Od monarchii patrymonialnej do monarchii stanowej. Ewolucja ustroju Polski między X a XIV wiekiem.

Tematem mojej pracy jest ewolucja ustroju od monarchii patrymonialnej do monarchii stanowej w Polsce. W pracy opiszę ewolucje ustroju w państwie między X a XIV wiekiem.
Monarchia patrymonialna to ustrój, w którym państwo jest wyłącznie własnością monarchy i tylko on ma prawo do decyzji związanych z jego funkcjonowaniem. Monarchia stanowa natomiast jest systemem politycznym gdzie władza podzielona jest pomiędzy króla, a reprezentacje stanów, czyli duchowieństwo, rycerstwo i mieszczaństwo.
Przebieg stosunków społecznych na obszarze pomiędzy górami (Karpaty, Sudety) a Morzem Bałtyckim doprowadził pomiędzy VIII a X wiekiem do powstania państw plemiennych.
W połowie X wieku istniało dosyć rozległe terytorialnie państwo polskie gdzie monarchą był Mieszko I. Polska była, podobnie jak większość państw europejskich, monarchią patrymonialną. Ta forma państwa utrzymała się do czasów panowania Władysława Łokietka - do czasów ponownego zjednoczenia. Początkowo państwo traktowane było jako własność dziedziczna ( zasada dziedziczenia tronu) później wprowadzono wolną elekcję ( tron dziedziczony na zasadzie elekcyjności).
Coraz bardziej wzrastająca rola czynnika społecznego w sprawowaniu władzy doprowadziła do zmiany ustroju państwa. W dziejach Polski patrymonialnej wyróżnia się: jednolitą monarchię wczesnofeudalną utrzymującą się do 1138 roku, a następnie dzielnicowe rozbicie, które cechowało się rozdrobnieniem politycznym.
W latach 80-tych IX wieku księstwo Wiślan z ośrodkiem w Krakowie zostało przyłączone do Wielkich Moraw, które w początkach X wieku upadły. PO upływie pewnego czasu Wiślanie zostali uzależnieni od Czech. Później powstało państwo Polan z ośrodkami w Gnieźnie i Poznaniu. Rozszerzenie terytorium państwa Polan następowało często przez przymus wobec władców innych plemion.
Historycznym pierwszym władca Polski był Mieszko I. Z czasem na państwo Polan zaczęto stosować nazwę Polska, a mieszkańcami byli Polacy.
Od połowy X wieku na ziemiach polskich następowały ważne przemiany polityczne. Sukcesy i porażki w tym zakresie uzależnione były od zmieniających się stosunków politycznych Polski z państwami sąsiadującymi.
Mieszko I przyłączył do Polski Pomorze Zachodnie. W 1025 roku- niedługo po koronacji następcy Mieszka I, Mieszka II- nastąpił upadek państwa. Mimo zrzeczenia się korony i opuszczenia państwa, Mieszko II zdołał przywrócić jedność terytorialną Polski. Obszar kroju zmniejszył się , bo bezpowrotnie wyłączono z terytorium Polski Łużyce, Milsko i Morawy.
Po śmierci Mieszka II w 1034 roku w wyniku zamętu wewnętrznego, z kraju musiał uciekać Kazimierz- syn i następca Mieszka II. Kazimierz wspierany przez cesarza niemieckiego opanował ziemię krakowską, Mazowsze, Wielkopolskę oraz Śląsk z obowiązkiem płacenia daniny na korzyść Czech. Dzięki przywróceniu jedności terytorialnej państwa, Kazimierz zyskał przydomek „Odnowiciel”. Jego następcą był Bolesław, który wzmocnił pozycję Polski. Bolesław został koronowany w Gnieźnie w 1076 roku. Następca Bolesława zwanego Szczodrym był jego brat Władysław Herman. W toku konfliktu nastąpił podział państwa pomiędzy dwóch synów Hermana- Zbigniew objął Wielkopolskę, a Bolesław Małopolskę i Śląsk. Później władztwo Zbigniewa poszerzona na Mazowsze. Zbigniew zmarł w 1112 roku w wyniku walk bratobójczych. W smutnych okolicznościach, Bolesław zwany Krzywoustym przywrócił jedność państwa.
