Temperament

Temperament

1.Historia temperamentu
Historię temperamentu rozpoczął grecki filozof i lekarz Hipokrates. Wyjaśnił on zdrowie i chorobę za pomocą sformułowanej przez siebie koncepcji soków (humorów), inny zaś lekarz grecki i następca Hipokratesa –Galen, uzupełnił tę teorię o interpretację psychologiczną.

1.1. Hipokrates: -punktem wyjścia jego koncepcji był pogląd Empedoklesa
(V wiek p.n.e.) o 4 żywiołach:
-ognia, powietrza, ziemi i wody-
Z tych elementów Hipokrates wprowadza cztery jakości:
-ciepło, zimno, wilgoć i suchość- oraz cztery soki organizmu za
pośrednictwem których jakości te zostają wyrażone:
-krew, flegmę, żółć i żółć czarną-

Optymalny stosunek między tymi sokami ma być źródłem zdrowia, natomiast niekorzystne proporcje między nimi powodują chorobę.
Według Hipokratesa poszczególne soki biorą się z następujących organów ciała: krew z serca, flegma z głowy, żółć z wątroby i czarna żółć ze śledziony.
Jednak w koncepcji Hipokratesa brak jeszcze wzmianki o temperamencie. Brak też wskazania na związek między różnymi proporcjami poszczególnych soków w organizmie a właściwościami zachowania.

1.2. Galen- wykorzystał on hipokratesowską koncepcję czterech soków i
stworzył na jej podstawie pierwszą typologię temperamentu.
Wyróżnił i opisał 9 temperamentów:
- Pierwsze cztery nazwane prostymi pierwotnymi to:
-ciepło, zimno, wilgoć i suchość-
- Cztery dalsze nazwane wtórnymi lub pochodnymi, u podstaw
których leży kombinacja par poszczególnych jakości to:
ciepło-sucho
ciepło-wilgotno
zimno-sucho
zimno-wilgotno
- Temperament dziewiąty to tzw. temperament idealny (optymalny)

Cztery pierwotne typy temperamentu, Galen nazwał w zależności od przewagi któregoś z soków w organizmie. Są to: sangwinik (łac. sanguis- krew), choleryk (gr. chole- żółć), melancholik (gr. melas- czarna, chole- żółć) i flegmatyk (gr. phlegma, śluz).
Te typy opisał w swojej monografii De temperamentis (z łaciny: mieszać we właściwych proporcjach).
Typologia Galena zasługuje na miano prototypu przyczynowej, wyjaśniającej koncepcji temperamentu. Ta fantastyczna koncepcja, wiążąca rodzaj temperamentu z przewagą określonych soków w organizmie, znalazła częściowo poparcie w najnowszych badaniach nad fizjologicznymi podstawami temperamentu. Wykazano mianowicie, że niektóre cechy temperamentu, zwłaszcza wiążące się z emocjami, mają związek z działaniem układu endokrynnego.


W wieku XVIII i XIX największy wpływ, jeżeli chodzi o rozważania nad temperamentem, wywarli dwaj uczeni niemieccy, I.Kant i W.Wund. Obaj oparli swe typologie temperamentu na formalnych właściwościach zachowania.


1.3. Kant: temperament przejawiany w działaniu i emocjach

Immanuel Kant przedstawił swoją koncepcję temperamentu w wydanej w roku 1798 Antropologii. Zdaniem autora na biologiczne podstawy temperamentu składają się konstytucja cielesna oraz zestaw zaproponowanych przez Galena humorów. Na temperament jako zjawisko psychologiczne składa się szereg cech psychicznych uwarunkowanych składem krwi.
O tym, do jakiego typu temperamentu zalicza się dana jednostka, decydują dwie właściwości krwi:
1. łatwość bądź trudność jej krzepnięcia
2. temperatura (krew chłodna lub ciepła)
Korzystając z nazw zaproponowanych przez Galena, Kant wyróżnił cztery typy temperamentu. Za podstawę podziału przyjął dwa kryteria:
1. energia życiowa, która waha się w granicach pobudliwy- ospały
2. dominująca charakterystyka zachowania (emocje versus działanie)
W dwóch temperamentach- sangwinicznym i melancholicznym- dominują uczucia.
Sangwinika charakteryzują uczucia silne, szybkie, ale płytkie.
Melancholika charakteryzują uczucia powolne, długotrwałe i głębokie.
Dwa pozostałe temperamenty zostały wyróżnione za względu na właściwości działania.
Choleryk działa szybko i gwałtownie
Flegmatyk działa powoli i bezwładnie, przy jednoczesnym braku reakcji uczuciowych.
Kant podkreśla, że istnieją tylko cztery proste temperamenty, odpowiednio do czterech figur sylogistycznych. Nie ma więc temperamentów złożonych (np. sangwiniczno-cholerycznego)



1.4. Wundt: Ograniczenie do formalnych cech emocji

Zdaniem Wundta temperament jest dyspozycją odnoszącą się do sfery popędów i emocji.
Biorąc za punkt wyjścia dwie przeciwstawne właściwości reakcji emocjonalnej –intensywność i szybkość, z jaką się zmienia- Wundt, podobnie jak Galen wyróżnił cztery typy temperamentu. Choleryków i melancholików charakteryzują silne emocje, sangwiników i flegmatyków zaś emocje słabe. Szybka zmiana emocji typowa jest dla sangwiników i choleryków, wolne dla melancholików i flegmatyków.


