im sekrety niebios. Wraz z innymi aniołami brał je za żony, co rozgniewało Boga. Wygnał obserwatorów czyniąc ich śmiertelnymi bądź demonami. Inna z hipotez wskazuje na dumę szatana, który będąc aniołem miał z nakazu bożego pokłonić się ludziom jako najdoskonalszym tworom Boga. Odmówił i ten bunt skazał go na wieczne wygnanie.
Szatan wieloimienny kusiciel, personifikacja zła jest nieodzownym elementem wielu religii. Stary i Nowy Testament przedstawia upadłego Serafina (sześcioskrzydłego anioła, jednego z najbliższych Bogu) jako nieprzyjaciela Jezusa i Boga, przeszkodę na drodze do zbawienia a także oskarżyciela człowieka przed Sądem Bożym. Jako przywódcę buntowników, wodzącego ludzi na pokuszenie przedstawia go Islam. Podobno próbował zwieść Mahometa dyktując mu „szatańskie wersety” Koranu.
Szatan romantyczny nie jest tylko demonem przeczącym Bogu. Jego cechy postawy, tj. bunt, duma, indywidualizm, smutek i cierpienie to cechy ludzkie. Nabrał ludzkiej postaci, która oddaliła go od wizerunku znanego z Biblii. Dzięki temu jest bliżej człowieka i może towarzyszyć mu w jego buncie.
Osoba szatana wykorzystywana jest przez twórców, by pełnić funkcję artystyczną, budować nastrojowość utworu. Pozwala również ukazać metafizyczny sens procesów przebiegających w naturze i duszy człowieka. Goethe tworzy Fausta –naukowca, mędrca, którego pragnienie zgłębienia tajemnicy istnienia staje się rozgrywką między Bogiem i szatanem. Rola szatana jest tu wyraźna. Jest kusicielem, nie działa na człowieka bezpośrednio, zmuszając go do złego. Kieruje jedynie na drogę nieprawości. Daje młodość, pożądanie, pijaństwo, wszystkie drobne przyjemności, wykorzystując ciemną stronę człowieka. Kuszony ma możliwość wyboru, przeciwstawienia się pokusom. Jednocześnie szatan pełni rolę oskarżyciela. Uwydatnia naturalne skłonności człowieka do czynienia zła. Mefistofeles jeden z 7 książąt piekła wprowadza Fausta w świat iluzji, która przeciwstawia się boskiej prawdzie.
Szatan walczy z człowiekiem o boską miłość. Chce na powrót zwrócić boskie oczy ku sobie. W tym celu na każdym kroku zwodzi ludzkość, wskazując jej niedoskonałości. Nie może zostać zbawiony i wzniesiony ku Niebu, gdyż swoimi czynami nieświadomie zbliża człowieka do Boga. Jest boskim wysłannikiem na ziemi, wpisanym w boży plan. Można nazwać go duchem przeznaczenia, wiszącym nad ludzkością fatum, gdyż to on doświadcza ludzkość prowadząc do zbawienia. Paradoksalnie jest postacią pozytywną, napędzającą prace genezyjskie naszej duszy. Bóg jest świadom potrzeby istnienia szatana, który istotnie wartościuje cnotę i dobro, Sam szatan zaczyna to rozumieć stąd jego smutek i cierpienie. Przyznaje się do tego Mefistofeles mówiąc o sobie: „Jam częścią tej siły, która wciąż zła pragnąc, wiecznie dobro czyni”.
Słowa te stały się mottem utworu Bułhakowa. Szatana z Mistrza i Małgorzaty należałoby nazywać wyzwolicielem. Znów nasuwa się paradoks. Jak wyzwolicielem może być istota będąca w sprzeczności z Bogiem? Otóż jako prawdziwy demon niszczący człowieka jawi się ustrój komunistyczny, w którym przyszło żyć autorowi. Szatan w postaci Wolanda magika-konferansjera jest diabłem mniejszym. Można go utożsamiać z faustowskim Mefistofelesem, który w scenie Noc Walpurgii nazywa siebie kawalerem Wolandem.