W polskiej monarchii patrymonialnej stosowano podzielność państwa przez panującego na rzecz synów. W związku z tym ukształtował się pryncypat. Szeroki zakres uprawnień księcia zwierzchniego miał zapewnić utrzymanie jednolitości państwowej.
W drugiej połowie XI wieku w Polsce również występował stan wielowładztwa, cechujący się istnieniem odrębnych dzielnic, w których panowali książęta tych samych dynastii.
Osobiste doświadczenia Bolesława Krzywoustego z walko o przywrócenie jedności państwa wpłynęły na kształt regulacji ustalonej w 1138 roku.
Akt ten, określany jako testament Krzywoustego, ustalał zasady następstwa tronu i ze względu na to traktowany jest jako statut. Zamierzeniem Bolesława Krzywoustego było utrzymanie jedności państwa. Princepsem miał być każdorazowo jeden z jego synów.
Akt z 1138 roku zawiera koncepcję pryncypatu opartą na zasadzie senioratu.
Pierwsi władcy historyczni posiadali szerokie uprawnienia o charakterze ustawodawczym, sądowym, wojskowym i administracyjnym, co wiązało się z prawem książęcym obejmującym ogół kompetencji panującego w tym prawo do poboru danin i służebności. W Polsce wykształciła się praktyka stałego objazdu kraju przez panującego króla.
Według tradycji przy Bolesławie Chrobrym zbierała się rada licząca 12 osób. Władca uwzględniał opinię rady w najważniejszych kwestiach państwowych, do których zaliczało się też małżeństwo króla.
Formą udziału ludności w sprawach publicznych były wiece, których skład i rola ulegały przeistaczaniu. Pozycja władcy była uzależniona od zmieniającego się wobec niego stosunku możnych. Charakteryzowała ich pewna dwoistość: z jednej strony ciążyli do dworu, byli powoływani do pełnienia najwyższych godności, z drugiej natomiast tworzyli opozycje wobec panującego, co prowadziło do wewnętrznych podziałów wśród możnych świeckich i duchownych.
Wraz z upadkiem pryncypatu (do czego doprowadziło zachowanie możnych) książęta wiążący tytulaturę z poszczególnymi dzielnicami przejmowali uprawnienia princepsa. Zasadniczą formą własności ziem była forma dziedziczna. System lenny występował tylko na Śląsku i Pomorzu Zachodnim. Począwszy od XII wieku władcy rezygnowali z części uprawnieni zapewniających wpływy skarbowe prze nadawanie immunitetów. Wyróżnia się immunitet skarbowy i rządowy. W pierwszym wypadku następowało zwolnienie ludności zamieszkujących na terenach immunizowanych od danin i posług. Immunitet rządowy wyłączał lub ograniczał sądownictwo urzędników książęcych nad ludnością osiadłą w dobrach immunizowanych. Zazwyczaj wraz z nadaniem immunitetu sądowego łączono zakaz wyjazdu urzędników książęcych do tych dóbr.
Wydane przez władcę przywileje wiązały wystawce i były przedstawiane następcy do potwierdzenia.
Uzyskanie immunitetu, a zwłaszcza całkowitego sądowego, było wynikiem nadania kilku przywilejów.
Przed końcem XII wieku immunitety uzyskały klasztory.
Różnicowanie się ludności doprowadziło w XIII wieku do powstania stanów - grup społecznych wyróżniających się od innych przede wszystkim stanowiskiem prawnym, a niekiedy położeniem faktycznym.
W Polsce wyodrębnił się stan duchowny, mieszczański i rycerski. Stany duchowny i szlachecki były stanami uprzywilejowanymi.
W okresie monarchii patrymonialnej koronacja nie stanowiła konieczności do objęcia tronu. Korona jednak symbolizowała jedność państwową i niezależność wobec niższych monarchów. Przy powoływaniu na tron stosowano system mieszany, w którym nad zasadą dziedziczności wyższości uzyskała zasada elekcyjności, przy zachowaniu ciągłości dynastycznej.