Zdaniem Wundta każdy temperament ma zalety i wady, a sztuka życia na tym polega, by korzystać ze wszystkich czterech temperamentów stosownie do napotkanej sytuacji. Człowiek ma zatem nie jeden a kilka temperamentów.
Temperament odnosi się tylko do sfery emocji (i popędów) i charakteryzować go można wyłącznie na podstawie formalnych właściwości emocji.


1.5. Typologia Pawłowa oparta na właściwościach ośrodkowego układu nerwowego

Ważny wkład w rozumienie pojęcia temperamentu wniósł Iwan Pawłow. Postawił hipotezę, że każdym zachowaniem kieruje układ nerwowy (tzw. zasada nerwizmu). Podczas prowadzenia badań nad warunkowaniem odruchów poczynił obserwacje, które wykazały istnienie różnic indywidualnych w przebiegu opisanych procesów. Dotyczyły one np. prędkości powstawania odruchu, jego stałości czy dokładności. Pawłow wysunął hipotezę, że za te różnice odpowiedzialne są określone właściwości układu nerwowego. Należą do nich:
 SPP - siła procesu pobudzenia; na poziomie zachowania funkcjonalna wydolność komórki nerwowej znajduje wyraz w reakcjach na silną lub długotrwałą stymulację; im silniejszy układ nerwowy, tym mniejsza jest wartość procesu pobudzenia
Pawłow opracował szereg metod diagnozowania SPP u psów. Każda z tych metod wiązała się z innym aspektem warunkowania. Metody te polegały na: 1. Określeniu siły bodźca, na którą jednostka jest jeszcze w stanie adekwatnie reagować
2. zwiększeniu pobudliwości komórek nerwowych poprzez pozbawienie
jedzenia lub podawanie kofeiny
3.dostarczaniu przedłużonej stymulacji
Wspólnym mianownikiem tych wszystkich zabiegów było dążenie do stwierdzenia przy jakiej sile bodźca pojawia się hamowanie ochronne
 hamowanie ochronne (pozakresowe) - rodzaj hamowania bezwarunkowego, służącego ochronie OUN przed przeciążeniem
 SPH - siła procesu hamowania; łatwość, z jaką UN tworzy warunkowe reakcje hamulcowe (wygaszanie, różnicowanie, opóźnianie), przejawia się gdy zachodzi konieczność odraczania reakcji, hamowania pobudzeń, by stworzyć miejsce adekwatnie działającym bodźcom
 RWN - równowaga procesów nerwowych; stosunek procesów pobudzenia do procesów hamowania
 RPN - ruchliwość procesów nerwowych; zdolność UN do szybkiej zmiany procesów pobudzenia i hamowania

Odpowiednie kombinacje powyższych właściwości tworzą typy układu nerwowego uważane za fizjologiczne odpowiedniki temperamentu. Podstawą były typy Hipokratesa. Ze względu na siłę procesu pobudzenia wyodrębniony został typ słaby (melancholik). Typ ten, uwzględniając rozróżnienie dotyczące równowagi między siłami pobudzenia i hamowania, dzieli się na zrównoważony (choleryk) i silny. Ten z kolei możemy podzielić na ruchliwy (sangwinik) i powolny (flegmatyk). Koncepcja ta pokazała, że wymiary temperamentu są konstruktami hipotetycznymi, a pomimo tego znajdują swoje odzwierciedlenie w biologii czy neurofizjologii organizmu.


2. Pojęcie temperamentu

Badacze temperamentu różnią się przede wszystkim co do tego, jakiej –ich zdaniem- sfery zachowania i funkcjonowania psychicznego dotyczy pojęcie temperamentu. Ograniczając się do opinii skrajnych, na jednym krańcu mamy badaczy, którzy uważają, że pojęcie cech temperamentalnych odnosi się wyłącznie do emocji, na drugim zaś znajdują się ci, którzy hołdują przekonaniu, że temperament przejawia się we wszystkich obszarach funkcjonowania człowieka.

