Renesans we Włoszech

kolumny), elementów architektonicznych (porządki klasyczne, kompozycja wzorowana na łuku triumfalnym i ornamenty: groteski; liście akantu; rozety; wieńce). Obok budowli sakralnych (kaplice na planie centralnym) rozwijała się architektura świecka. Wykształcił się typ pałacu miejskiego z arkadowym dziedzińcem wewnętrznym, willa podmiejska z kondygnacją reprezentacyjną na parterze, zamki z innym niż w średniowieczu systemem obronnym (fortyfikacje w postaci szańców i bastionów ziemnych wzmocnionych murami). W miastach wznoszono ratusze i kamienice oraz giełdy. Ściany zewnętrzne budowli renesansowych pokrywały kamienne okładziny lub tynki, zdobione często dekoracją rzeźbiarską lub malarską. Charakterystyczne dla architektury odrodzenia były podziały poziome akcentowane wydatnymi gzymsami i fryzami. We wnętrzach stosowano stropy z belek drewnianych, często z tzw. kasetonami oraz sklepienia kolebkowe i krzyżowe. W różnych krajach stosowano również lokalne elementy dekoracyjne i konstrukcyjne.

MALARSTWO

W malarstwie ważną rolę odegrały badania nad perspektywą, proporcjami, mechaniką ruchów i anatomią ciała ludzkiego (przedstawienia aktów, czyli nagich postaci). Zapoczątkowało to kierunek cechujący zwrot ku naturze, oparty na realistycznej obserwacji. Dominowała tematyka mitologiczna i religijna, często temat religijny był tylko pretekstem do przedstawienia życia współczesnego. Rozwinął się też portret. W tle obrazów zaczął pojawiać się krajobraz. Artyści dążyli do bryłowego odtworzenia postaci w trójwymiarowej przestrzeni, ich prawidłowego ustosunkowania do tła. Konsekwentnego ujęcia światła w obrazach (m.in. wprowadzenie łagodnie rozproszonego światła). Kompozycja była raczej statyczna oparta na trójkącie. Prowadzono doświadczenia w zakresie technik malarskich, przechodząc do stosowania tempery do malarstwa olejnego. Rozwinęło się także malarstwo ścienne (głównie fresk), które zdobiło wnętrza kościelne i pałacowe. W obrazach religijnych, w przeciwieństwie do dramatycznych tematów średniowiecza, przeważały ujęcia nastrojowe, pełne spokoju – liczne wyobrażenia Madonny z Dzieciątkiem, sceny Narodzenia, Pokłonu Trzech Króli itp.

RZEŹBA

Wzorem dla rzeźbiarzy renesansowych były antyczne posągi bogów i bohaterów. Dążyli oni do wiernego, realistycznego przedstawienia ludzkiego ciała w idealnych proporcjach. Nie powielali jednak dzieł starożytnych. Tworzyli własne, oryginalne rzeźby, często o doskonalszych formach artystycznych. Materiałem używanym powszechnie był kamień, głównie marmur, wykonywano również odlewy z brązu. Często tworzono popiersia portretowe, posągi konne, akty i przyścienne nagrobki niszowe oraz płaskorzeźby.

LITERATURA

W centrum zainteresowań twórców odrodzenia znalazł się człowiek, jego stosunek do historii oraz świat wartości, wiara w możliwości twórcze człowieka, jego rozum i zmysł praktyczny wiązała się w tej epoce z przekonaniem o niezmienności natury ludzkiej i norm moralnych. Tak narodził się humanizm. Humaniści głosili potrzebę poznania i kształtowania indywidualnej i silnej jednostki ludzkiej. W nowej myśli człowiek jest wielce wartościowy, liczy się jego talent, liczy się każde odrębne istnienie. Humanizm przejawiał się w studiach nad literaturą, sztuką, retoryką i gramatyką antyczną (liczne przekłady).Celem twórców było naśladowanie wzorców antycznych, przy czym nie chodziło jedynie o powtórzenie w języku łacińskim osiągnięć Horacego czy Wergiliusza, ale o rozwój twórczości także w językach narodowych. Renesans rezygnował bowiem z uniwersalnego znaczenia łaciny (nie porzucając jej wprawdzie) na rzecz rozkwitających języków narodowych.

