Epoka Oświecenia - pojęcia, filozofie, utwory.

RAMY CZASOWE W POLSCE:
1740-faza wstępna (do 1764) przed panowaniem Stanisława Augusta Poniatowskiego (ostatni król polski)
1764-1795-faza dojrzała
1795-1822-faza schyłkowa - III rozbiór polski -A.Mickiewicz wydaje "Ballady i romanse" koniec oświecenia a początek romantyzmu.
1680-1780-w Europie
TŁO POLITYCZNO SPOŁECZNE: postęp cywilizacyjny, rewolucja przemysłowa, kapitalizm, Wieka Rewolucja Francuska, obalenie absolutyzmu, powstanie USA, powszechna deklaracja praw człowieka i obywatela,
ROZBIORY: 1772, 1793, 1795
1788-1792-sejm 4-letni, uchwalenie konstytucji 3-go Maja (1791) naprawa RP 1812-klęska Napoleona pod Moskwą,
PRZYCZYNY UPADKU RP: kraj osłabiony gospodarczo po wojnach w XVII w, słaba władza królewska, brak stałej armii, wynaturzenie kultury sarmackiej, skutki kontrreformacji: brak tolerancji, niski poziom edukacyjny)

RACJONALIZM-jest to kierunek filozoficzny który uznaje rozum za najlepsze narzędzie poznania świata (Kartezjusz stwierdził :"Cogito ergo sum"-czyli "Myślę więc jestem".
EMPIRYZM-główny środek poznania rzeczywistości to doświadczenie (John Locke-"Tabula rosa"-czysta tablica).
UTYLITARYZM-pogląd głoszący, ze to co dobre jest porzytaczne a człowiek powinien być porzyteczny dla społeczeństwa. Dla utylitarystów liczy się dobro jak największej liczby osób.
DEIZM-przekonanie, że Bóg stworzył świat, ale przestał w niego ingerować.
ATEIZM-pogląd odrzucający wiarę w istnienie Boga.
SENSUALIZM-głownym środkiem poznania świata są zmysły.
OPTYMIZM OŚWIECENIOWY: pogląd głoszący wiarę w możliwości ludzkiego rozumu i w możliwość stworzenia lepszego świata poprzez reformę.

"Hymn do miłości ojczyzny"Krasickiego-opublikowany w 1774r w "Zabawach Przyjemnych i Pozytecznych" / Krasicki nawiązuje do reformy ojczyzny, do miłości po ojczyźnie aby zapobiec zaborom/ pełni funkcję hymnu polskiego(narodowego) / PATRIOTYZM wg Krasickiego-milość do ojczyzny jest wartością najważniejszą/tę miłość może czuć tylko dobry człowiek/ należy zrobić wszystko dla ojczyzny/należałoby poświęcić wolność/przez służbę ojczyźnie zostaje zniesione kalectwo moralne/służba ojczyźnie uszlachetnia/ dla ojczyzny należy poświęcić majątek i życie // JĘZYK HYMNU: styl podniosły, zasada Decorum, styl prosty ale wyszukany, brak makaronizmów, inwersja BUDOWA: układ rymów ab ab ab cc, budowa symetryczna, jedenastozgłoskowiec
"Pijaństwo" Krasickiego-zalety trzeźwości: jasność myślenie, zdrowie, majątek lepszy, dobrze prowadzone gospodarstwo, człowiek energiczny i chętny do pracy // skutki pijaństwa: nie pamięta wczorajszego dnia, złe samopoczucie, przygnębienie, agresja, obrażenia ciała, brak kultury, człowiek zachowuje się jak zwierzę pod wpływem alkoholu, fałszywy patriotyzm WNIOSKI: Występuje zasada kontrastu. Zakończenie jest ironiczne. Szlachcic który mówił o zgubnym skutku pijaństwa idzie napić się wódki. Hiperbolizacja cech szlachcica.
"Do króla" Krasicki-satyra monologówa, poddany-szlachcic sarmata zwraca się do króla, ZARZUTY, które wytyka szlachcic sarmata królowi: nie ma wychowania królewskiego, pochodzenie szlacheckie-rówość wobec szlachty, jest polakiem, jest za młody, brak mądrości i doświadczenia, zbyt łagodny, za bardzo dba o rozwój kultury w kraju a za mało o obronność kraju. Krasicki pozornie gani króla przytaczając zarzuty sarmaty-absurdalne, jednak zarzut dotyczący braku armii jest wg Krasickiego słuszny.
"Żona modna" Krasicki-wady męża: jest chciwy i zachłanny, ożenił się dla majątku, uległy, bojaźliwy // wady żony: próżna i zarozumiała, uparta, preferuje życie na pokaz, nie dba o męża ,egoistka, umiłowanie cudzoziemczyzny, nadmierna skłonność do zabawy, nadmierne zainteresowanie się romansami // ŚRODKI PRZYNALEZNE DO SATYRY: karykatura-męża i żony oraz ironia.
"Wstęp do bajek"Krasicki- brak świata prawdziwego, przeciwieństwo rzeczywistego świata, śwat jest nie możliwy, Krasicki wymienia niemożliwe cechy różnych stanów i zawodów by pokazać świat nie rzeczywisty, ów idealny świat wkłada między bajki co sygnalizuje, ze jego utwory będą pokazywać świat prawdziwy.
"Ptaszki w klatce"-klatka-zabory, młody czyżyk-urodzony pod zaborami, stary czyżyk-Młoda Polska
"Dewotka"-dewotka-fałszywa pobożność, krytyka fałszywej pobożności
"Szczur i kot"-nie warto być zapatrzonym w siebie oraz wierzyć pochlebcom. Szczur staje się zbyt pewny siebie i przestał byc czujny. MORAŁ: słuchac tych luszi którzy mówią prawdziwie
"Jagnię i wilcy"-jagnię alegoria łagodności i bezbronności-ofiary, wilki alegoria siły, przestroga przed nieostrożnością, MORAŁ: unikać miejsc i ludzi niebezpiecznych
"Woły krnąbrne"-nalezy pracować żeby przeżyć, woły alegoria ciężkiej pracy, odwrócona alegoria, "Bez pracy nie ma kołaczy", MORAŁ: leniswo nie popłaca
"Malarze"-przestroga przed próżnością oraz chciwością, ludzie są próżni wg Krasickiego.
"Balon" Adam Naruszewicz-styl podniosły i patetyczny, zachowana zasada Decorum, opis doniosłego wydarzenia, dzięki peryfrazom występuje styl podniosły, inwersja, nawiązanie do antyku i mitologii-Ikara, jest odą-antyczny gatunek, zwycięstwo rozumu nad siłami natury, przesłanie utworu: wzywa do przebudowy państwa-występuje topos ojczyzny jako okrętu