Cechą charakterystyczną monarchii patrymonialnej było nie odróżnianie urzędów państwowych od dworskich. Najwyżsi urzędnicy dworscy byli jednocześnie wysokimi urzędnikami administracji państwowej. Urzędy na dworach książęcych miały charakter urzędów centralnych. Wyższe urzędy sprawowali wyłącznie możni. Urzędnicy wyżsi nazywani byli komesami, a spośród nich najważniejszym był komes nadworny, który zarządzał dworem, był zastępcą panującego w sprawach zarządu kraju i sprawowania sądów. Z czasem komes również dowodził wojskiem co w późniejszym czasie stało się jego najważniejszą funkcją, na której określenie przyjęto nazwę wojewody. Drugą osobą na dworze był kanclerz. Urząd ten obejmowali duchowni. Kanclerz prowadził korespondencję rządową pieczętowaną i przygotowywaną w kancelarii. Kolejnym dostojnikiem był skarbnik - sprawował rządy nad skarbem państwa i archiwami.
Początkowo to mincerz był wysokim urzędnikiem skarbowym na dworze, a podlegający mu mincerze ściągali podatki, pobierali cła i kary za fałszowanie monet. Później mincerz zajmował się tylko mennicą.
Inne urzędy dworskie to: stolnik, koniuszy, cześnik i łowczy. Pewne odrębności co do zarządu występowały na Śląsku. Najwyższym urzędnikiem był komornik wielki, zarządzający dworem i dochodami księcia. Jego zastępcą był podkomorzy. Stanowisko komornika odpowiadało wojewodzie. W XIII wieku na Śląsku powstał urząd marszałka wywodzący się z dawnego urzędu koniuszego.
Na Pomorzy Zachodnim pierwszym urzędnikiem był marszałek ( w tej dzielnicy nie utworzono urzędu wojewody).
W 1138 roku nastąpił rozwój monarchii urzędniczej. Powoływano zastępców urzędników, jak np. podkomorzy lub podczaszy- określani oni byli jako poddostojnicy.
Przed rokiem 1138 państwo polskie dzieliło się na prowincje: poznańską, gnieźnieńską, krakowską, sandomierską, śląską, mazowiecką, kujawską, łęczycko-sieradzką i pomorską. Jednostkami podziału były okręgi grodowe- kasztelanie.
Początkowo najwyższymi urzędnikami lokalnymi byli namiestnicy prowincjonalni. Komesi grodowi nazywani kasztelanami pełnili funkcje administracyjne, wojskowe i sądowe w grodzie i na obszarze kasztelanii.
Uposażeniem urzędów był najpierw udział w daninach i posługach oraz w karach sadowych i regaliach. Odmienna praktyka zaczęła kształtować się od początku XIII wieku kiedy w każdej z dzielnic istniały odrębne urzędy. Doprowadziło to przy końcu XIII wieku do przekształcenia się urzędów dworskich ziemski. Sytuacja ta wywołała z czasem potrzebę utworzenia sprawnego urzędu uniezależnionego od partykularnych interesów możnych, co wzmacniałoby dążenia irygacyjne.
Władca będący przede wszystkim wodzem był zobowiązany do obrony terytorium państwowego. Od XIII wieku przybywało ufortyfikowanych miast. System obrony Polski patrymonialnej oparty był na grodach kasztelańskich i pogranicznych oraz miastach. Drużynnicy podlegający rozkazom i korzystający z opieki panującego przebywali w miejscu jego stałego pobytu oraz w większych grodach i miastach. Drużyna dzieliła się na starszą i młodszą. Do pierwszej należeli starsi godnością i doświadczeniem drużynnicy pełniący różne funkcje wojskowe i państwowe.
Wraz z rozwojem urzędów dworskich malało znaczenie drużyny starszej, z której w początkach XII wieku pozostał jedynie hufiec nadworny u boku monarchy.
Od drugiej połowy XI wieku rycerstwo miało obowiązek stawiać się na wezwanie księcia „konno i zbrojnie” na wyprawę wojenną. W czasach rozbicia dzielnicowego nastąpiło połączenie służby wojskowej rycerzy z ziemią posiadaną na prawie wojskowym. Wojskiem najczęściej dowodził monarcha, a w jego zastępstwie wojewoda lub w szczególnych sytuacjach starosta. Z czasem obowiązek służby wojskowej został ograniczony, poza udziałem ludności w obronie kraju. Uciążliwą dla chłopów powinnością wojskową było w szczególności strzeżenie, budowa i naprawa grodów. Obrona murów należała do mieszczan.
