Przyczyny Potopu Szwedzkiego

W lipcu 1655 r. na Rzeczpospolita uderzyły dwie armie szwedzkie - jedna od strony Pomorza Szczecińskiego (pod Ujściem), a druga od strony Inflant (Dyneburg na Litwie). Zaatakowały Wielkopolskę i Litwę. Pospolite ruszenie skapitulowało pod Ujściem, w Kiejdanach na Litwie Janusz i Bogusław Radziwiłłowie poddali się protekcji Karola Gustawa, a wojska królewskie zostały rozbite pod Żarnowcem. Krakowa bronił Stefan Czarniecki, ale w październiku skapitulował, podbawiony nadziei na jakąkolwiek pomoc. Król Jan Kazimierz uciekł z rodziną na Śląsk. Szwedzi zaczęli rabować kraj i wywozić dzieła sztuki, ten sam los mił spotkać również skarby z klasztoru Paulinów na Jasnej Górze. Oblężenie Częstochowy trwało miesiąc (18 XI - 26 XII) i zakończyło się zwycięstwem Polaków. Obrona kierował o. Augustyn Kordecki, przeor klasztoru.
Z powodu licznych rabunków i ataku na klasztor, szlachta i magnateria zaczęła odwracać się od Szwedów i znów przyłączać się do Jana Kazimierza, który dzięki temu mógł wrócić do kraju.
Pod koniec 1655 r. w Tyszowicach zawiązała się konfederacja przeciw Szwedom, a na czele ruchu oporu stanęli S.Czarniecki i Jerzy Lubomirski. Na wiosnę 1656 r. wojska polskie odniosły sukcesy w walkach w okolicach wideł Wisły i Sanu oraz pod Warką. Karol Gustaw wciągnął do sojuszu Prusy i księcia Siedmiogrodu, Jerzego II Rakoczego. Polskę poparła Austria, Dania, a nawet Rosja i Tatarzy. Najazd Rakoczego w 1657 r. został odparty, a książe pruski "przekupiony" obietnicą uznania przez Rzeczpospolitą suwerenności Prus (traktaty welawsko-bydgoskie, 1657). Okazał się to brzemienne w skutkach, ponieważ Prusy, nie będąc już lennikiem Polski, coraz bardziej rosły w siłę, stając się w końcu jednym z najpotężniejszych europejskich państw i jednym z trzech zaborców Polski.
Wkrótce wojska szwedzkie zostały wyparte, a smierć Karola Gustawa umozliwiła podpisanie w 1660 r. w Oliwie traktatu pokojowego. Szwecja wychodziła z wojny bez zdobyczy terytorialnych, a król polski zrzekał się pretensji do szwedzkiej korony.