PRZEDSTAWICIELE WŁOSKIEGO RENESANSU

FILIPPO BRUNELLESCHI (1377-1446) Był pierwszym i najwybitniejszym przedstawicielem wczesnego renesansu w architekturze i rzeźbie, poszukiwaczem nowych konstrukcji i form estetycznych. Dzieła jego charakteryzuje nie tylko monumentalizm, ale również lekkość i wytworność, przy oszczędnym stosowaniu ornamentacji.
Z wykształcenia był złotnikiem. Działał we Florencji, gdzie znajduje się większość jego dzieł. Jako rzeźbiarz wziął udział w słynnym konkursie (1401) na wykonanie drzwi brązowych do baptysterium. Prowadził studia nad mechaniką, matematyką i geometrią, w wyniku których opracował zasady perspektywy linearnej. Niektóre z jego prac architektonicznych były uzupełnieniem budowli jeszcze gotyckich, np. ogromne sklepienie klasztorne, zwane kopułą, osadzone na prezbiterium katedry Santa Maria del Fiore(Florencja), o rozpiętości aż 42 metrów. Sklepienie tworzą dwie powłoki współśrodkowe, związane ze sobą pionowymi żebrami, poziomymi pierścieniami, usztywniającymi całą konstrukcję, w sposób na owe czasy całkiem nowatorski. W latach 1420-1445 wzniósł pierwszą budowlę o formach renesansowych – przytułek dla podrzutków. W projekcie kościoła San Lorenzo zastosował wiele nowych elementów pod wpływem znajomości architektury antyku oraz odkrytego wówczas starożytnego traktatu Witruwiusza. Przy tym kościele wzniósł zakrystię, tzw. Starą. Brunelleschi jest również twórca kaplicy Pazzich (budowla na planie prostokąta, przykrytego niewielka kopułą, urozmaicona niedużym prezbiterium oraz prostokątną loggią kolumnową przed wejściem). Przy kościele Santa Croce oraz Santo Spirito zaprojektował też pierwszy w architekturze renesansu kościół centralny - Santa Maria degli Angeli, którego budowy wkrótce zaniechano. Wykonał też liczne prace fortyfikacyjne, m.in. w Pizie i Mantui. Działalność artysty miała charakter pionierski w kształtowaniu się architektury renesansowej i wywarła duży wpływ na dalszy jej rozwój. Jego nowatorstwo polegało na jasnym, logicznym kształtowaniu bryły i planu budowli oraz na wprowadzeniu na dużą skalę elementów zaczerpniętych z antyku.

LEON BATTISTA ALBERTI (1404-1472) to architekt, rzeźbiarz, malarz, teoretyk sztuki wczesnego renesansu, humanista i uczony o wielu specjalnościach, zajmujący się także prawem, literaturą, filozofią, muzyką. Alberti był najsilniej związany ze środowiskiem artystycznym Florencji, choć działał w różnych miastach. W Rimini wzniósł kościół San Francesco, zwany Tempio Malatestiano (mauzoleum władcy Malatesty), w jego fasadzie, nigdy nie ukończonej, zastosował po raz pierwszy w architekturze kościelnej schemat rzymskiego łuku triumfalnego. We Florencji zaprojektował Palazzo Rucellai, w którego fasadzie (pierwszy) „spiętrzył” jeden na drugim porządki architektoniczne kolejnych kondygnacji (toskański, joński, kompozytowy), a także renesansową fasadę gotyckiego kościoła Santa Maria Novella. Dziełem Albertiego były również dwa kościoły w Mantui: San Andrea, w którym stworzył typ wnętrza kościelnego o kaplicach otwartych do nawy głównej, podjęty wiele lat później przez jezuicką architekturę wczesnego baroku, oraz San Sebastiano – kościół zrealizowany na planie równoramiennego krzyża greckiego. Malarskie i rzeźbiarskie dzieła Alberiego się nie zachowały. Artysta był najwybitniejszym w XV wieku teoretykiem sztuki. Napisał trzy traktaty: „O malarstwie”, „O rzeźbie” i „O sztuce budowania”. Dzieła te ujmują całość ówczesnej problematyki artystycznej, wywarły ogromny wpływ na rozwój sztuki i teorii artystycznej w XV-XVI wieku. W trakcie „O malarstwie” postulował wzorowanie się na obserwacji natury i studiowanie dzieł antyku, harmonię kompozycji i barw, zwięzłość i klarowność w przedstawianiu zdarzeń, podejmowanie tematów antycznych, dopasowanie formy do tematu, po raz pierwszy opisywał też zasady poprawnej perspektywy w malarstwie. Traktat „O rzeźbie” stanowił główny zespół przepisów uzyskiwania idealnych proporcji ciała ludzkiego, zgodnych z kanonem antycznym oraz omówienie technik rzeźbiarskich. W trakcie „O architekturze” Alberti wzorował się w dużej części na rozprawie teoretyka rzymskiego Witruwiusza, ale znacznie ją rozszerzył, m.in. omawiając różne typy budowli, zajmując się zagadnieniami porządków architektonicznych, proporcji i zawierając własne poglądy estetyczne.