Wraz ze wzrostem aktywności i zakresu działania struktur państwowych nastąpiło zwiększenie i zróżnicowanie form świadczeń ludności na rzecz władcy i jego urzędników. Pierwsi Piastowie rozbudowali wcześniej wykształcony system danin i służebności. Jego podstawą stała się danina z gospodarstwa chłopskiego. Pobór zróżnicowanych w formie świadczeń umożliwił utrzymanie dokonującego objazdu kraju monarchy z dworem oraz drużyną. Szczególnie uciążliwa była służebność stanu, która w XIII wieku została zmieniona na daninę w naturze lub w pieniądzach.
Prawo książęce zapewniało panującemu wyłączność w organizacji różnorodnych dziedzin działalności gospodarczej.
W skutek wydawania na szeroką skale immunitetów znikało wiele regaliów ( ziemi, soli, górnicze, lokacyjne, targowe, wodne, karczmy, mennice, oraz celne zapewniające pobór ceł i myt).
Panującemu przysługiwała zwierzchność mennicza obejmująca prawo bicia monety, organizacja mennicy, określanie nominału monety i jej przymusowy kurs.
W okresie monarchii patrymonialne nastąpił rozwój dóbr stanowiących własność panującego. Daniny i służebności w tych posiadłościach uzyskały charakter renty gruntowej. W polskiej monarchii patrymonialnej, tak jak w państwach sąsiednich, nie oddzielano jeszcze wydatków panującego od państwowych.
Sprawowanie funkcji sądowej stanowiło jedno z najważniejszych uprawnień władcy. Władca pełnił funkcję najwyższego sędziego. Sąd monarszy i kasztelański były sądami państwowymi.
Pod nieobecność panującego, wyroki sądowe w jego zastępstwie wydawali urzędnicy zajmujący się poza tym wypełnianiem innych funkcji. Od XII wieku występował osobny sędzia dworski, którego zastępcą był podsądek. Zasadą było, że każda sprawa mogła być wywołana jak i wniesiona przed sąd monarszy. Rycerstwo zostało wyjęte spod sądownictwa kasztelana i poddane sądowi książęcemu. Sąd ten zajmował się sprawami zastrzeżonymi, do których należały: przestępstwa przeciwko państwu i monarsze, sprawy o ziemie i związane z postępowaniem urzędników oraz sprawy o regalia.
Niższą instancja był sąd kasztelański- jurysdykcja sądu obejmowała wszystkie sprawy poza zastrzeżonymi dla księcia. Sąd ten mógł orzekać karę śmierci i między innymi konfiskatę mienia. Podlegała mu początkowo cała ludność zamieszkała na terenie kasztelanii. Szczególną jego formą była sąd targowy sprawowany przez specjalnego sędziego targowego.
W dobrach, w których pan uzyskał immunitet sądowy pełnił on funkcje sądownicze w zakresie wynikającym z uzyskanych przywilejów.
W pierwszej połowie XIII wieku powstały sądy kościelne stosujące prawo kanoniczne, Pierwszą instancją był z początku sąd archidiakonta. W drugiej połowie XII wieku pojawił się oficjał- mianowany przez biskupa- od niego można było odwołać się do metropolity. Sądom kościelnym przysługiwało sądownictwo we wszystkich sprawach, w których duchowny występował w charakterze pozwanego. Do zwalczanie herezji utworzono specjalne sądy inkwizycyjne.
Organizacja sądów miejskich i wiejskich stosujących prawo niemieckie oparta była na jednakowych zasadach. Były to sądy ławnicze o zróżnicowanej strukturze. Sąd miejski składał się z wójta i ławników, w wiejskich zasiadał sołtys z ławnikami. Wójtowie i sołtysi podlegali specjalnym sądom leńskim.


Proces przezwyciężenia rozbicia dzielnicowego cechowały odmienności w krajach europejskich. Rezultatem tych przemian było wykształcenie się monarchii stanowej. Odtąd w organizacji państwa wyraźnie przeważały elementy publicznoprawne nad patrymonialnymi.
Kształtowanie się i rozwój monarchii stanowej w Polsce charakteryzował się pewnymi odrębnościami w porównaniu z innym państwami, np. zróżnicowanie pozycji roli stanów po zjednoczeniu państwa.
