Charakterystyka ustroju społeczo - politycznego II Rzeczypospolitej.

Wydarzeniem, które w sposób decydujący przyczyniło się do odzyskania przez Polskę niepodległości była I wojna światowa. Po jej zakończeniu w listopadzie 1918r. wyłoniła się z politycznego chaosu i niebytu II Rzeczypospolita.

11 listopada 1918 roku w lasku w Compiegne pod Paryżem doszło do podpisania przez rząd niemiecki aktu kapitulacji. Ostateczna klęska mocarstw centralnych i zawarcie rozejmu na zachodzie przypieczętowało powstanie niepodległego państwa polskiego, którego odrodzenie stało się także możliwe dzięki woli i nadziei społeczeństwa polskiego, pielęgnowanych przez cały okres rozbiorów. Najwcześniej, bo już 19 października 1918r., Polacy powołali zalążek władzy na Śląsku Cieszyńskim - Radę Narodową Śląska Cieszyńska. 28 października powstała w Krakowie Polska Komisja Likwidacyjna, składająca się z przedstawicieli polskich stronnictw działających w Galicji. Polska Komisja Likwidacyjna stawiała sobie za zadanie przejęcie władzy na terenie okupacji austriackiej. Na jej czele stał Wincenty Witos, jeden z najwybitniejszych przywódców ruchu ludowego.

W Polsce centralnej formalną władzę sprawowała Rada Regencyjna. Powołana przez niemieckie władze okupacyjne nie cieszyła się jednak społecznym zaufaniem. W tej sytuacji ugrupowania lewicy niepodległościowej PPS i PSL „Wyzwolenie" utworzyły z 6 na 7 listopada 1918r. Tymczasowy Rząd Ludowy Republiki Polskiej w Lublinie. Na jego czele stanął Ignacy Daszyński, przywódca Polskiej Partii Socjalno-Demokratycznej Galicji i Śląska Cieszyńskiego, a władze nad wojskiem objął Edward Rydz-Śmigły, Komendant Polskiej Organizacji Wojskowej.
Rząd Daszyńskiego, choć miał charakter regionalny, był pierwszym całkowicie niezależnym od okupantów rządem polskim. Przetrwał jednak zaledwie kilka dni na niewielkim obszarze Lublina i okolic. Po wielu tygodniach starań różnych stronnictw i instytucji od PPS do endecji i konserwatystów 10.11.1918r. powrócił do Warszawy zwolniony z Magdeburga Józef Piłsudski. Wszystkie stronnictwa polskie, nie licząc lewicy rewolucyjnej, zażądały od Rady Regencyjnej przekazania mu władzy.

Rada Regencyjna podporządkowała się Piłsudskiemu i dekretem z 11 listopada przekazała mu naczelne dowództwo nad tworzącym się wojskiem. 14 listopada rozwiązała się, przekazując mu pełnię władzy, którą miał sprawować jako Naczelnik Państwa do chwili zebrania się Sejmu Rzeczypospolitej Polskiej.

18 listopada 1918r. Naczelnik Państwa powołał pierwszy ogólnokrajowy rząd w Warszawie. Jego premierem został Jędrzej Moraczewski, działacz niepodległościowy, socjalista i były żołnierz Legionów. Rząd Moraczewskiego zaczął organizować władze centralne i terenową administrację w odradzającym się państwie, wprowadził bardzo postępowe na owe czasy przepisy przewidujące między innymi 8-mio godzinny dzień pracy i ubezpieczenia chorobowego, jednak rząd ten - jako lewicowy - nie zyskał poparcia prawicy i centrum. Nie uznały go też państwa zwycięskie Ententy, za oficjalną reprezentację Polski uważając nadal Komitet Narodowy Polski w Paryżu na czele z Romanem Dmowskim. Już 16 stycznia 1919r. rząd Moraczewskiego podał się do dymisji.

Na premiera nowego rządu Naczelnik Państwa powołał Ignacego Paderewskiego, którego kandydaturę akceptowali zarówno zwolennicy Piłsudskiego, jak i Dmowskiego. Dopiero wówczas Komitet Narodowy Polski w Paryżu podporządkował się władzy krajowej, stając się zagraniczną reprezentacją państwa polskiego. W Drugiej Rzeczypospolitej działało wiele partii, jednak tylko część z nich odgrywała szczególnie ważną rolę.