DONATELLO (1386-1466) właściwie Donato di Betto Bardi. Rzeźbiarz działający głównie we Florencji, przebywający również w Rzymie i Padwie. Był artystą wszechstronnym, podejmował różnorodne tematy, stosował wiele technik. Tworzył monumentalne posągi, płaskorzeźby, nagrobki i pomniki. Rzeźbił w kamieniu, drewnie, brązie. Początkowo tworzył monumentalne, kamienne posągi proroków, zdobiące dzwonnicę katedry florenckiej, odznaczające się psychologiczną wyrazistością o ekspresyjnym realizmem, nie cofającym się przed ukazaniem brzydoty. Najwybitniejszym dziełem tego okresu jest posąg św. Jerzego. Donatello wykonywał popiersia portretowe, w których starał się przekazać indywidualne cech modela. Stworzył typ przyściennego nagrobka renesansowego, rozwinięty przez artystów XV i XVI wieku. Po pobycie w Rzymie Donatello stworzył dzieła, w których najpełniej wyraził swą fascynację rzeźbą starożytną (reliefowe fryzy roztańczonych dzieci na ambonie w Prato i na trybunie dla śpiewaków we Florencji). Wówczas też powstał „Dawid”, pierwszy renesansowy akt męski. W Padwie Donatello wykonał pomnik konny kondotiera Gattamelary, a także zespół posągów i reliefów do bazyliki św. Antoniego. Dzieła późnego okresu jego twórczości cechuje silna ekspresja i dramatyzm (Maria Magdalena i Judyta). Donatello w swoich dziełach, odznaczających się realizmem i wielką siłą charakterystyki, łączył wnikliwą obserwację natury z twórczym nawiązywaniem do antyku. W jego sztuce ujawniły się wszystkie cechy rzeźby renesansowej. Twórczość Donatella wywarła wpływ nie tylko na rzeźbiarzy, ale również na malarzy i architektów.

GENTILE DA FABRIANO (ok. 1370-1427) Na jego obrazach życie jest barwnym, prawdziwie bajkowym widowiskiem, którego aktorzy stłoczeni między sobą, nie mają wyraźnego modelunku, okazują stan nierealnego podekscytowania. Oglądający zazwyczaj gubi się w wielkiej ilości szczegółów, wymalowanych z niezwykłą perfekcją. Wytworny smak, taneczne sylwetki, żywe barwy – oto co podziwia Toskania u mistrza z północy Gentile da Fabriano, w którym wyraża się cała elegancja ze swoimi klejnotami i perłami. Jego „Hołd Trzech Króli” (1423) dla kościoła Santa Trinita jest punktem szczytowym tej sztuki o wielkim uroku, lecz słabej zawartości.

FRA ANGELICO (1387-1455) Malarz wczesnego renesansu. Między 1418 a 1420 wstąpił do zakonu dominikanów, najpierw przebywał w klasztorze w Fiesole, a potem w klasztorze San Marco we Florencji, gdzie został przeorem. W czasie służby zakonnej zajmował się malarstwem. Zyskał sławę zręcznego artysty i otrzymał zlecenia także spoza kręgu zakonnego – od Medyceuszów i Strozzich we Florencji i od papieży Eugeniusza IV i Mikołaja V w Rzymie. Styl Fra Angelico ukształtował się pod wpływem dekoracyjnego i lirycznego malarstwa późnogotyckiego, lecz silnie oddziałali na niego mistrzowie wczesnego renesansu florenckiego: Gentile da Fabriano i Masaccio. Fra Angelico rozwinął styl dekoracyjny i wielobarwny, pełen lirycznego wdzięku (stąd przydomek Angelico, czyli anielski). Dążył do oddania plastyczności figur i wyrażenia przestrzeni. Nadawał postaciom wyraz łagodności i subtelną urodę. Stosował jasne, pastelowe barwy, przejrzyste i świetliste, akcentował plamy mocnego złota, żółcienie i błękity, tworzył pogodną, radosną grę kolorów. Farby kładł miękko i płynnie, zgodnie z późnogotyckim sposobem modelowania form. Szukał nastroju harmonii, spokoju, łagodności. Główne jego dzieła: freski i obrazy dla klasztoru San Marco i w kaplicy Strozzich przy kościele Santa Trinita we Florencji, freski w kaplicy Mikołaja V w Watykanie, liczne obrazy ołtarzowe i dewocyjne z przedstawieniami m.in. Zwiastowania oraz Marii z Dzieciątkiem, świętymi i aniołami.