Po przywróceniu Królestwa Polskiego w 1320 roku stopniowo poszerzał się współudział stanów uprzywilejowanych w sprawowaniu władzy państwowej. Towarzyszyło temu uzyskiwanie przywilejów przez szlachtę. Zwiększający się udział stanów w zarządzie państwa następował kosztem uprawnień monarchy i jego organów. Powoływano nowe organy centralne i lokalne. W tym samym czasie następowało powolne przezwyciężanie odrębności ustrojowych.
Charakterystyczną cechą monarchii stanowej był dualizm władzy czyli równoległe funkcjonowanie organów państwowych i stanowych.
Dla stosunków w polskiej monarchii, charakterystyczna jest konstrukcja Korony Królestwa Polskiego. Istota jej wyraża się w oddzieleniu państwa od osoby monarchy.
Oderwanie korony od osoby króla było wyrazem dominacji elementów publicznoprawnych nad prywatnoprawnymi właściwymi dla państwa patrymonialnego. W pojęciu Korony Królestwa Polskiego mieściła się zasada suwerenności, wyrażająca w przekonaniu monarchy, że nie jest od nikogo zależny. Należy tez wskazać na różne znaczenia terminu „Królestwo Polskie”. Najpierw odnosiło się to do ziem pod władzą Przemysława II, a potem do terytorium nad którym panowali kolejni władcy. Pojecie „Korony Królestwa Polskiego” stosowano na oznaczenie historycznych ziem polskich niezależnie od ich aktualnej przynależności.
W 1320 roku Królestwo Polskie obejmowało: Małopolskę, Wielkopolskę, ziemię sieradzką, łęczycką wraz z częścią Kujaw. Niepowodzeniem skończyły się próby odzyskania Pomorza Gdańskiego. W toku trwającej o 1327 roku wojny, Krzyżacy zajęli w 1329 ziemie dobrzyńską, a 1332 Kujawy.
Pretensje do tronu polskiego zgłosił Jan Luksemburczyk przybierając tytuł króla Czech i Polski. Do 1331 roku niemalże cały Śląsk przeszedł pod zwierzchnictwo czeskie.
W wyniku układów z lat 1335-1339 Luksemburczyk zrzekł się korony polskiej, a Kazimierz do Śląska oraz księstwa płockiego. Próba zbrojnej rewindykacji Śląska zakończyła się niepowodzeniem.
W okresie do połowy XV wieku nastąpiło jeszcze kilka drobnych zmian terytorialnych. Od 1343 roku do Polski należała ziemia wschowska, a od 1396 ziemia wieluńska.
Obok obszarów, nad którymi państwo polskie sprawowało bezpośrednie władztwo polityczne, istniały stosunkowo rozległe terytoria pozostające z nim w stosunku lennym. Niekiedy utrzymywano odrębny zarząd włączonych terytoriów, dotychczasowe prawo sądowe i strukturę sądownictwa.
Przy końcu XIV wieku ustalił się polski hołd. Stosowano go podczas składania hołdu przez książąt mazowieckich królowi polskiemu jako seniorowi, w czym współudział uzyskało rycerstwo.
Traktat pokojowy z 1366 roku usankcjonował zajęcie ziemi bełskiej i chełmskiej oraz części Wołynia, Podola i Polesia. Ziemia bełska została nadana przez Władysława Jagiełłę jako lenno książętom mazowieckim w 1396 roku. W 1430 roku Podole zostało włączone bezpośrednio do Polski. W okresie monarchii stanowej ugruntowała się stołeczna pozycja Krakowa. Przyjmuje się, że do końca XII wieku orzeł stanowił znak osobisty książąt piastowskich.
Królestwo Polskie dzieliło się na ziemie stanowiące przedtem księstwa dzielnicowe. Te z dawnych dzielnic w których utrzymała się pełna hierarchia urzędnicza z wojewodą na czele, zaczęto w XV wieku nazywać województwami. Podział ten okazał się stosunkowo trwały. W obrębie województwa utrzymały się aż do polowy XV wieku kasztelanie. Podział na kasztelanie został zastąpiony podziałem na wyłonione w ciągu XIV i XV wieku powiaty, które początkowo były okręgami sądowymi i skarbami. Później powiat stał się okręgiem administracyjnym z odrębną hierarchią urzędniczą. Ponadto występował podział na okręgi starostów generalnych oraz grodowych.