Najsilniejszą partią prawicową była Narodowa Demokracja występująca pod nazwą - Związek Ludowo-Narodowy (od 1928r. Stronnictwo Narodowe). Za podstawę ustroju w państwie Narodowa Demokracja przyjmowała system demokracji parlamentarnej. Opowiadała się za modelem Polaka-katolika i głosiła hasła solidaryzmu społecznego, czyli współdziałania a nie rywalizacji wszystkich warstw społecznych. Występując w obronie interesów narodowych Polaków, Narodowa Demokracja odnosiła się z niechęcią - a nawet wrogością - do mniejszości narodowych, zwłaszcza Żydów i Niemców. Była politycznym przeciwnikiem obozu piłsudczykowskiego. Odrzucała też program socjalistów, jako wyraz obrony interesów jednej klasy - robotników - a nie całego narodu.

Narodowa Demokracja miała swoich licznych zwolenników we wszystkich warstwach społeczeństwa polskiego, ale największe wpływy posiadała na terenach byłego zaboru pruskiego. Przywódcą a zarazem ideologiem obozu narodowo-demokratycznego był Roman Dmowski, nazywany ojcem polskiego nacjonalizmu.

Bliżej centrum politycznego i społecznego znajdowała się Chrześcijańska Demokracja ideowo i politycznie mająca wiele wspólnego z Narodową Demokracją. Uznając system demokracji parlamentarnej za podstawę ustroju, program Chrześcijańskiej Demokracji opierał się na społecznej nauce Kościoła katolickiego, który w encyklice Rerum novarum papieża Leona XIII przypominał, że państwo powinno strzec robotników przed wyzyskiem pracodawców, ale powinno też swym prawodawstwem chronić własność osobistą. W sferze Chrześcijańska Demokracja opowiadała się za umiarkowanymi reformami. Jej stosunek do partii lewicowych i mniejszości narodowych był bliski endecji. Najwybitniejszym przywódcą Chrześcijańskiej Demokracji był Wojciech Korfanty.

W ludowym ruchu politycznym najważniejszą rolę odgrywały dwie partie: Polskie Stronnictwo Ludowe "Piast" i Polskie Stronnictwo Ludowe "Wyzwolenie". Obie głosiły w swych programach agraryzm, czyli podkreślały, że podstawą gospodarki społeczeństwa. W sprawach ustrojowych opowiadały się za demokracją parlamentarną. PSL "Piast" - jako partia centrum - ciążyła ku porozumieniu z Narodową Demokracją i Chrześcijańską Demokracją. PSL "Wyzwolenie" współpracowało z partiami lewicowymi, zwłaszcza z Polską Partią Socjalistyczną. Obie partie przywiązywały dużą wagę do reformy rolnej. W 1931r. połączyły się, tworząc Stronnictwo Ludowe (SL). Najwybitniejszymi działaczami ruchu ludowego byli Wincenty Witos i Maciej Rataj.

Lewicę polityczną w Drugiej Rzeczypospolitej reprezentowały partie robotnicze, wśród których najważniejsza była - Polska Partia Socjalistyczna (PPS). PPS stal na gruncie demokracji parlamentarnej, domagała się uspołecznienia podstawowych gałęzi przemysłu i wywłaszczenia bez odszkodowania wielkiej własności ziemskiej. Głosiła hasła szerokich swobód obywatelskich, tolerancji religijnej i praw dla mniejszości narodowych. Najwybitniejszymi przywódcami PPS byli między innymi Ignacy Daszyński, Jędrzej Moraczewski, Mieczysław Niedziałkowski.
Rewolucyjne skrzydło ruchu robotniczego stanowiła Komunistyczna Partia Robotnicza Polski (KPRP), która powstała w grudniu 1918r. (od 1925r. Komunistyczna Partia Polski-KPP). W swoim programie KPP opowiadała się za rewolucją społeczną i dyktaturą proletariatu, czyli ustrojem wzorowanym na ZSRR. Negowała potrzebę istnienia niepodległego państwa polskiego, a w czasie wojny polsko-bolszewickiej 1920r. współpracowała z bolszewikami. Społeczeństwo polskie postrzegało KPP jako radziecką agenturę. Decyzją Międzynarodówki Komunistycznej z 1938r. KPP została rozwiązana, a wielu jej działaczy i przywódców stracono w Związku Radzieckim. Wśród przywódców KPP wyróżniał się Julian Leszczyński-Leński.