2.1. Temperament jako styl zachowania

Jedną z najpopularniejszych definicji temperamentu jest ta, którą sformułowali w latach sześćdziesiątych Alexander Thomas i Stella Chess, twórcy współczesnych badań temperamentu u dzieci. Podkreślają oni, że temperament jest niezależną własnością psychiczną:
- którą zawsze należy traktować jako coś odrębnego od motywacji, zdolności i osobowości;
- zawsze przejawia się w formie reakcji na jakiś bodziec zewnętrzny, okoliczność, oczekiwanie lub wymóg
- jest jedną z tych cech dziecka, które wpływają modyfikująco na oddziaływania otoczenia.
Wszystko to wywodzi się z rozpoczętego przez tych dwoje psychiatrów w roku 1956 badania podłużnego. U podstaw tego badania legły dwa kluczowe założenia:
1. dzieci przejawiają różnice indywidualne w zakresie temperamentu
2. temperament odgrywa ważną rolę w rozwoju, zarówno normalnym, jak i zaburzonym

Projekt NYLS

Osiemdziesiąt pięć rodzin z klasy średniej i wyższej warstwy klasy średniej uczestniczyło w tym badaniu obejmującym w sumie138 dzieci. Większość rodzin miała po jednym lub dwoje dzieci. W momencie pierwszego spotkania badaczy z rodzicami dzieci miały po 2-3 miesiące. Z pierwotnej próby ostało się 133 dzieci, których losy śledzono od wczesnego niemowlęctwa po lata osiemdziesiąte. Sposób zbierania danych zmieniał się wraz z wiekiem dzieci, zmieniały się też liczba i rodzaj mierzonych zmiennych. Na każdym etapie rozwoju badano cechy temperamentalne, postawy rodziców wobec dzieci i ich praktyki wychowawcze. Obserwacje i wywiady przeprowadzano w żłobku, przedszkolu, szkole podstawowej i domu rodzinnym. Informacje zbierano od samych badanych oraz od rodziców i nauczycieli.
Z czasem Thomas i Chess zauważyli, że dzieci nie tylko przejawiają indywidualne różnice w zachowaniu reaktywnym, ale też różnie się zachowują, kiedy wchodzą w aktywną interakcję z otoczeniem. Wtedy właśnie wprowadzili pojęcie „temperament”. Pojęcie to odnosi się do tego, jak dziecko się zachowuje, a więc do tego, co nazwać można stylem zachowania.
Thomas i Chess rozróżniali początkowo dziewięć kategorii temperamentu. Oto najbardziej podstawowy opis tych kategorii:
1. Aktywność- aspekt motoryczny zachowania dziecka oraz proporcja okresów aktywności i braku aktywności w ciągu doby
2. Rytmiczność (regularność)- regularność bądź brak regularności funkcji biologicznych (np. cyklu snu i czuwania)
3. Zbliżanie się- wycofywanie- rodzaj pierwotnej reakcji na nowy bodziec (np. pokarm, zabawkę, osobę). Zbliżanie się ma miejsce wtedy, gdy reakcja jest pozytywna, wycofywanie zaś wtedy, gdy dziecko reaguje negatywnie, na poziomie emocji i/lub aktywności motorycznej
4. Łatwość przystosowania- łatwość, z jaką zachowanie dziecka można zmienić w pożądanym kierunku, wyrażająca się w sposobie reagowania na nowe bodźce.
5. Próg reagowania- siła bodźca potrzebna do wywołania zauważalnej reakcji.
6. Siła reakcji- poziom energetyczny reakcji niezależni od jej jakości lub kierunku.
7. Jakość nastroju- proporcja emocji (nastrojów) pozytywnych do negatywnych.
8. Podatność na roztargnienie- skuteczność, z jaką bodźce zewnętrzne odwracają uwagę dziecka od tego, co robi w danym momencie.
9. Zasięg uwagi i wytrwałość- najdłuższy czas poświęcony bez przerwy danemu rodzajowi aktywności (zasięg uwagi) oraz zdolność kontynuowania aktywności mimo działania bodźców rozpraszających (wytrwałość).

Jakościowa analiza funkcjonalnej roli temperamentu, poparta analizą czynnikową, skłoniła autorów do wyodrębnienia trzech następujących konstelacji temperamentalnych:
- temperament łatwy (około 40% próby objętej programem NYLS) charakteryzuje się wysokimi wynikami w następujących kategoriach: regularność, zbliżanie się, łatwość przystosowania, siła reakcji niewielka lub umiarkowana, przewaga pozytywnych nastrojów.
- Temperament trudny (około 10% próby) charakteryzuje się odwrotną konstelacją temperamentalną: jest nieregularny, wycofuje się, trudno się przystosowuje, reaguje intensywnie, z przewagą negatywnych nastrojów
- Temperament wolno rozgrzewający się (około 15%) reaguje negatywnie na nowe bodźce, przystosowuje się powoli, wykazuje przewagę nastrojów negatywnych nad pozytywnymi, ale za to reaguje z niewielką siłą i zajmuje pozycję pośrednią.