Podział administracyjny państwa polskiego na województwo i ziemie w okresie monarchii stanowej przedstawiał się następująco: Małopolska składała się z województwa krakowskiego i sandomierskiego, Wielkopolska obejmowała województwa poznańskie i ziemie wschowską oraz kaliskie, województwo łęczyckie i sieradzkie z ziemią wieluńska oraz Kujawy dzielące się na województwa: Brzesko - kujawskie i inowrocławskie i ziemię dobrzyńską.
Od 1320 roku na czele państwa polskiego stał król sprawujący władzę z "bożej łaski", co znajdywało odbicie w stosowanej dyktaturze. W okresie monarchii stanowej stosunkowo często następowały zmiany w dyktaturze w Polsce.
Wraz z przywróceniem Królestwa Polskiego następowało wzmocnienie władzy monarszej. Formalnie król miał pełną władzę, którą ograniczały organy stanowe określane jako czynnik społeczny. Ograniczenia te wynikały z treści przywilejów stanowych będącymi aktami jednostronnej woli króla.
Zarząd kraju był dziedziną, w której król zachował najdłużej i w największym stopniu samodzielność. Pozostał zwierzchnikiem administracji, ale stopniowo ograniczona była jego swoboda nominacji urzędników (szczególnie urzędy ziemskie, do których powoływano posesjonatów z danej ziemi). Kolejne ograniczenie wynikało z dożywotności urzędów. Formalnie król był dowódcą wojska. Był źródłem sprawiedliwości, pozostawał najwyższym sędzią uprawnionym do wywoływania przed swój sąd każdej sprawy. Jako ustawodawca wydawał statuty, uniwersały i edykty- akt te wydawane był przy udziale rady królewskiej.
Król był reprezentantem państwa na zewnątrz, prowadził politykę zagraniczną, z tym, że przy zatwierdzaniu traktatów międzynarodowych występowali także przedstawiciele stanów. Stosukowo silna pozycja króla w systemie władz państwowych wynikała również z posiadania rozległych królewszczyzn.
Zgodnie z prawem dziedziczenia, po śmierci Władysława Łokietka jego syn Kazimierz objął tron w 1333 roku. Zasada dziedziczenia tronu utrzymała się do śmierci Kazimierza nazywanego Wielkim, który nie doczekał się potomka z prawego łoża. Za życia wyznaczył na następcę tronu swojego siostrzeńca Ludwika z dynastii Andegawenów. W Budzie w 1355 roku Ludwik wydał przywilej generalny o charakterze międzystanowym.
Z myślą o następstwie po Ludwiku Węgierskim w testamencie Kazimierz wyznaczył dla Kaźka szczecińskiego, po uprzedniej adopcji, terytorium obejmujące Kujawy oraz ziemie łęczycką, sieradzką i dobrzyńską.
Objęcie tronu w 1370 roku przez Ludwika doprowadziło do zawiązania personalnej unii polsko-węgierskiej.
Następnie wobec braku męskich potomków Ludwik dążył do zapewnienia tronu polskiego dla jednej ze swoich córek.
Śmierć Ludwika w 1382 roku zapoczątkowała okres bezkrólewia. Wyznaczenie Jadwigi w 1384 roku na tron zamknęło pierwsze bezkrólewie. W tym samym roku w Krakowie odbyła się koronacja na królową Polski. Panowie małopolscy na jej męża wybrali Jagiełłę. W następstwie zawarto układ w Krewie w 1385 roku, który dał początek unii polsko- litewskiej. Po zaślubieniu z Jadwigą i chrzcie, Władysław Jagiełło w 1386 roku został koronowany na króla Polski. Po wczesnej śmierci Jadwigi w 1399 roku rada królewska potwierdziła prawa Władysława Jagiełły do korony.
Po śmierci Władysława Jagiełły w 1434 roku nastąpiła w sejmie elekcja jego najstarszego syna, Władysława. W okresie małoletniości rządy jego sprawowała rada królewska. W 1440 roku został wybrany na króla Węgier, a w 1444 roku zginą w bitwie pod Warną.
Wraz ze zjednoczeniem państwa wzrosła rola rady królewskiej, która z czasem przekształciła się w izbie wyższego polskiego parlamentu. Raka królewska była organem doradczym w charakterze ogólnopaństwowym, którego członkowie pochodzili z nominacji monarszej. Król był uprawniony do powoływania i odwoływania członków rady, co pociągało za sobą zmiany w jej liczebności.