W styczniu 1919r. odbyły się pierwsze w wolnej Polsce wybory do Sejmu Ustawodawczego. W walce wyborczej - na obszarze podległym rządowi centralnemu w Warszawie - wzięło udział ponad 20 partii politycznych. Najwięcej głosów uzyskała prawicowy Związek Ludowo-Narodowy, czyli endecja oraz PSL "Wyzwolenie". PSL "Piast" zyskał 12 procent, a PPS - 9 procent głosów.
Na pozostałych terenach, m.in. w Wielkopolsce i Galicji Wschodniej nie można było przeprowadzić wyborów, ponieważ znajdowały się one jeszcze poza zasięgiem polskiej władzy państwowej, a ponadto trwały tam walki zbrojne z Ukraińcami, a w Wielkopolsce - z Niemcami. W połowie 1919r. parlament liczył 394 posłów.

Najważniejszym zadaniem Sejmu Ustawodawczego było uchwalenie Konstytucji, czyli Ustawy Zasadniczej, która określa charakter państwa. Pierwszą w odrodzonej Polsce Konstytucję Sejm uchwalił 17 marca 1921r. Ustawa Zasadnicza, zwana od miesiąca jej uchwalenia "konstytucją marcową". Składała się ona z siedmiu rozdziałów: I-Rzeczypospolita, II-Władza Ustawodawcza, III-Władza wykonawcza, IV-Sądownictwo, V-Powszechne prawa i obowiązki obywatelskie, VI-Postanowienia ogólne, VII-Postanowienia przejściowe. Państwo polskie było w myśl konstytucji republika parlamentarna, w której ograny władzy podzielone wg. Zasady monteskiuszowskiej na ustawodawcze, wykonawcze i sądownicze. Polska konstytucja marcowa należała do licznych konstytucji republikańskich obowiązujących wówczas w Europie, a wzorowana była głównie na francuskiej ustawie zasadniczej. Najeżała do najbardziej demokratycznych konstytucji europejskich. Charakteryzowała się dominacją władzy ustawodawczej nad wykonawczą, co też stanowiło główny jej mankament. Doświadczenia polskiego parlamentaryzmu w pierwszych latach niepodległości wykazały, że uzależnienie toku spraw państwowych od decyzji Sejmu z jego chwiejnymi układami partyjnymi było hamulcem sprawnego rządzenia krajem. Pierwszy rząd odrodzonej Polski miał charakter socjalistyczny i przystąpił do pracy z szeroko zakrojonym programem reform społeczno-gospodarczych.

