Demokracja szlachecka w Polsce - ukaz zmian w systemie sprawowania władzy od XVI do XVIII wieku

Demokracja szlachecka to system polityczny Rzeczypospolitej, który powstał już w XV wieku, zaś największy rozkwit osiągnął w XVI wieku. Przetrwał do XVIII wieku, kiedy to Rosja, Prusy i Austria dokonały w 1795 trzeciego rozbioru i Polska na 123 lata przestała istnieć. W założeniu gwarantował masom szlacheckim prawo głosowania i decydowania o sprawach państwa, a także miał być przykładem tolerancji i formalnej równości praw w łonie samego stanu szlacheckiego, co stanowiło ewenement na skalę europejską owego czasu. W XVII wieku w ramach formalnie funkcjonującej demokracji szlacheckiej faktyczna dominację w państwie uzyskało kilka rodów magnackich i ten etap w dziejach ustroju Polski określany jest jako oligarchia magnacka. Jednak już z początkiem XVIII wieku państwa ościenne zaczęły ingerować w politykę i sprawy Polski.
Stan szlachecki uformował się z dwóch warstw społecznych: możnowładztwa i rycerstwa. Swoisty charakter demokracji szlacheckiej polegał na przyznaniu tylko jednej grupie społecznej – szlachcie - pełnie praw politycznych i ekonomicznych w Rzeczypospolitej. Przejmowanie wpływów przez szlachtę dokonywało się stopniowo. Początkowo powstawały wiece, które przekształciły się w sejmiki. Demokracja nie pojawiła się w przeciągu kilku lat, był to proces bardzo długi. Pod wpływem czynników wewnętrznych jak i zewnętrznych szlachta zyskiwała coraz większą rolę. Już od drugiej połowy XV wieku szlachta polska zaczęła odgrywać zdobywać duże wpływy w państwie. Dysponowanie ogromnymi środkami finansowymi i nadawanie przez władców kolejnych przywilejów szlachcie, uchylając w stosunku do niej prawo powszechne i zapewniając jej przewagę nad innymi stanami, doprowadziło to takiej sytuacji, iż interesy szlachty utożsamiane były z interesami całego kraju. Serię przywilejów rozpoczął przywilej koszycki Ludwika Węgierskiego z 1374 roku. W Artykułach henrykowskich z 1573 roku zostały zebrane prawa i przywileje szlacheckie, według których szlachta miała prawo sprawowania władzy w Rzeczpospolitej. Mogła sprawować urzędy publiczne i zasiadać w Sejmie, który jako organ najwyższy w państwie decydował o wojnie, podatkach i polityce wewnętrznej. Bez zgody Sejmu i Senatu nic nowego nie mogło w państwie zostać postanowione (konstytucja Nihil Novi z 1505 roku). Rządy i pozycja króla zostały ograniczone. Każdy szlachcic, niezależnie od posiadanego majątku, miał prawo do osobistego wyboru króla w wolnej elekcji, a także prawo do zbrojnego wystąpienia przeciwko monarsze (rokoszu) w razie naruszenia przez niego przywilejów i ograniczenia swobód szlacheckich. W rezultacie Sejm zdobył sobie stanowisko, jakiego nie posiadał żaden inny organ przedstawicielski w tej części Europy. Ważnym elementem demokracji szlacheckiej była tolerancja religijna, gwarantująca szlachcie, niezależnie od wyznawanej przez nią religii, dostęp do urzędów i czynny udział w życiu politycznym Rzeczypospolitej.
Po zawarciu w 1569 roku Unii Lubelskiej, w wyniku której z Królestwa Polskiego i Wielkiego Księstwa Litewskiego powstało państwo zwane odtąd Rzeczpospolita Obojga Narodów (ze wspólnym monarchą, polityką zagraniczną i obroną, zaś odrębnym skarbem, sądownictwem i wojskiem) ogromnie wzrosła rola magnaterii. Posiadała ona olbrzymie majątki ziemskie (latyfundia) i prywatne wojska, a także prowadziła niezależną politykę zagraniczną. Pierwsze próby wprowadzenia rządów oligarchii magnackiej w Rzeczypospolitej wystąpiły w początkach XVII w. Szlachta zawiązała rokosz (Zebrzydowską w 1606 roku) zmierzającego do osłabienia władzy królewskiej, skutkiem którego było osłabienie władzy monarchy i wzrost znaczenia magnaterii. Panowanie oligarchii magnackiej rozpoczęło się w schyłkowym okresie rządów Jana II Kazimierza i Michała Korybuta Wiśniowieckiego. Za przełomowe wydarzenie uważa się zerwanie Sejmu przez liberum veto. Zasada ta uniemożliwiła jego działalność, gdyż dawała prawo każdemu posłowi do zerwania obrad i unieważnienia podjętych uchwał. Do coraz większego znaczenia dochodziły sejmiki, co spowodowało decentralizację władzy. Przedstawiciele magnaterii posiadali bezpośrednią władzę piastując stanowiska senatorów i inne wysokie godności państwowe. Poprzez wpływ na wybór posłów sejmików ziemskich uzyskali wielkie, chociaż nieformalne, możliwości kontroli polityki państwowej. W okresie rządów magnackich upadł autorytet władzy królewskiej, zanikało poczucie odpowiedzialności za losy i całość Rzeczypospolitej. Nastąpił rozkład aparatu państwowego i upadek gospodarczy. Aby ugruntować władzę grupy magnaterii wiązały się z państwami ościennymi i korzystały z ich pomocy w osłabieniu władzy króla.
