Zwycięstwo Polaków nad Szwedami w "Potopie" - konspekt referatu do wygłoszenia.

1. Okoliczności powstania utworu :

„Potop”– druga część „Trylogii” Sienkiewicza to utwór powstały w trudnych warunkach podróży po Europie. Po raz pierwszy powieść ta ukazała się w odcinkach w warszawskim „Słowie” a jej głównym celem było „pokrzepienie serc” zwyciężonych powstańców.

2. Tło historyczne wydarzeń powieści( czyli jak to było według źródeł historycznych):
a) Pełen niepokoju okres rządów Jana Kazimierza
b) Sprawa kozacka ( Korsuń, Żółte Wody, Piławce); ugoda w Zborowie (1649) i Białej Cerkwii (1651)
c) Sprawa rosyjska → rada perejesławska i jej skutki; rozejm ze względu na Szwedów
d) Atak Karola X Gustawa na Polskę (1655) [tu zaczyna się akcja powieści] od strony Pomorza i Inflant
e) Zdrady i własne plany:
• Hieronim Radziejowski
• Książęta Janusz i Bogusław Radziwiłłowie [uznanie władzy Szwedów]
f) Poddanie się Wielkopolski pod Ujściem; zajmowanie kolejnych części kraju ( Warszawa, Kraków); atak na Jasną Górę → bunt i oburzenie Polaków
g) Ucieczka Jana Kazimierza na Śląsk
h) Postępowanie Szwedów:
• pozorne respektowanie polskich praw i zwyczajów
• rabowanie kraju , uciskanie ludności , grabieże i wywóz dzieł sztuki oraz bibliotek
- wybuch anty-szwedzkiego powstania chłopów, szlachty i części wojsk koronnych
- powrót Jana Kazimierza do kraju i przysięgi we Lwowie

i) Konfederacja w obronie kraju w Tyszowcu (29.12.1655) – król i senatorowie zmuszeni do powrotu do kraju
j) 1.01.1656 r. – uniwersały wzywające do walki z najeźdźcą
19.02. – bitwa pod Gołębiem (Stefan Czarniecki)
wrzesień- bitwa pod Prostakami => efektowne zwycięstwo konfederatów => ucieczka Bogusława
k) Zamknięcie cofających się Szwedów pod Sandomierzem
l) 27 – 30.07.1656 r. – bitwa o Warszawę (niewiara Polaków w zwycięstwo)
m) Listopad – Fryderyk Wilhelm uznaje zwierzchność Szwecji [zerwanie traktatu w zamian za nadanie suwerenności w Prusach w 1657 r]
n) 1657 r. (lipiec) – bitwa pod Czarnym Ostrowiem
1658 r. – pomoc Danii ; zajęcie przez Stefana Czarnieckiego wyspy Alsen Arsen twierdzy Koldyngi
o) 1660 r. – pokój w Oliwie kończący wojnę polsko-szwedzką

3. Wydarzenia historyczne w „Potopie”:

Pomimo że przy pisaniu „Trylogii” H.Sienkiewicz korzysta z przeróżnych źródeł historycznych (np. wspomnienia ks.Kordeckiego czy „Pamiętniki” Paska), to jednak przedstawia wydarzenia w bardzo „literacki” sposób. Podkreśla ogólnonarodowy charakter walki z najeźdźcą oraz rangę każdego polskiego zwycięstwa. Omija natomiast porażki, usuwa w cień niepowodzenia (zaznacza tylko ,że miały miejsce). Ukazuje zatem trudny dla Polski okres najazdu szwedzkiego z wyraźnie zaznaczonym podziałem na 3 części:

a. Klęski, zdrady, kapitulacje miast, ciężka sytuacja Polski.
b. Oblężenie i obrona klasztoru na Jasnej Górze jako przebudzenie ducha narodowego, ukazanie wspaniałych cech charakteru i patriotyzmu Polaków.
c. Pasma zwycięstw odrodzonego narodu kończące się wypędzeniem najeźdźców z kraju.

Poprzez takie skonstruowanie utworu Sienkiewicz pokazuje Polakom, jak wielkie są ich możliwości i jak wspaniałych rzeczy są w stanie dokonać. Pragnie, by otrząsnęli się z otępienia, zmobilizowali i zjednoczyli.