TOMMASO MASACCIO (1401-1428) Malarz wczesnego renesansu. Pracował głównie we Florencji, gdzie namalował freski: „Wygnanie z raju”, „Grosz czynszowy”, „Kazanie św. Piotra”, „Chrzest tłumów”, „Uzdrowienie chorych” w kaplicy Brancaccich w kościele Santa Maria del Carmine i „Trójca Święta” w kościele Santa Maria Novella. Wykonywał także obraz dla kościoła Santa Maria de Carmine w Pizie. Jednym z największych osiągnięć artysty była umiejętność oddania głębi przestrzeni przez zastosowanie precyzyjnej perspektywy linearnej, a także nowe, trójwymiarowe ujęcie postaci ukształtowanych plastycznie za pomocą światłocieni. Dzieła Masaccia cechuje duża oszczędność i surowość form, nie ma w nich ozdobności i nadmiaru szczegółów. Monumentalna sztuka artysty ,odbijająca od bardziej dekoracyjnego malarstwa quattrocenta, miała przełomowe znaczenie dla ukształtowania się sztuki renesansu.

PIERO DELLA FRANCESCA (ur. między 1416 a 1420, zm. 1492) Malarz i teoretyk sztuki. Za młodu przebywał we Florencji, gdzie silnie oddziałały na niego dzieła malarzy włoskich: Masaccia, Uccella i Veneziana, przypuszczalnie jego mistrza . Po 1440 działał głównie w Umbrii: w Borgo San Sepolcro (skąd pochodził), na dworze Sigismonda Malatesty w Rimini, na dworze księcia Montefeltro w Urbino, a także w Rzymie, Ferrarze i Arezzo. Malował obrazy sztalugowe i freski o tematyce religijnej oraz portrety. Główne jego dzieła :poliptyk „Madonna di Miserecordia”, „Chrzest Chrystusa”, „Zmartwychwstanie”, „Biczowanie”, dyptyk portretów Montefeltro i Sforzy, „Narodziny” oraz freski w kościele San Francesco w Arezzo. Artysta napisał traktat poświęcony perspektywie i geometrii. Nowatorstwo formy w jego malarstwie polega na doskonałym opanowaniu perspektywy linearnej i malarskiej, a także na wprowadzeniu efektów świetlnych – światłocieni, barwnych refleksów rzucanych przez przedmioty. Malarstwo Piero della Francesca jest utrzymane w jasnym, świetlistym kolorycie, odznacza się uproszczoną formą i zwartą kompozycją. Przedstawienia artysty są nacechowane swoistym monumentalizmem, panuje w nich spokój, harmonia i statyka. Postacie niemal posągowe, ale zarazem delikatne, o powściągliwych gestach, nie wyrażają żywszych uczuć. Jasna atmosfera, pełna światła, nadaje im znamiona bezczasowej egzystencji.

ANDREA MANTEGNA (1431-1506) Malarz i grafik. Tworzył w Padwie, a następnie w Mantui, na dworze markizów Gonzaga. Był zafascynowany ideą wskrzeszenia sztuki antycznej, studiował jej zabytki z naukową, archeologiczną dokładnością. Próbował odtworzyć formy antyczne według wyobrażenia o starożytności jako epoce heroicznej. Postacie w dziełach Mantegna są monumentalne, surowe, patetyczne. Sceneria jego obrazów, fresków i rycin – także tych o chrześcijańskich tematach – jest zabudowana architekturą klasyczną (np. cykl fresków z historią św. Jakuba w kościele degli Eremitani w Padwie). Mantegna był jednym z pierwszych artystów renesansu podejmujących tematykę mitologiczną i antyczną („Parnas”, „Triumf Cezara”- cykl dziewięciu obrazów, „Triumf Scypiona”, liczne ryciny). Poza tematami mitologicznymi oraz tradycyjnymi tematami religijnymi (ołtarz kościoła San Zeno w Weronie , Madonna della Viktoria) przedstawił sceny z życia dworskiego (freski w Camera degli sposi w Castello di san Giorgio w Mantui).Studia anatomiczne oraz perspektywiczne spożytkował m.in. dla namalowania „Martwego Chrystusa” , ujętego w skrajnym skrócie . Pierwszy w sztuce nowożytnej tworzył malowidła iluzjonistyczne (Camera degli Sposi – z motywem „otwarcia” realnej przestrzeni w iluzyjny przestwór nieba, widoczny na sklepieniu). Styl artysty charakteryzuje: ostry, rzeźbiarski modelunek kształtów, przywodzący na myśl antyczne reliefy (nad którymi Mantegna prowadził studia archeologiczne), plastyczność i kubiczność figur, zimna, czasem wręcz monochromatyczna kolorystyka, np. w obrazach en gridsaille – malowidłach wykonanych tylko kolorem szarym, naśladujących płaskorzeźbę. Twórczość artysty miała fundamentalne znaczenie dla stworzenia repertuaru form włoskiego renesansu. Silne oddziałała na malarstwo florenckie i weneckie XV i początku XVI wieku oraz na sztukę niemiecką.