W ciągu XV wieku monarcha wprowadzał niekiedy do rady miejsce wyższych i niższych urzędników, określano ich jako mniejszych i młodszych panów.
W drodze praktyki rada królewska uzyskała wpływ na podejmowanie najważniejszych decyzji w sprawach państwa. Członkowie rady z udziałami monarchii stanowili sąd królewski. Od wydania przez Jagiełłę przywileju czerwieńskiego z 1422 roku, konieczna była zgoda rady na wybijanie monet.
Stopniowo wykształciły się urzędy, których zakres działania obejmował całe państwo. Następowało to przez rozszerzenie kompetencji urzędów występujących w dzielnicy krakowskiej. W związku z tym urzędy dzielnicowe znikały, albo stawały się tytularnymi. Utrzymał się podział na urzędy centralne i lokalne, których struktura uległa zmianom w następnych stuleciach. Urzędy centralne dzieliły się na koronne i nadworne, jednak bez rozróżniania ich funkcji.
Po 1320 roku wyraźnie wzrosła rola kancelarii królewskiej. Kierował nią kanclerz i podkanclerzy krakowskich. Z początkiem drugiej połowy XIV wieku podkanclerzy zaczął używać tytułu podkanclerzego Królestwa Polskiego. Urzędnicy ci prowadzili korespondencje dyplomatyczna. Kancelaria królewska wystawiała przywileje i nadania monarsze oraz różne akty dotyczące zarządu wewnętrznego państwa. Urząd skarbnika zanikał przy końcu XIV wieku. Podskarbi krakowski w ciągu XIV wieku mianował się podskarbim królewskim a następnie koronnym. Podskarbi dokonywał wypłat ze skarbu, należał do niego nadzór nad mennica, oraz pełnił piecze nad archiwum i skarbem królewskim, w którym przechowywane były insygnia królewskie. Prowadzenie rachunków należało do podskarbiego nadwornego, co czyniło z niego rachmistrza państwa. W połowie XIV wieku pojawił się marszałek dworu- zarządzał dworem królewskim i w związku z tym sprawował nadzór i sądownictwo nad dworzaninami. Z czasem ustanawiał ceny żywności w miejscu pobytu króla. Urzędnik ten był także mistrzem ceremonii na dworze królewskim
W wyniku ewolucji urzędów nadwornych oraz urzędu lokalnego powstał system urzędów ziemskich , których odrębności prowincjonalne zniknęły w ciągu XV wieku. W systemie tym mieścił się urzędy dygnitarskie oraz niższe urzędy ziemskie. Na stanowiska te , po 1384 roku król nominował dożywotnio osobę spośród posesjonatów danej ziemi. Nie omal do końca XIV wieku król dawał ekspektatywę co oznaczało oficjalne przyrzeczenie pierwszeństwa obsady zwolnionego urzędu ziemskiego.
Najwyższymi urzędnikami ziemskimi byli wojewodowie i kasztelanowie. Od połowy XIII wieku pierwsze miejsce w hierarchii urzędów zajął kasztelan. Odtąd najwyższym urzędnikiem ziemskim stał się kasztelan krakowski, po którym następowali wojewodowie. Wojewoda miał znaczne uprawnienia , związku z czym przewodniczył obradom sejmiku elekcyjnego , stał na czele rady panów województwa, zachowywał dowództwo nad oddziałami pospolitego ruszenia, które doprowadzał na miejsce zborne, sprawował jurysdykcję nad Żydami oraz nadzór nad miastami, a także wydawał cenniki na różne produkty wytwarzane w miastach. Kasztelan w okresie monarchii stanowej utracił uprawnienia skarbowe oraz większość funkcji sądowych i administracyjnych, nadal doprowadzał do wojewody oddziały pospolitego ruszenia ze swojej kasztelani. Występujący na Kujawach koniuszowie u schyłku XIV wieku przybrali tytuł kasztelanów konarskich weszli w skład rady królewskiej. Następnym urzędnikiem był podkomorzy wypełniający główne funkcje sądowe, oraz sędzia ziemski.