2.2 Najpowszechniejsze wyróżniki pojęcia temperamentu

Z analizy wszystkich teorii temperamentu wynika, że nie ma zgody wśród badaczy co do tego, czym jest temperament, a co za tym idzie, nie ma jednego, powszechnie akceptowanego poglądu na to, co należy mierzyć i jak. Sprawa komplikuje się jeszcze bardziej, kiedy uświadomimy sobie, że temperament występuje u zwierząt, u dzieci i u osób dorosłych. A zatem w zależności od tego kogo badamy, różne będą metodologiczne wymogi pomiaru temperamentu.
Jednak znaleźć można kilka wspólnych cech jakimi charakteryzuje się temperament. Oto one:
1. Przez pojęcie temperamentu należy rozumieć cechy zachowania, pod względem których ludzie się różnią
2. W porównaniu z innymi zjawiskami temperament charakteryzuje się względną stałością w ciągu życia i spójnością międzysytuacyjną.
3. Temperament ma podłoże biologiczne.
4. Pojęcie temperamentu odnosi się przede wszystkim do formalnej charakterystyki zachowania lub reakcji takich parametrów jak intensywność, energia, siła, szybkość, tempo, zmienność, ruchliwość itp. W niektórych koncepcjach temperamentu parametry te ograniczają się wyłącznie do sfery emocji, w innych zaś obejmują one wszelkie zachowania.


Regulacyjna teoria temperamentu, RTT to koncepcja temperamentu polskiego psychologa Jana Strelaua, stanowiąca kontynuację badań nad temperamentem Pawłowa.
W koncepcji tej temperament jest pojęciem dwuwymiarowym - na poziomie energetycznym i czasowym. Na poziomie energetycznym temperament charakteryzują cztery cechy: aktywność, reaktywność, wrażliwość sensoryczna oraz wytrzymałość.
 Aktywność (AK), w teorii Strelaua, jest rozumiana jako tendencja do zachowań o wysokiej wartości stymulacyjnej (dostarczających wysokiej stymulacji zewnętrznej).
 Reaktywność emocjonalna (RE) to tendencja do intensywnego reagowania na bodźce, wywołujące emocje, czyli wrażliwość (↑ RE) lub odporność (↓ RE) emocjonalna. Poziom reaktywności warunkuje styl działania jednostki, czyli typowy sposób wykonywania czynności.
 Wrażliwość sensoryczna (WS) to zdolność reagowania na bodźce o niskiej wartości sensorycznej
 Wytrzymałość (WT) to zdolność adekwatnego reagowania na bodźce długotrwałe lub silnie stymulujące
Pojęcia te wywodzą się z pojęcia siły procesu pobudzenia Pawłowa.
W wymiarze czasowym temperament można opisać następującymi cechami:
 Żwawość (ŻW) to tendencja do szybkiego reagowania, utrzymywania wysokiego tempa aktywności oraz łatwej zmiany reakcji
 Perseweracja (PE) to tendencja do kontynuowania zachowań po zaprzestaniu stymulacji

Style działania
Strelau wyróżnił dwa style działania:
 Wspomagający - taki styl charakteryzuje osoby wysokoreaktywne; przeważają u nich czynności pomocnicze nad zasadniczymi, przy wysokiej stymulacji spada ich efektywność działania, preferują zachowania o niskiej wartości stymulacyjnej, a w sytuacjach szczególnej mobilizacji organizmu ponoszą wysokie koszty psychofizyczne.
 Prostolinijny - to styl charakteryzujący osoby niskoreaktywne; u których występuje równowaga czynności zasadniczych i pomocniczych (bądź przewaga tych pierwszych), efektywność działania takich osób spada przy niskiej stymulacji; przy pozbawieniu możliwości podwyższenia poziomu stymulacji, preferują zatem zachowania o wysokiej wartości stymulacyjnej.

Temperament to podstawowe, względnie stałe czasowo cechy osobowości, które manifestują się w formalnej charakterystyce zachowania. Cechy te występują już we wczesnym dzieciństwie i są wspólne dla człowieka i zwierząt. Będąc pierwotnie zdeterminowany przez wrodzone mechanizmy fizjologiczne, temperament podlega zmianom zachodzącym pod wpływem dojrzewania (i starzenia się) oraz niektórych czynników środowiskowych
Temperament to zespół dziedziczonych cech osobowości, zdeterminowanych genetycznie i ujawniających się już w pierwszym roku życia człowieka. Tak rozumiany temperament stanowi podstawę kształtowania się i rozwoju osobowości.