SANDRO BOTTICELLI (1444-1510) Malarz, przedstawiciel renesansowego malarstwa florenckiego. Botticelli przebywał głównie we Florencji, pozostawał w służbie Medyceuszów. Malował obrazy religijne, alegoryczne, mitologiczne, portrety oraz freski. Wczesne jego obrazy to: „Alegoria męstwa”, „Wiosna” oraz „Pokłon Trzech Króli”, w którym Botticelli ukazał siebie oraz przedstawicieli rodu Medyceuszów. Pozostawał wówczas pod wpływem innych malarzy włoskich, zwłaszcza swego nauczyciela Filippa Lippi. Na polecenie papieża Sykstusa IV, stworzył znane obrazy mitologiczne: „Narodziny Wenus” oraz Wenus i Mars”, z których tchnie fascynacja antykiem. Postacie są łagodne, melancholijne, pełne wdzięku. Szaty nie tyle przesłaniają, ile pomagają w oddaniu piękna ciała ludzkiego. Nawet w licznych przedstawieniach „Madonny z dzieciątkiem” – często w formie tonda, o kompozycji podporządkowanej kolistemu kształtowi obrazu – oddawał ludzką urodę i wdzięk osób świętych. Po 1490,być może pod wpływem kazań włoskiego reformatora religijno-politycznego, dominikanina Savonaroli, potępiającego brak pobożności możnych duchownych i świeckich (m.in. Medyceuzów), Botticelli zaprzestał przedstawiania tematów mitologicznych(„pogańskich”) i tworzył bardzo ekspresyjne, o podniosłym nastroju obrazy religijne: „Koronacja Matki Bożej”, „Zwiastowanie”, „Opłakiwanie”, :Złożenie do grobu”. Boticelli zilustrował także „Boską komedię” Dantego. W obrazach zwraca uwagę czysty, chłodny koloryt, niezwykła precyzja i subtelność rysunku, płynność linii i dekoracyjność ujęcia.

DONATO BRAMANTE (1444-1514) Architekt i malarz okresu dojrzałego renesansu. Wychował się i kształcił w Urbino, pracował w Mediolanie (dla księcia Lodovica Sforzy) i w Rzymie. W Mediolanie wzniósł transept i kopułę kościoła Santa Maria presso San Satiro oraz prezbiterium i transept kościoła Santa Maria delle Grazie. Nawiązał kontakt z Leonardem da Vinci, co miało wpływ na dalszy rozwój jego twórczości. Budowle artysty z tzw. okresu mediolańskiego, odznaczające się cechami jeszcze wczesnorenesansowymi, wywarły duży wpływ na rozwój renesansowej architektury w Lombardii. W Rzymie na dziedzińcu klasztoru San Piero in Montorio wzniósł świątyńkę centralną, na planie koła, w typie antycznym, zwaną Tempietto. Zaprojektował zabudowę Wzgórza Watykańskiego, mającą na celu połączenie willi Belweder, wzniesionej przez papieża Innocentego VIII, z bazyliką i pałacem watykańskim. Koncepcja tego zespołu, składającego się z dziedzińców, schodów i ogrodów, nie została przez niego całkowicie urzeczywistniona, prace ukończył jego uczeń Rafael. Papież Juliusz II powierzył mu opracowanie projektu nowego kościoła św. Piotra, mającego stanąć na miejsce bazyliki starochrześcijańskiej, budowa nowej bazyliki była największym przedsięwzięciem architektonicznym renesansu. Według planów artysty budowla miała być wzniesiona na planie równoramiennego krzyża greckiego, z czterema absydami, z wielką kopułą na skrzyżowaniu naw, wspartą na czterech filarach, między ramionami krzyża miały być umieszczone cztery nakryte kopułami kaplice, a na narożach cztery wieże. Bazylika miała mieścić grób św. Piotra oraz mauzoleum Juliusz II. Budowę rozpoczęto w 1506 roku. Bramante zdołał zrealizować jedynie część swego projektu. Jego koncepcja została częściowo zachowana, mimo udziału w dalszych fazach budowy wielu architektów. Rozwiązania formalne i konstrukcyjne Donata Bramante zapoczątkowały okres dojrzałego renesansu.

ANDREA PALLADIO (1508-1580) Architekt i teoretyk architektury. Działał głównie w Vicenzy i Wenecji oraz ich okolicach. Jego budowle były wzorowane na sztuce antycznej, charakteryzował je wielki porządek, układy osiowe i centralne, monumentalna prostota i harmonia oraz pewien chłód, wynikający ze stosowania „czystej” architektury, pozbawionej zbyt bogatej dekoracji. Ich proporcje są harmonijne, starannie wyważone. W Vicenzy, nazywanej miastem Palladia, zbudował kilka pałaców oraz wiele will, zarówno w samym mieście, jak i w okolicach, najbardziej znaną z nich jest Villa Rotonda. W Wenecji wzniósł dwa kościoły: San Giorgio Maggiore i Il Redentore. Zaprojektował też w Vicenzy teatr, wzorowany na budowlach antycznych. Palladio jest autorem traktatu architektonicznego „Cztery księgi o architekturze”, w którym zawarł widoki i projekty budowli oraz swoją teorię architektury. Jego twórczość silnie oddziałała na architekturę czasów późniejszych i stała się podstawą opierającej się na regułach starożytnych architektury neoklasycystycznej XVIII i XIX wieku, zwłaszcza w Anglii.