Demokracja parlamentarna w polskim wydaniu nie sprawdziła się i z różnych kręgów politycznych wyrastały tendencje do wzmocnienia władzy wykonawczej, nawet za cenę przewrotu. Zwolennicy charyzmatycznego i legendarnego już za życia Piłsudskiego działali najbardziej konsekwentnie i energicznie dokonując w maju 1926 r. zamach stanu. Od tego momentu rozpoczyna się okres dyktatury sanacyjnej czyli Piłsudskiego i jego najbliższych współpracowników. Rządy piłsudczyków nosiły znamiona typowego wówczas w Europie, nie tylko środkowej, autorytaryzmu czyli zdecydowaną przewagą władzy wykonawczej i redukcji znaczenia parlamentu. Marszałek Piłsudski starał się o legalizację przewrotu nie rozwiązując sejmu, wymuszając tylko na nim zgodę na wybór swego współpracownika, Ignacego Mościckiego na prezydenta i wzmocnienia jego uprawnień (tzw. nowela sierpniowa). Piłsudski zmierzał konsekwentnie do uchwalenia nowej konstytucji i w tym celu powierzył swojemu nowemu zwolennikowi, Waleremu Sławkowi budowę zaplecza politycznego, niezbędnego do przeprowadzenia zmian; stał się nim Bezpartyjny Blok Wspierania reform Społecznych, stopniowo zwiększając swoją pozycję w sejmie podczas wyborów 1928 - 1930. 2.08.1926r. Sejm uchwalił ustawę zmieniającą konstytucję w kierunku proponowanym przez rząd, tzw. „nowela sierpniowa” upoważniała prezydenta do wydawania rozporządzeń z mocą ustawy do końca 1927r. Dalsza działalność ustawodawcza kolejnych rządów sanacyjnych szła w kierunku dalszego umacniania władzy centralnej i ograniczania wpływu opozycji na sprawy państwowe. Głównym celem obozu rządzącego z Piłsudskim na czele była jednak zmiana konstytucji w celu usankcjonowania prawnego istniejącego systemu politycznego. 23.04.1935r. prezydent Mościcki podpisał sygnowana uprzednio przez Piłsudskiego konstytucję. Założenia konstytucji kwietniowej obliczone były na sprawowanie władzy przez Piłsudskiego, bądź w formie pełnienia funkcji prezydenta przez niego samego, bądź przez bezwzględnie lojalnego działacza. Autorzy konstytucji stworzyli system oparty na rządach jednostki i popierającej jej grupy, rządzącej przy jednoczesnym ograniczeniu roli parlamentu i kontroli społecznej. Nowa konstytucja opierała się na następujących zasadach:

Ujmowała państwo jako dobro wspólne wszystkich obywateli,
Współdziałania obywateli z państwem w celu osiągnięcia swego "wspólnego dobra"
Elitaryzmu (pogląd społ-polit. głoszący słuszność, a nawet potrzebę wyodrębnienia w społeczeństwie elit rządzących, obdarzonych wyjątkowymi uprawnieniami (przeciwnicy demokratyzmu)
Jednolitej i niepodzielnej władzy prezydenta zastępując w ten sposób monteskiuszowski trójpodział władzy.
Punkt ciężkości władzy znalazł się w ręku prezydenta RP, nadal sprawującego 7-letnią kadencję. Jego zwierzchnictwu podlegały: rząd, Sejm, Senat, siły zbrojne, sądy i NIK. Podczas sprawowania kadencji był jedynie "odpowiedzialny przed Bogiem i historią". Akty urzędowe głowy państwa nie wymagały teraz kontrasygnaty, co dowodziło, że nikt za nie ponosił odpowiedzialności. Prezydent mógł wskazać swojego następcę, powołać i odwołać premiera, prezesa Sądu Najwyższego i prezesa NIK, naczelnego wodza i generalnego inspektora sił zbrojnych. On też powoływał 1/3 składu Senatu, rozwiązywał parlament nawet o ile uznał to za stosowne, przed upływem kadencji, stosował prawo łaski. Akty prawne prezydenta wykraczające poza jego prerogatywy wymagały kontrasygnaty premiera i danego ministra, tylko że od niego uzależnionych.

Głowa państwa mogła zgłaszać projekty zmian konstytucji i odpowiednia uchwała wymagała jedynie zwykłej większości głosów. Prezydent otrzymywał prawo weta wobec poselskich projektów zmiany ustawy zasadniczej i podobny projekt mógł pojawić się dopiero w następnej kadencji parlamentu. Oprócz tych uprawnień ustawodawczych, prezydent posiadał prawo wydawania dekretów z mocą ustawy. On też zwoływał, otwierał, odraczał i zamykał sesje obu izb parlamentu. Wobec uchwał parlamentu (w tym i ustaw) mógł zastosować prawo weta zawieszającego. W okresie wojny mógł wyznaczyć swego następcę (taki przypadek nastąpił w 1939 roku). Prezydenta wybierało specjalne, elitarne ciało - tzw. Zgromadzenie Elektorów, składające się z 80 osób: 50 wyłonionych przez Sejm, 25 przez Senat i 5 wirylistów (2 marszałków obu izb, premier, I prezes Sądu Najwyższego i generalny inspektor sił zbrojnych).