Wnioski:
„Potop” to powieść „ku pokrzepieniu serc”, która ukazuje, że Polacy w sytuacjach krytycznych potrafią się zjednoczyć, walczyć o niepodległość i zwyciężyć. Sienkiewicz, wskrzeszając chwile minionej chwały, ukazuje optymistyczny obraz przeszłości, budzi dumę narodową, podkreśla heroizm i solidarność Polaków. Za pomoca barwnego i sugestywnego języka, stara się objąć narracją wszystko to, co w czasie wojen szwedzkich wydało mu się ważne. Nie przejmuje się, że przeinacza niektóre z faktów czy też nadto koloryzuje swoją wypowiedź. Zwraca uwagę na wartość i moc chrześcijańskiej wiary w poczynaniach walczących. Dzięki którym dali radę w przeszłości pokonać potęgę szwedzką. W związku z tym także teraz też są w stanie podjąć walkę i odzyskać niepodległość.

Załączniki:
1. Obraz Polaków w „Potopie” (cytaty potrzebne do analizy punktów a,b i c)
2. Notatka z lekcji dla ucznia
3. Plakat porównujący dwa pospolite ruszenia i obrazujący podział w utworze.


4. Polacy w oczach wodzów i bohaterów „Potopu”

a) Obraz negatywny – ku pouczeniu:

1) „Znam ja Paków i wiem, że gotowi na wszystko, byle się przed obcymi jako polityczny naród pokazać. Cała usilność nasza w tym, aby nas obcy chwalili.” (Hieronim Radziejowski -były podkanclerzy koronny)
2) „RP diabli biorą, bo już tak bezsilna, na takie psy zeszła, że się nikomu nie może opędzić”.(Bogusław Radziwiłł do Kmicica)
3) „A z jakich racyj można więcej ode mnie wymagać niż od Polaków samych? Gdzie są dziś Polacy? (…) Co tu za rząd? – Król nie rządzi, bo mu nie dają. Sejmy nie rządzą, bo je rwą … Nie masz wojska, bo podatków płacić nie chcą; nie masz posłuchu, bo posłuch wolności się przeciwi; nie masz sprawiedliwości, bo wyroków nie ma komu egzekwować i każdy możniejszy je depcze (…) (tom II str.170).
4) „Jeno szaleni, swawolni,źli i przedajni tę ziemię zamieszkują” (Czech).
5) „Nie tyle Szwedzi, Septentrionowie i Kozacy zabili ojczyznę, ile cały naród.” (Wrzeszczowicz)




b) Obraz pozytywny – „ku pokrzepieniu serc” i pouczeniu:

1) „Nam nie sił brak, jeno ducha. Niecnotą ginie ojczyzna. Daj Bóg , abyśmy się tu czego lepszego doczekali.” (Jan Skrzetuski)
2) „Co nam z dawnych cnót pozostało? A ja powiem: wszystkie zginęły, jednak coś jeszcze pozostało, bo pozostała wiara i cześć dla Najświętszej Panny, na którym to fundamencie reszta odbudowana być może”.
3) „(…) wiedzieli, co to są serca wiarą natchnięte.”
4) „U tego narodu prędka odmiana. Jeszcze wy nie znacie Polaków. Poznacie ich później”(249). (Sadowski ).
5) „… ci ludzie prędzej jeden na drugim w takim razie padną niż się poddadzą …” (Sadowski) .
6) „… jestli to ten sam naród, który wczoraj jeszcze opuścił własnego pana, poddał się bez boju?” (Szwedzi)

Ad a.
Szlachta polska jest zdezorientowana, źle zorganizowana i wielu jej przedstawicieli opowiada się po stronie najeźdźców, co symbolicznie zostaje oddane za pomocą tchórzliwego i niekarnego pospolitego ruszenia pod Ujściem.
 przejaskrawienie obrazu zdrady i beznadziejności. Sienkiewicz eksponuje wrażenie rozkładu i zupełnego upadku RP, uwydatnia beznadzieję, w jakiej znalazł się kraj.
RP jako siedlisko anarchii, rozkładu, szlacheckiej samowoli

„(…) bezładny obóz polski, do zbiegowiska jarmarcznego podobny, hałaśliwy, pełen dysput, rozpraw pod rozporządzeniami wodzów i niezadowolenia, złożony z poczciwych wieśniaków na poczekaniu w piechotę zamienionych i z jegomościów prosto od strzyży owiec oderwanych (…)”

„Zdrada! Morderstwo! Hańba! Jesteśmy Szwecją już, nie Polską!”

„W tym kraju, gdzie król nie ma za sobą bożego prawa (…) jeno go szlachta kreuje”

„Na ostatni, widać, szczebel niemocy zeszła Rzeczpospolita …”

„… niezgoda wewnętrzna stawała na przeszkodzie, paraliżując usiłowania tych nawet obywateli, którzy życie i mienie w ofierze nieść gotowi”.



Pospolite ruszenie:

„Na dwudziestu chłopów ledwie jeden wojnę widział, a na 10 jeden wie jak rusznicę trzymać. Po pierwszej wojnie będą z nich dobrzy żołnierze, ale nie teraz (…)” (Tom I, 156).