LEONARDO DA VINCI (1452-1519) Malarz, rzeźbiarz, architekt, rysownik, teoretyk sztuki, uczony. Wychowywany we Florencji, kształcił się od 1469 w pracowni Verrocchia i pozostał tam jeszcze po uzyskaniu w 1472 statusu mistrza cechu malarzy. Od ok. 1478 pracował jako samodzielny artysta. W latach 1483-99 przebywał na dworze księcia Mediolanu, Lodovica il Moro (Sforzy), zajmując się tam głównie techniką wojskową, hydrauliką i budownictwem. Po zajęciu miasta przez wojska francuskie powrócił do Florencji. W latach 1506-13 ponownie mieszkał w Mediolanie, pozostając na służbie króla francuskiego Ludwika XII. W 1513 został dzięki protekcji kardynała Giuliana de Medici powołany do Rzymu, w służbę papieża Leona X z rodu Medyceuszów, nie brał tam jednak, w przeciwieństwie do Rafaela i Michała Anioła, udziału w wielkich przedsięwzięciach artystycznych. W 1516 wyjechał do Francji, powołany przez króla Franciszka I na pierwszego malarza, architekta i mechanika dworu. Leonardo da Vinci był przede wszystkim wybitnym uczonym, zajmującym się naukami przyrodniczymi, matematyką oraz techniką. Również sztukę traktował jako naukę, a rysunek był dla niego szczególną metodą badawczą. Doprowadził ilustrację naukową do najwyższego poziomu precyzji, jego rysunkowe studia naukowe (np. anatomiczne, geologiczne, techniczne) łączą funkcje artystyczne z naukowymi. Liczne szkicowe projekty architektoniczne Leonarda da Vinci nie zostały zrealizowane. Podobnie projekty pomników konnych księcia Francesca Sforzy i marszałka Trivulzia w Mediolanie, w których dążył do przedstawienia konia w spięciu lub skoku, nie doczekały się realizacji.
We wczesnych obrazach: „Madonna Benois”, „Madonna Litta”, „Madonna del Garofano” (z goździkiem) modelował kształty jeszcze dość twardo, by później przejść do miękkiego modelunku z zatarciem i zamgleniem konturu (tzw. sfumato). We wczesnym, nie ukończonym „Pokłonie Trzech Króli” starał się połączyć przedstawienie rozległego krajobrazu z harmonijnym układem poruszonych grup postaci. Problemem przedstawienia dynamicznego ruchu zajmowało go też w nieukończonym i nie zachowanym fresku „Bitwa pod Anghiari” w Palazzo Vecchio we Florencji. W innych pracach malarskich dążył przede wszystkim do zespolenia wizerunku postaci ludzkich z rozbudowanym przedstawieniem natury: „Madonna w grocie”, „Święta Anna Samotrzeć”. Malował portrety („Dama z łasiczką”, „Ginevra da Benci”, „Mona Lisa”). Eksperymentował z techniką malowania fresku, łącząc niefortunnie olej z temperą w „Ostatniej Wieczerzy” w refektarzu klasztoru Santa Maria delle Grazie w Mediolanie. Ta monumentalna kompozycja łączy idealną harmonię i symetryczność układu postaci z żywością ich grupowania i upozowania.
Leonardo da Vinci zamierzał napisać duży traktat o malarstwie, który jednak pozostał w postaci notatek, uporządkowanych po jego śmierci przez ucznia Melziego. Uznał tam malarstwo za sposób naukowego badania natury, której twórcze naśladowanie miało być głównym celem sztuki. Według Leonarda da Vinci należało naśladować naturę dynamiczną, aktywną, tworzącą i podlegającą zmianom, postulował studiowanie ciał w ruchu, badanie ich anatomicznej budowy i i procesów w niej zachodzących oraz studiowanie dynamicznych zjawisk przyrody (pierwszy teoretyk sztuki opisujący sposób przedstawienia burzy). Interesował się teorią koloru w powiązaniu ze światłem, postulował stosowani perspektywy powietrzno-barwnej, opisywał efekty barwne. Traktat został wydany dopiero w 1651 roku we Francji, ale już wcześniej znany z opisów wywierał wpływ na wielu malarzy.