Spośród niższych urzędników ziemskich chorąży i Wojski zachowali funkcje wojskowe. Natomiast większość z nich to urzędy honorowe , jak : stolnik, podstoli, cześnik, podczaszy, łowczy i miecznik. Wyróżnia się grupę urzędników sądowych : podsądek, pisarz ziemski oraz woźny sądowy.
W okresie monarchii stanowej nastąpiła ewolucja urzędu starosty. Byli oni swobodnie powoływani i odwoływani przez króla, stanowiska tego nie mogli obejmować cudzoziemcy. Na czele prowincji stali starostowie generalni : wielkopolski , ruski i podolski .Starosta był namiestnikiem króla na terytorium podlegającym jego rządowi .Poza wydawaniem przywilejów wypełniał w zastępstwie monarchy jego uprawnienia, co sprawiło, że starosta zwany był również ramieniem królewskim.
Pewne odmienności występowały w małopolscy gdzie nie powoływano starosty generalnego ani starostów ziemskich. Zarząd tej prowincji sprawowali : justycjariusze, wielkorządcy i burgrabiowie.
W okresie monarchii stanowej nastąpiła istotna zmiana funkcji i orgaznizacji wieców, co doprowadziło do powstania zgromadzeń stanowych. Wyrazem udziału czynnika społecznego w sprawowaniu władzy były okresowe zjazdy określane jako wiece. Przybrały one postać międzynarodowych i dzielnicowych zjazdów, w których główną rolę odgrywali biskupi i komesi, Książe podejmował najważniejsze decyzje państwowe.
uczestnictwo szlachty oraz reprezentantów miast i kapituł katedralnych obok dostojników w zjazdach oprowadziło do określenia ich jako sejmów.
Władysław Łokietek rozstrzygał na zjazdach ogólno państwowych nazywanych sejmami walnymi.
Pierwszy sejm walny zebrał się podczas bezkolewia po śmierci Ludwika Węgierskiego. Ta forma zgromadzeń rozwinęła się za panowania Jagiełły. Sejm walny zwoływano raz w roku, obradował na zamku królewskim w Piotrkowie. Sejm mógł podejmować uchwały pod nieobecność króla, który pognije je zatwierdzał.
Obok zjazdów ogólnopaństwowych odbywały się w XIV wieku zjazdy prowincjonalne, które zajmowały się głównie ustawodawstwem. Zgromadzenia te nazywano sejmami generalnymi.
W ciągu XIV wieku nastąpiła reorganizacja wiecu dzielnicowego. Po 1320 roku z wiecu dzielnicowego wyodrębniły się: sąd wiecowy i rada panów zajmująca się ustawodawstwem i sprawami lokalnymi. W wyniku tych przekształceń powstały sejmiki ziemskie.
W okresie od XIV do schyłku XV wieku istniały w Polsce trzy rodzaje zgromadzeń: sejm walny, sejmy prowincjonalne i sejmiki ziemskie. Między tymi zgromadzeniami nie występował stosunek podporządkowania, co oznaczało ich formalną równorzędność.
W ciągu XIII wieku ukształtowała się w Polsce zasada stanowości rządów.
Sady ziemskie w poszczególnych województwach i ziemiach pojawiły się w wyniku przekształcenia dawniej istniejących w dzielnicach sądów nadwornych.
W wyniku ewolucji uprawnień sądowych starosty generalnego wykształcił się w XIV wieku sąd grodzki określony jako starościński. Początkowo starosta sądził osobiście, lecz do końca XIV wieku zastępował go burgrabia lub podstarości w sądzie grodzkim.
Od końca XIV wieku zaczął funkcjonować sąd podkomorski, właściwy w sprawach o rozgraniczenia dóbr szlacheckich. Spory rozstrzygał podkomorzy lub komornik.
Monarchia patrymonialna różniła się od monarchii stanowej sposobem sprawowania władzy. W monarchii patrymonialnej państwo było własnością monarchy, a monarchii stanowej władza była podzielona pomiędzy króla a reprezentacje stanów.
Monarchia patrymonialna stała się przeżytkiem z racji rosnącego poziomu edukacji ludności.
Myślę że monarchia stanowa jest wyższym etapem w kształtowaniu się ustroju niż monarchia patrymonialna.



Bibliografia.
Marian Kallas, Historia ustroju Polski od X do XX wieku, wydanie II rozszerzone, Warszawa 1997