„długa bezczynność poczęła sądzić pospolitemu ruszeniu (…) Nastała noc burzliwa, pełna krzyków, swarów.”(169)

„Nie Wiktoria to dała w ich ręce Wielkopolskę, ale zdrada i pospolitego ruszenia niedołęstwo.”



Kolejne etapy oblężenia i zagarniania ziem polskich:

„Województwo sieradzkie poddało się Szwedom i w ślad za Wielkopolską przyjęło protekcję Karola Gustawa”

„Jan Kazimierz pobity pod Widawą i Żarnowcem!... Wojsko go odstępuje! Sam on na Kraków się cofa.(…) I Kraków musi upaść”.

„Warszawa wzięta!... Niech żyje Karol Gustaw”.

„Powodzenie Szwedów przechodziło wszelką nadzieję.Województwa poddawały się jedne za drugimi; w Wielkopolsce panowali jak w Szwecji, w Warszawie rządził Radziejowski; Małopolska nie stawiała oporu; Kraków upaść miał lada chwila; król opuszczony od wojska i szlachty, ze złamaną w sercu ufnością do swego narodu uszedł na Śląsk(…) Właśnie w tej łatwości widział Radziwiłł niebezpieczeństwo dla siebie(…)”.


Ad b.
Obrona Jasnej Góry, przebudzenie ducha narodowego

Pomyślna obrona Jasnej Góry stała się przełomowym momentem oporu wobec najeźdźców, początkiem nawrócenia narodu grzeszącego przeciwko królowi i Ojczyźnie zaczynają nasilać się fakty oporu

„Szlachta okrutnie się od księcia (Radziwiłła) odwraca i wszyscy mówią, że wolą prawdziwego nieprzyjaciela, Szweda, Tatara nawet od renegata”.

„Szwedzi zaczęli ulegać bieglejszej w szermierce i pojedynczej walce szlachcie.”

„Tak to rysował się od fundamentów i chwiał gmach zbudowany przez pychę Janusza Radziwiłła”.

„Pieśń ta była jakby balsam kojący. Zwiastowała im bowiem ustawienie, że stoi klasztor, stoi kościół, że płomień dotąd nie zwyciężył wysileń ludzkich „

„Mniej doświadczonych krzepiła wiara, ale byli między nimi i starzy żołnierze (…), którzy dodawali otuchy wieśniakom”.

„Waszym to przykładem, waszą obroną król nauczony zrzucać z siebie poczyna jarzmo szwedzkie.”

„Zapomnieli, że ten naród ma jeszcze jedno uczuci, którego wyrazem była Jasna Góra. I w tym uczuciu było ich odrodzenie.”


Ad c.
Sukcesy Polaków i wygnanie najeźdźców z kraju

Naród bezgranicznie zawierza swemu władcy( np. pomoc górali, okrzyki radości na widok króla), zmienia się sytuacja polityczna w kraju.
 „…cały naród chwyta za broń i idzie ‘na Szweda’.”

Historyk Adam Kersten:
„Nie trzeba być historykiem, aby stwierdzić, jak bardzo jednostronnie zarysowana jest kanwa wydarzeń następujących po obronie Jasnej Góry. Ów obraz odradzającego się narodu (…) jest tak wyidealizowany, ze poza pewną liczbą faktów historycznych, niewiele ma wspólnego rzeczywistością.”

Sienkiewicz upraszcza dalszą sytuację kraju- marginalnie wspomina o niepowodzeniach, koncentruje się natomiast na zwycięstwach.

[Nowiny] „były dla Szwedów niepomyślne i zwiastowały bliski już koniec panowania szwedzkiego Polsce”

„Powiadają też ludzie, że do wiosny ani jednego Szweda RP nie będzie.”

„Burza straszliwa zawisła nad głowami skandynawskich najezdników; ziemia sama, lubo pokryta śniegiem, poczęła parzyć ich stopy, groźba i pomsta otaczały ich ze wszystkich stron, straszyły ich cienie własne.”

„Król (..) rozkazywał nie tracić nadziei i do ratunku upadłej RP się zrywać”
„ Wszyscy bowiem jak jeden mąż zebrali się, bo go [Jana Kazimierza] bronić i towarzyszyć mu ze swymi ciupagami, choćby na kraniec świata.”

„…chorągiew husarska (…) tak wspaniała, że każdy król mógłby się podobnym wojskiem poszczycić.”

„ Nie tylko chciano zwycięstwa, ale wierzono w nie.”

Obraz pospolitego ruszenia w Lublinie- zamieszczony na plakacie.