Pochodzenie człowieka
Pochodzenie człowieka jest jedną z najbardziej fascynujących zagadek nauk przyrodniczych. Więcej wiadomości na ten temat zawiera część Biologia niniejszego wydawnictwa. Dla historii jako nauki, fundamentalne znaczenie ma stwierdzenie, kiedy narodziła się kultura, gdyż właśnie jej przejawy badane są przez historię i pokrewne jej nauki. Prawdopodobnie około 1,5 - 1 mln lat temu nasi przodkowie wytwarzali narzędzia, umieli rozniecać ogień. Badaniem śladów pozostawionych przez naszych przodków zajmuje się archeologia. Dzięki jej odkryciom potrafimy określić zajęcia, sposoby odżywiania, rodzaje używanych narzędzi, broni i innych przedmiotów, wskazać metody ich wytwarzania.
Około 300 tys. lat temu w Europie pojawił się człowiek neandertalski. Zamieszkiwał on jaskinie, utrzymywał się z myślistwa i zbieractwa. Możemy mu przypisać wierzenia religijne, o czym świadczą zachowane ślady pochówków. Niestety, archeologia tylko w niewielkim stopniu potrafi określić zawartość tych wierzeń, gdyż jej znaleziska są "nieme". Dopiero od czasu wynalezienia pisma, czyli sposobu utrwalania przeżyć duchowych, nasza wiedza na ten temat bardzo się powiększa. Następcą neandertalczyka był nasz bezpośredni przodek - człowiek rozumny (homo sapiens), od miejsc pierwszych znalezisk zwany też człowiekiem z Cro-Magnon. Pojawił się on około 40 tys. lat temu. Wykonywał dużo bardziej skomplikowane narzędzia z kamienia, rogu, kości i drewna. 20 tys. lat temu zaludniona została Australia i Ameryka. Pierwsze ślady człowieka sięgają w Ameryce 30 tys. lat, a w Australii 36 tys. lat wstecz. Zanik lodowców i stopniowe podnoszenie się wód w czasie od 12 tys. - 10 tys. lat temu spowodował przerwanie połączeń między kontynentami i izolację nowo zasiedlonych kontynentów.
Postęp w produkcji narzędzi i rozwój duchowy powodowały stopniowe przemiany w warunkach życia człowieka.
Wspólne, charakterystyczne dla pewnego czasu i miejsca znaleziska archeologiczne pozwoliły na utworzenie pojęcia "kultura archeologiczna". Oznacza ono zespół wytworów i śladów życia ludzkiego świadczących o poziomie i warunkach życia grupy ludzi. Ich nazwy zwykle wywodzą się od charakterystycznych wytworów (np. kultura ceramiki grzebieniowej), miejsca znalezisk (np. kultura łużycka) lub miejscowości (np. kultura przeworska). Ze względu na rodzaj materiałów używanych do produkcji narzędzi, czasy prehistoryczne zostały podzielone na epoki. Wyróżniamy wśród nich epokę kamienia, brązu i żelaza. Pierwsza z nich dzielona jest na: starszą (paleolit), średnią (mezolit) i młodszą epokę kamienną (neolit). Jak sama nazwa wskazuje podstawowym materiałem używanym do produkcji narzędzi był kamień, a oprócz niego drewno, róg i kość. W tym czasie człowiek pozostawił ślady działalności artystycznej. Są to malowidła naskalne w jaskiniach (np. Altamira i Lascaux) oraz figurki kobiece, tzw. Wenus. Świadczą one o rozbudowanym systemie wierzeń oraz o potrzebie wyrażania uczuć. Czas trwania epoki kamiennej był różny - zależny od czasu i miejsca. Jeszcze w XIX wieku znajdowano w różnych miejscach na kuli ziemskiej ludy znajdujące się na tym poziomie rozwoju.
Czas trwania poszczególnych epok ukazuje poniższa tabela:
Okres Czas trwania (w przybliżeniu)
Paleolit starszy 4 mln do 300 tys. lat p.n.e.
Paleolit środkowy 300 tys. lat do 40 tys. p.n.e.
Paleolit młodszy 40 tys. lat do 14 tys. lat p.n.e.
Mezolit 14 tys. lat do 9 tys. lat p.n.e.
Neolit 9 tys. lat do 5 tys. lat p.n.e.
Epoka miedzi 5 tys. lat do 2,5 tys. lat p.n.e.
Epoka brązu 2,5 tys. do 1000 roku p.n.e.
Epoka żelaza Od około 1000 - 700 r. p.n.e. do pełnego upowszechnienia żelaza, co nastąpiło w różnym czasie na różnych terytoriach
W neolicie dokonała się wielka rewolucja w życiu ludzi. Polegała ona na rozpoczęciu uprawy roślin i przejściu do życia osiadłego. Rewolucja neolityczna dokonała się głównie na terenie Bliskiego Wschodu. Człowiek udomowił zwierzęta i zaprzągł je do pracy na roli. Dzięki nowemu sposobowi gospodarowania pojawiły się względne nadwyżki żywności. Zaczęły rozwijać się różne dziedziny sztuki, rozkwitły kulty religijne. Szczególnego znaczenia nabrały kulty związane z cyklami przyrody, które miały wielkie znaczenie dla społeczności rolniczych. Wzrosła liczba ludności, zaczęły powstawać duże osady rolnicze, wkrótce także miasta, a wreszcie także i państwa.
Przedstawiony wyżej proces dotyczył tylko pewnych regionów (Bliskiego Wschodu, Niziny Chińskiej, doliny Indusu), natomiast w Europie ludzie w dalszym ciągu trudnili się myślistwem i zbieractwem oraz prowadzili koczowniczy tryb życia.
W II tysiącleciu p.n.e. narodziła się w Europie tajemnicza kultura megalityczna. Niewiele wiadomo o jej twórcach, choć ślady ich działalności przetrwały do dzisiaj. Są to potężne budowle wznoszone z surowych, często nieobrobionych bloków skalnych. Wyróżniamy wśród nich dolmeny (kamienne płyty ustawione pionowo i przykryte płaskim głazem), menhiry (głazy wbite pionowo w ziemię) i kromlechy (ustawione w okręgu pionowe głazy przykryte płaskimi odłamkami skalnymi). Najsłynniejszym ze wszystkich dzieł kultury megalitycznej jest Stonehenge w Anglii. Wielkość tych prac świadczy o dużej liczebności twórców, wielkiej dyscyplinie i silnej władzy centralnej.