PREKURSORZY OŚWIECENIA:
bracia Załuscy-założyli pierwszą w Polsce bibliotekę publiczną, manuskrypt-stary rękopis, pierwodruk-pierwsze wydanie //
Stanisław Konarski-założył szkołę Collegium Nobilium mogli do niej uczęszczać synowie bogatej szlachty, uczono w niej języków nowożytnych, wprowadzenie ćwiczen gimnastycznych w szkole, kładziono nacisk na praktykę a nie naukę na pamięć, nacisk na przedmioty ścisłe. //
"O poprawie wad wymowy"-walka z makaronizmami-j.łaciński-czystość języka polskiego //
"O skutecznym rad sposobie"-walka o zniesienie liberum veto.
REFORMA OŚWIATY: powstanie Szkoły Rycerskiej: kładła nacisk na patriotyzm, kształciła wojskowych, uczeń-Tadeusz Kościuszko //
Komisja Edukacji Narodowej (KEN)- pierwsze w Polsce ministerstwo oświaty, dzięki niej szkolnictwo zostało zeświecczone, dostępność szkół dla wszystkich stanów, możliwość nauki języków obcych-nowożytnych, językiem wykładowym został polski, wprowadzenie praktycznej nauki. //
Towarzystko Ksiąg Elementarnych-zajmowali się opracowaniem nowych podręczników //
Towarzystwo Przyjaciół Nauk-prowadzenia badań naukowych.
.
"Monitor"/"Spectator"-pismo społeczno polityczne-felietony i listy, propagowanie filozofii oświeceniowej, ma edukowac społeczeństwo
"Zabawy Przyjemne i Pożyteczne"-poruszano kwestwie kulturalne, Naruszewicz i Krasicki zamieszczali w nich uwtory //
Obiady czwartkowe-organizatorem był król Stanisław August Poniatowski, odbywały siew czwartek, nie kazdy miał tam wstęp

KRASICKI-pochodził z ubogiej rodziny magnackiej, wstąpił do zakonu dla pieniędzy, a nie z powołania, został biskupem barmińskim, później kapelanem królewskim, doradca królewski, po pierwszym rozbiorze polski nie okazał się zbyt wielkim patriotą, bywał na obiadach czwartkowych, kolekcjoner dzieł sztuki

KLASYCYZM/SENTYMENTALIZM:
podstawowa wartość: rozum/uczucia
świat: logika, ład, harmonia /tajemniczy, nieuporządkowany, pełen sprzeczności
człowiek: reprezentant danego stanu społecznego lub danej cechy/jednostka, indywidualizm, posiada uczucia, przedstawiony psychologicznie
stosunek autora do świata przedstawionego: ironia/powaga
cel literatury: dydaktyzm/ pobudzenie do refleksji oraz przekazanie przeżyć wewnętrznych
gatunki literackie: bajka, satyra, publicystyka/sielanka, liryka osobista
główny ośrodek: Warszawa(Poniatowski)/Puławy(Czartoryski)
problemy poruszane przez literaturę: wady ludzkie, społeczeństwo, reformy państwowe, tematy polityczne/człowiek i jego przezycia wew, natura