Wszystko zaczęło się od wyboru Augusta II Sasa na tron Polski. W końcu XVII w. Rzeczpospolita stała się terenem przetargów między władcami sąsiednich państw. W czasie elekcji w 1697 r. swoich kandydatów wystawiły Austria, Rosja i Francja. W końcu zwyciężył książę saski Fryderyk August, którego popierała Austria i Rosja. Chcąc przypodobać się szlachcie koronował się jako August II. Wplątanie Polski w Wielką Wojnę Północną (1700-1721) doprowadziło do ogromnego zniszczenia i zubożenia kraju. Na okres kilkunastu lat Polska stała się poligonem walk pomiędzy Rosją a Szwecją. Podczas obrad Sejmu Niemego (1717) po raz pierwszy decyzje najwyższej władzy państwowej zostały podjęte pod dyktando cara rosyjskiego. Nikogo nie dopuszczono do głosu. Symboliczny wymiar miał traktat trzech czarnych orłów przygotowany w 1732 roku. Przewidywał on współdziałanie Rosji Prus i Austrii w narzuceniu Rzeczypospolitej własnego elekta. Wprawdzie układ ten nigdy nie wszedł w życie, jednak stanowił zapowiedź współpracy przyszłych zaborców Polski. Śmierć Augusta III wzmogła obawy o możliwości wybuchu kolejnej wojny o tron polski. Familia, chcąc zapewnić zwycięstwo swego kandydata, poprosiła Rosję o pomoc. Caryca Katarzyna II poparła kandydaturę Stanisława Augusta Poniatowskiego. W końcu Prusy i Rosja zaczęły ingerować w wewnętrzne sprawy polskie. Przez cały czas polski rząd próbował przeprowadzać różnego rodzaju reformy mające na celu zahamowanie wpływów państw ościennych w sprawy polskie.
Agresywna polityka państw ościennych, brak wyobraźni i bezmyślność polskiej szlachty, a szczególnie magnaterii oraz wady ustrojowe w końcu doprowadziły do upadku państwa w wyniku trzech rozbiorów (1791, 1793 i 1795). Pomimo powszechnych sprzeciwów społeczeństwa wyrażanych m.in. poprzez powołanie Konfederacji Barskiej (1768-1772), czy wybuch Powstania Kościuszkowskiego (1794) nie udało się wyswobodzić kraju z pod wpływu państw ościennych. Kiedy Rosja, Prusy i Austria wzmocniły się militarnie, na terenach Polski pogłębiał się kryzys, a kraj oczekiwał reform. Niestety większość z nich (reformy Sejmu Czteroletniego czy Konstytucja 3 maja z 1791 roku) była szybko hamowana. Nastał okres 123 lat walki o odzyskanie swojego miejsca w Europie.
Polska nigdy nie stała się krajem o rządach absolutnych, ale przez niemal trzy stulecia utrwalał się publicznoprawny charakter państwa, w którym istniał podział władzy pomiędzy królem a uprzywilejowanymi stanami. Jednocześnie zmieniająca się rola średniej szlachty i magnatów będących w Polsce narodem politycznym stanowi podstawę do wyodrębnienia następujących podokresów: demokracji szlacheckiej oraz oligarchii magnackiej. Ten okres funkcjonowania państwa określa się jako Rzeczpospolitą szlachecką. Według mnie jednak okres ingerencji państw ościennych w politykę Polski był jednym z najtragiczniejszych, wyłączając wiek XX, w historii kraju. Polska praktycznie nie miała żadnej znaczącej pozycji na arenie międzynarodowej. O jej losie decydowały trzy państwa. Jedynym – wydawać by się mogło – jej sprzymierzeńcem była Francja. Niestety także ona kierowała się tylko swoim dobrem.