Rząd według konstytucji miał "kierować sprawami państwa, niezastrzeżonymi innym organom władzy". Ogólnie rzecz ujmując jego kompetencje wzrastały i pozycję gabinetu ograniczał tylko prezydent będący jego zwierzchnikiem, powołującym skład rządu wraz z premierem Ten występował raczej w roli reprezentanta Rady Ministrów niż jej niezależnego szefa. Premier i ministrowie mogli zostać pociągnięci przed Trybunał Stanu na wniosek prezydenta i połączonych izb. Nowa konstytucja wyraźnie pomniejszała rolę parlamentu - czyli władzy ustawodawczej. Przy okazji uległa redukcji liczba posłów do Sejmu (do 208), wybieranych w 104 okręgach wyborczych. Listę kandydatów ustalały specjalne zgromadzenia okręgowe obejmujące przedstawicieli samorządu gospodarczego, z zawodowego i terytorialnego. Na czele takiego ciała stał komisarz wyborczy nominowany przez ministra spraw wewnętrznych. Od 1935 roku, gdy weszły w życie owe przepisy, partie polityczne pozbawiono prawa wyłaniania kandydatów, co dało administracji okazję do nadużyć.

Czynne prawo wyborcze przysługiwało teraz po ukończeniu 24 roku życia, a bierne 30, w wypadku Sejmuj. Zawężono też prawo wyborcze do Senatu RP - czynne prawo przysługiwało tutaj po ukończeniu 30-tki, a bierne od 40 lat. Senat liczył sobie teraz 96 członków, z tym że 1/3 powoływał prezydent. Na miejsce partyjnych klubów poselsko-senatorskich pozostawały "grupy regionalne" (reprezentanci danego województwa). Parlament, głównie Sejm miał ograniczyć się jedynie do funkcji ustawodawczych i budżetowych, tracąc wpływ na powoływanie i odwoływanie rządu. Senat został wzmocniony w stosunku do Sejmu poprzez utrudnienie tej izbie odrzucania poprawek senackich (niezbędna stała się większość 3/5 głosów). Parlament wyłoniony w 1935 r. nie odzwierciedlał rzeczywistej woli wyborców, a to w skutek około 50% bojkotu na wezwanie sił opozycyjnych. Sanacja w sposób sztuczny jednoznacznie w nim dominowała. W sumie konstytucja kwietniowa sankcjonowała system autorytarny, faktycznie wdrażany i funkcjonujący po 1926 r. Druga Rzeczypospolita rozporządzała do realizacji podstawowych zadań państwa w sferze wykonawczej, rozbudowaną administracją polityczną, rozporządzającą możliwością stosowania nawet jeśli trzeba - przymusu. Administracja publiczna dzieliła się na centralną i terytorialną. Ta druga z kolei składała się ze struktur administracji rządowej i samorządu. Administracja rządowa miała też swoje 2 rodzaje: ogólną (polityczną) i specjalną. Administracja ogólna podlegała resortowi spraw wewnętrznych, specjalna innym ministrom np. wojskowości, oświacie, transportowi itd.

Konstytucja ta utrwaliła system rządów sprawowany przez Piłsudskiego po zamachu majowym w toku walki z Sejmem i opozycją. Idea nadrzędnej roli państwa, silnej władzy wykonawczej upodabniały konstytucję kwietniowa do zasad ustrojowych panujących we Włoszech, Portugalii, krajach bałtyckich. Niestabilność rządów przy stałych trudnościach gospodarczych, a przede wszystkim – bezpośrednim zagrożeniu ze strony rosnących w siłę systemów totalitarnych, skłaniała dużą część opinii publicznej do szukania wzorów władzy autorytaryjnej. Dlatego Polska jak i wiele krajów europejskich okresu międzywojennego wykształciła swój system ograniczonej demokracji politycznej. System ten wzmacniał władze państwową, ograniczał wpływ szerokich mas na rządy, pozostawiał jednak stosunkowo duży w porównaniu z krajami totalitarnymi margines poza politycznych swobód obywatelskich.