"Do Justyny.Tęskność na wiosnę" F.Karpińskiego-tamet: wyznania podmiotu lirycznego do Justyny, Justyna to imię konwencjonalne, pod lir opisuje budzacą się do życia przyrodę, nieszczęśliwie zakochany, wiosna go nie cieszy, ukochana dla pod lir jest słońcem które nie świeci, pszenicą która nie rośnie, słowikiem który nie spiewa, kwiatkiem który nie zakwitł, adresat utworu: wiosna: "O wiosno! Pókiż będę cię prosił", poeta stylizuje pod lir na gospodarza, pod lir-gospodarz -widzi słońce, ptaki, kwiaty, zboża. jego to nie cieszy bo jest nieszczęśliwie zakochany, kompozycja utworu jest kontrastem nieszczęśliwej miłości-uczuć oraz wiosny-przyrody, nastrój melancholijny-zamyślenie
"Przypomnienie dawnej miłości"-wspomina dawną miłość-Justynę, przyroda przypomina podmiotowi lirycznemu o Justynie i chwile wspólnie razem soędzone, Odwiedza miejsca w których si z nią spotykał, przyroda była świadkiem miłości, stylizacja na pieśń ludową, prosty tekst, rymy ubogie, krótkie wersy, miłość jest ulotna i mimo, ze sie skończyła życie toczy sie dalej
"Dwie lipy" tematem wiersza jest miłość, symbolem miłości sa dwie lipy ale rozdzielone sa wodą, widok dwóch lip powoduje w pod lir nawrót tęsknoty.

***ŚRODKI STYLISTYCZNE:
Anafora:polega na powtórzeniu tego samego wyrazu lub kilku na poczatku zdania, wersu, zwrotki. Uwydatnienie słowa szczególnego.
Animizacja-metafora polegająca na ożywieniu przedmiotów martwych, pojęć, zjawisk przyrody poprzez nadanie im cech istot żywych. Pobudzenie wyobraźni czytelnika.
Apostrofa-bezpośredni, patetyczny zwrot do osoby, bóstwa, persofinikowanie idei lub lub przedmiotu, występujący najczęściej w przemówieniu lub w uroczystym utowrze poetyckim np. odzie, a kreujący postać fikcyjnego adresata zazwyczaj wyraziście odmiennego od rzeczywistego np: Litwo, Ojczyzno moja" Metafora-przenośnia. Jest to wyrażenie, które poprzez nietypowe połączenia wyrazów uzyskuje nowe np. złote serca-dobry człowiek.
Oksymoron-zestawienie ze sobą wyrazów sprzecznych. np. sucha woda
Onomatopeja-czyli dźwiękonaśladownictwo to używany w poezji środek artystyczny polegający na takim dobieraniu wyrazów, że naśladują swym brzmieniem pisywane zjawisko lub dżwieki wydawane przez opisany przedmiot np: "I dudni, i stuka, łomocze i pędzi.."
Persofinikacja-przenośnia polegająca na nadawaniu cech ludzkich czemuś co ich nie posiada np rzeczommartwym , zwierzetom i roślinom np. Kiedy wół był ministrem"
Porównanie-w ligwistyce jest to zestawienie cech z zastosowaniem spójników lub przysłówków porównawczych np: gryka jak snieg biała.
Przerzutnia-to przeniesienie końcówki zdania, myśli do następnego wersu w celu zaakceptowania słowa, wyrażenia lub wprowadzenia w utowrze elementów chaosu, bądź zwiększenia dynamiki.

***BAJKA-bohaterzy najczęściej zwierzeta, przedmioty albo zjawiska przyrody, alegorycznie wyrażające jakieś cechy ludzkiego świata, alegoria (lew-władza), celem bajki jest pouczenie-funkcja dydaktyczna, pisana wierszem, podział na dobro i zło, pierwszy starożyytny bajkopisarz-Ezop, rodzaje bajek: epigramatyczna-krótka, narracyjna-rozbudowana fabuła.
HYMN-pieśń pochwalna bóstwo, bohaterskie czyny lub wielkie idee, styl podniosły.
SATYRA-wytyka wady człowieka lub społeczeństwa. Ironia, karykatura, kontrast, cynizm, hiperbolizacja cech postaci. Pełni funkcję dydaktyczną. Rodzaje satyr: polityczna "Do króla" obyczajowa "Pijaństwo", społeczna, moralna
IDEAŁ CZŁOWIEKA OŚWIECENIOWEGO: będzie wierzył w postęp naukowy, dobrze wykształcony, tolerancyjny, racjonalista, miłośnik sztuki i kultury i literatury, akceptuje zmiany które prowadzą ku rozwojowi
KLASYCYZM- jest to prąd artystyczny nawiązujący do antyku. Odrzuca tradycję barokowe.