Osobościowe uwarunkowania radzenia sobie ze stresem

Badania nad stresem i radzeniem sobie z sytuacją stresową są w psychologii od kilku lat jedną z najbardziej aktywnych dziedzin. W psychologicznym modelu problematyki radzenia sobie ze stresem wyróżnić można w porządku czasowym trzy grupy zmiennych, stanowiące łańcuch przyczynowo-skutkowy: czynniki determinujące, sam proces radzenia sobie i następstwa konfrontacji stresowej(Lazarus,1984). Determinantami radzenia sobie są dwojakiego rodzaju czynniki: sytuacyjne i osobowe.
Indywidualny styl radzenia sobie ze stresem mieści się w grupie osobowych determinant radzenia sobie, stanowiąc jednak czynnik o szczególnym znaczeniu. Styl radzenia sobie odnoszony jest bezpośrednio do zachowania w sytuacji stresowej. Przyjmuje się że ludzie różnią się ze względu na nawykowy sposób zachowania się w sytuacjach stresowych, czy też w sytuacjach stresowych określonego rodzaju. Pojęcie stylu radzenia sobie jest konstruktem ujmowanym jako indywidualne zróżnicowania dyspozycji determinujących zachowanie się w warunkach stresowych ( np. Mullen, Suls 1982). Interakcyjne podejście do badania ludzkiego zachowania, przyjmujące, że zależy ono od czynników osobowych, od czynników sytuacyjnych i od interakcji między tymi dwiema grupami czynników, jest powszechnie akceptowane w teorii psychologicznej, ale nie zawsze respektowane w badaniach empirycznych. Uzasadnienie takiego podejścia zostało wyraźnie wyartykułowane w pracach Lazarusa, największego autorytetu w dziedzinie badań nad stresem, a także w pracach jego współpracowników.
Charakterystyka indywidualnego stylu radzenia sobie poprzez wyliczanie szczegółowych form zachowania będących w repertuarze zaradczym jednostki byłaby jednak żmudnym i jałowym wysiłkiem. W celu opisu stylu radzenia sobie w sposób umożliwiający porównania między ludźmi i przewidywanie ich zachowania potrzebne są szersze kategorie, stanowiące kryteria klasyfikacyjne.
Najwcześniejsze podejście do klasyfikacji stylów radzenia sobie wykorzystuje jako podstawowy teoretyczne wywodzący się z psychoanalizy konstrukt represji – sensytyzacji. Style radzenia sobie rozróżnia się tutaj ze względu na postawę wobec sygnałów dotyczących stresora i własnych rekcji. Przykładem nawiązującym do tego kryterium jest opracowana przez Miller (1987) koncepcja dwóch poznawczo-informacyjnych stylów radzenia sobie, który zainspirowała wiele badań empirycznych. Pierwszy z nich polega na koncentrowaniu uwagi na stresorze lub własnej reakcji, czyli na poszukiwaniu, gromadzeniu, przetwarzaniu i wykorzystywaniu informacji dotyczących wydarzenia stresowego. Osoba taka dąży do konfrontacji z sytuacją stresowa. Drugi może być opisany jako odwracanie uwagi od stresora i własnych reakcji, polega on na pomijaniu, odrzucaniu, wypieraniu i aktywnym unikaniu informacji o wydarzeniu stresowym. W kilku badaniach mierzono związek pomiędzy wskaźnikami obu stylów, konsekwentnie otrzymując współczynniki korelacji bliskie zeru, co dowodzi niezależności dyspozycji do unikania i do poszukiwania informacji. Krohne 1989, Miller 1990. Wskazywało by na to, że mamy doczynienia nie z dwoma przeciwstawnymi stylami, a z dwiema nie zależnymi dymensjami. W oparciu o niezależne rozróżnij cztery, a nie dwa style który można opisać następująco:
- styl charakteryzujący się wysokimi wartościami obu dymensji, osoby takie posiadają w swoim repertuarze zaradczym dużą liczbę różnorodnych strategii, zarówno ukierunkowane na poszukiwane i wykorzystywanie informacji o wydarzeniu stresowym, jak i ograniczających dopływ takich informacji,