RAFAEL SANTI (1483-1520) Malarz i architekt, jeden z najwybitniejszych i najbardziej cenionych, obok Michała Anioła i Tycjana, artystów dojrzałego renesansu. Wychowany w Urbino, tam pobierał pierwsze nauki malarstwa, zapewne u ojca Giovanniego Santi. Następnie uczył się i współpracował z Peruginem w Perugii. W 1504 roku był już samodzielnym mistrzem. Pracował we Florencji, a następnie u papieży, m.in. Juliusza II i Leona X, w Rzymie. Prowadził tam budowę nowej, renesansowej bazyliki św. Piotra ( po śmierci Bramantego). Od 1515 kurator antycznych zabytków w Rzymie. Został uroczyście pochowany w Panteonie.
We wczesnych pracach Rafael skłaniał się ku harmonii kompozycji, jasnej i żywej kolorystyce oraz poetycznej, lirycznej nastrojowości („Sen rycerza”, „Trzy Gracje”). Kontakt z Peruginem wzmógł te tendencje („Madonna Conestabile”). Kulminacją tej fazy twórczości Rafaela jest „Sposalizio – Zaślubiny Marii”, odznaczające się idealnie harmonijną, klarowną, symetryczną kompozycją, spójnym powiązaniem sceny figuralnej z tłem architektonicznym i pejzażowym, znakomitym oddaniem głębi przestrzeni, spokojnym i łagodnym ujęciem postaci o idealnej urodzie.
Pobyt we Florencji i wpływ Leonarda da Vinci, malarz włoskiego Fra Bartolomea i Michała Anioła wniosły nowe cechy w dzieła Rafaela: bogatą kolorystykę, mgliste zatarcie konturów, tzw. sfumato, silniejszą ekspresję słów i gestów postaci. Powstały wówczas liczne Madonny oraz kompozycje wielofiguralne („Złożenie do grobu”). Zmysł dekoracyjny, rozmach kompozycyjny, wzmożona dynamiczność cechują dzieło Rafaela – freski w reprezentacyjnych pokojach papieskiego pałacu na Watykanie, tzw. stanzach: Stanza della Segnatyra ( cztery freski: „Szkoła Ateńska”, „Dysputa o Eucharystii”, „Parnas”, „Trzy cnoty: Sprawiedliwość, Męstwo, Miłość”), Stanza d’Eliodoro (m.in. „Wygnanie Heliodora ze świątyni) oraz Stanza dell’Incendio. Pozostałe stanze wymalowali pod kierunkiem Rafaela jego uczniowie. Po harmonijnie i symetrycznie zakomponowanej „Madonnie Sykstyńskiej” w twórczości Rafaela pojawiły się ujęcia mniej statyczne(„Madonna della Sedia”), poprzedzające formy manierystyczne, rozwinięte potem przez uczniów Rafaela. Połączenie dynamizmu z harmonią kompozycji cechuje freski w Villa Farnesina, w Loggiach pałacu watykańskiego. Rafael wprowadził tam typ ornamentyki, zwany groteską, wzorowany na ornamentach nowo odkrytych antycznych malowideł w Złotym Domu Nerona w Rzymie. Z cyklu projektów do tapiserii ze scenami z „Dziejów Apostolskich” Rafael osiągną efekt monumentalizmu i ekspresji działań postaci. W tym czasie powstały najlepsze portrety Rafaela: ”Portret Juliusza II”, „Portret Baldassare Castiglione”, ”Portret Leona X z kuzynami”, w których osiągnął niezwykłą sugestywność w oddaniu charakterów postaci, mimo idealnie spokojnego ujęcia.
W ostatnich pracach, zwłaszcza w „Przemienieniu na Górze Tabor” (ukończonym przez uczniów), Rafael wprowadził ujęcia już właściwie manierystyczne. Charakteryzowały się one napięciem między symetryczną, opartą na geometrycznym schemacie kompozycją a gwałtownym poruszeniem figur, między wyrafinowanym, wymyślnym układem póz i gestów a dramatyczną ich ekspresją, przełamaniem palety barw lokalnych kolorami odcieniowymi i mieszanymi.
Jako architekt Rafael kontynuował klasyczny styl Bramantego, łącząc go, pod wpływem architektów włoskich: Sangallo i Peruzziego, z ujęciami bardziej dekoracyjno- malarskimi. Preferował formę centralną (kościół Sant Eligio degli Orefici), choć bazylice św. Piotra chciał nadać strukturę bazylikalną. Niezwykle bogata i zróżnicowana twórczość Rafaela była źródłem inspiracji dla pokoleń kolejnych artystów.