Woland nie przybywa do Moskwy jako wysłannik Boga. Organizuje tam bal, symbol nieskończonej pokuty za grzechy, i skupia się na jego organizacji. Widząc sytuację moskwian uwydatnia grzechy przez nich popełnione i odsłania ponurą komunistyczną rzeczywistość. Woland i jego świta poprzez sztuczki i magiczne popisy rozbijają moskiewskie układy, odsłaniając patologiczną rzeczywistość. Wpisane w utwór liczne fantasmagorie obrazują nadprzyrodzone moce szatana.
Również w tym utworze szatan jest daleki od wizerunku biblijnego. Jawi się jako rycerz dobra. Ludzki diabeł naprawiający demoniczne życie. Pozwala głównym bohaterom Mistrzowi i Małgorzacie przezwyciężyć ziemskie przeciwności, otwierając nowy wymiar istnienia. Są oni symbolami walki ze złem, poświęcenia i miłości. Notabene Mistrza można utożsamiać z samym Bułhakowem, który tak jak bohater pisał powieść swojego życia. Symboliką podszyte są również liczne wydarzenia. Płonące Dom Pisarzy Gribojedow, dom Berlioza i suterena Mistrza. W ogniu piekielnym oczyszczają się z partyjności, korupcji, cierpienia i bólu.
Szatan współpracuje z Bogiem, co wyraźnie widać w motywie Mistrza i Poncjusza Piłata. Jest zesłannikiem bożego miłosierdzia. Odsyła ich do miejsca, gdzie będą mogli zaznać spokoju duchowego. Sam szatan mówi: „Wolnym jest ten, co czyni dobro”. Tym samym uwalniając ludzi szczerych i samego siebie, istotę, która zła pragnąc wciąż czyni dobro.
Wolandowi w Moskwie towarzyszyła nieodłączna świta. Ludzie przemienieni w demony, pokutujący za swe ziemskie czyny. To im moskwianie zawdzięczają wszelkie diabelskie sztuczki, tak widoczne przez swoją wulgarność i jednocześnie podszyte moralnością. Korowiow – demon-prześmiewca, tandeciaż, wcielenie irytującej taniochy. Bułhakow, można przypuszczać, stworzył jego imię od rosyjskiego korowa. Hella – wyuzdana rusałka, wiecznie naga najbliższa pomocnica i opiekunka Wolanda. Asasello – utworzone od Asasela anioła-obserwatora spoufalającego się z kobietami. Nie przypadkowo właśnie on wręczył Małgorzacie magiczną maść. Behemot – demon w postaci czarnego kota, zwierzęcia od zawsze utożsamianego z szatanem. W folklorze rosyjskim kot na drzeworytach uosabiał bezlitosnego cara Piotra I.
Literackie kreacje szatana wykorzystuje się również w filmie. W Adwokacie Diabła widać typowo faustycznego szatana. Uwodzi on niewinną dziewczynę, nakłaniając do grzechu. Swego dorosłego syna odsuwa od boskich ideałów używając licznie obecnych we współczesnym świecie pokus. Prowadzi walkę z bogiem o duszę człowieka. Pomagają mu demony ukryte pod powłoką cielesną. Sam szatan tak jak Mefistofeles i Woland jest elegancki, inteligentny i szarmancki. Nie afiszuje się swoją diabelskością, raczej stara się być niezauważonym. Utożsamia się z człowiekiem. Dobrze go rozumie, gdyż jest obecny z nim na ziemi. Obserwuje z bliska jego zmagania ze swoja ciemną naturą. Ten fakt wykorzystuje przeciwko Bogu. Gdy on, pan ciemności, stoi ramię w ramię z człowiekiem Bóg jest nieuchwytny w niebie. Patrzy z góry i zabawia się ustawiając przykazania na przekór naturze człowieka: „patrz, ale nie połykaj, połykaj, ale nie dotykaj, dotykaj, ale nie smakuj, smakuj, ale nie połykaj”.
Przyglądając się tym różnym postaciom szatana można stwierdzić poprawność filozofii manicheistycznej. Wcielenie wszelkiego zła jest nieodzowne, by człowiek mógł rozpoznać dobro i dążyć w jego kierunku. Szatan występuje głównie jako oskarżyciel człowieka, uwypuklając jego grzechy. Jednak często bez jego ingerencji nie moglibyśmy być zbawieni.