- styl z wysoką wartością dymensji konfrontacyjnej i niska wartością dymensji unikania, osoby takie charakteryzuje nie równowaga zasobów zaradczych, są one dobrze przygotowane do poszukiwania i wykorzystywania informacji, ale słabo wyposażone w strategie unikania informacji
- styl przeciwstawny, charakteryzujący się niska wartością dymensji konfrontacyjnej i wysoka wartością dymensji „unikowej”, osoby takie charakteryzuje deficyt w strategii umożliwiających uzyskiwanie i wykorzystywanie informacji, natomiast są one dobrze wyposażone w strategie chroniące przed sygnałami stresowymi
- styl charakteryzujący się niskimi wartościami obu dymensji, repertuar zaradczy tych osób jest ogólnie ubogi, są one słabo wyposażone w oba rodzaje strategii
Badania dowiodły znaczenia dostosowania zachowania wobec stresu do indywidualnego stylu radzenia sobie, co niekiedy jest ważniejszym warunkiem skuteczności radzenia sobie, niż dostosowanie zachowania do wymaganych sytuacji. Wynikają z tego ważne wnioski dla praktyki klinicznej, dotyczące potrzeby dostosowania oddziaływań psychologów mających pomoc ludziom w przezwyciężeniu stresu – do indywidualnego stylu radzenia sobie. Zaniedbanie tego i stosowanie rutynowego postępowania wobec wszystkich może niektórym nawet przynieść szkodę.
Osoby o silnym typie układu nerwowego, nisko reaktywne o malej wrażliwości emocjonalnej i zmysłowej, odznaczają się duża odporności na czynniki stresujące i lepiej sobie radzą w sytuacjach trudnych, niż osoby o słabym układzie nerwowym. Szkodliwe bodźce o przeciętnym natężeniu, które u osób wrażliwych wywołują przykre wewnętrzne pobudzenie przez jednostki nisko reaktywne nie są odbierane i tym samym nie dezorganizują jej działania. Osoby takie wręcz poszukują stresorow, które spowodują u nich wzrost pobudzenia warunkującego efektowne działania. Ludzie odznaczający się silnym temperamentem, w sytuacjach trudnych bezwiednie stosują aktywne strategie zaradcze, nastawione na zadanie i rozwiązanie problemu.
Innym ważnym czynnikiem wyznaczającym radzenie sobie ze stresem jest osobowość, w tym określone jej cechy. Można przypuszczać że cechy osobowości związane z aktywnością ekstrawersyjny, sprzyjają dążeniu do rozwiązania problemu i zmiany nie korzystnej sytuacji. Natomiast odwrotnie dzieje się w przypadku takich cech jak: nieśmiałość , lękliwość, zahamowanie i neurotyzm, które wyznaczają sposoby radzenia sobie zorientowane na emocje.
Kolejna grupę czynników osobowościowych ułatwiających reaktywne radzenie sobie z problemami życiowymi stanowią : wysoki poziom umiejętności interpersonalnych i asertywność. Wynikają z nich otwartość w kontakcie z innymi i autentyczność, podbudowana poczuciem własnych wartości i praw, sprzyja rozwiązywaniu problemów w sytuacjach trudnych społecznie.
Stres – jest to zespól specyficznych i nie specyficznych (ogólnych) reakcji organizmu na zdarzenia bodźcowe, które zakłócają jego równowagę i wystawiają na poważna próbę lub przekraczają jego zdolność radzenia sobie do tych zdarzeń bodźcowych należy wiele rożnych warunków zewnętrznych i wewnętrznych, które zbiorczo nazywane są stresorami.
Stresor – jest zdarzeniem bodźcowym, które wymaga od organizmu jakiegoś rodzaju reakcji przystosowawczej. Reakcja organizmu na stresory zewnętrzne nosi nazwę napięcia.