MICHAŁ ANIOŁ (1475-1564) Rzeźbiarz, malarz, architekt, poeta, jeden z najznakomitszych i najwszechstronniejszych artystów renesansu. Ambitny, ale i pełen kompleksów, był typem samotnika. Uczył się we Florencji – malarstwa u malarza włoskiego Ghirlandaia, rzeźby u Bertolda, kustosza rzeźb antycznych w Ogrodach Medycejskich św. Marka. W 1490-92 przebywał na dworze Lorenza de Medici, gdzie zetknął się ze środowiskiem humanistów florenckich. Przebywał głównie we Florencji lub w Rzymie, dokąd był wzywany przez kolejnych papieży w celu realizacji ich zamówień. Już w najwcześniejszych płaskorzeźbach „Madonna na schodach”, „Walka Centaurów z Lapitami”. Michał Anioł przezwyciężył styl wczesnego renesansu, stosując formy bardziej ruchliwe, o większej sile dramatycznej .Do wczesnych dzieł należą także rzeźba „Bachus”, „Pieta” w bazylice św. Piotra w Rzymie i ogromny posąg „Dawid”. Mocna, atletyczna postać biblijnego bohatera Dawida została ujęta zgodnie z antycznymi kanonami piękna i jest wyrazem podziwu artysty dla starożytnych ideałów artystycznych. Z wczesnego okresu twórczości pochodzi również obraz „Święta Rodzina” .W tym czasie przygotowywał także karton do fresku „Bitwa pod Casciną”. Choć fresk nie został wykonany, karton Michała Anioła był dla wiele artystów „szkołą rysunku” muskularnych męskich postaci ruchu.
W 1505 otrzymał od papież Juliusz II zamówienie na realizację jego nagrobka w bazylice św. Piotra. Z powodu kłopotów finansowo-organizacyjnych, wynikłych po śmierci papieża, prace nad nagrobkiem nie zostały ukończone. Artysta wykonał natomiast kilka znakomitych rzeźb do tego nagrobka, m.in. „Mojżesza”. W latach 1509-12 na zlecenie Juliusza II wykonał, choć podjął się tego niechętnie, dekorację sklepienia kaplicy Sykstyńskiej w pałacu watykańskim. Przez cztery lata pracował samotnie, wysoko na rusztowaniu. Dokonał podziału sklepienia na pola za pomocą malowanych elementów architektonicznych. Na tle tej iluzyjnej architektury znalazły się też iluzyjne rzeźby – akty atletycznych młodzieńców, świadczące o doskonałej znajomości budowy ciała ludzkiego i o niezwykłej umiejętności oddania ruchu. W poszczególnych polach namalował sceny biblijne od stworzenia świata do czasów Noego, w niższej części sklepienia wyobraził proroków i sybille. W latach 1520-34 pracował na zlecenie kardynała Giuliana de Medici, nad nagrobkami Medyceuszów w kościele San Lorenzo we Florencji. Giulianowi, przedstawionemu jako witalny i pełen werwy wódz antyczny, towarzyszą personifikacje dnia i nocy, pogrążonemu w kontemplacji Lorenzowi – uosobienia zmierzch i świtu. Z inicjatywy Giuliana artysta wybudował przedsionek biblioteki medycejskiej przy kościele San Lorenzo we Florencji. Zastosował tam plastyczne, trójwymiarowe, dynamiczne formy architektoniczne, komponowane w nowy niekonwencjonalny, odbiegający od klasycznych zasad sposób.
W latach 1536-41, na zlecenie papieża Pawła III namalował w kaplicy Sykstyńskiej fresk przedstawiający „Sąd Ostateczny”. Centralną postacią fresku jest atletyczny Chrystus w typie heraklejskim ukazany w gwałtownym ruchu i dramatycznym geście rozdzielenia sprawiedliwych od potępionych. Cała kompozycja jest tłumna i burzliwa. Ruch odbywa się po linii owalu: potępieni opadają w otchłań, zbawieni unoszą się w niebiosach. Na zlecenie papieża zaprojektował rozwiązanie urbanistyczne Kapitolu w Rzymie, kontynuował budowę bazyliki św. Piotra, kształtując dolną partię budowli jako masywny blok, stanowiący monumentalny cokół pod potężną kopułę o przekroju półeliptycznym. W wieku 89 lat przebudował, na zlecenie papieża Pawła IV, część Term Dioklecjana w Rzymie na kościół Santa Maria degli Angeli. W ostatnich latach życia podejmował tematy piety, co mogło być wyrazem pogłębienia uczuć religijnych. Do najsłynniejszych należy „Pieta”, którą przeznaczył na swój grób i nie ukończona „Pieta Rodanini”. Michał Anioł pisał także poezje, których głównym tematem była miłość i śmierć, najchętniej posługiwał się formą sonetu.
W jego dziełach harmonia i statyka, które cechowały mistrzów dojrzałego renesansu, ustąpiła miejsca dramatycznej ekspresji, niepokojowi i dynamiczności form. Twórczość Michała Anioła nadała architekturze, rzeźbie i malarstwu nowy kierunek, zapowiadający przyszłe formy baroku.