Potop Szwedzki W 1655 r., wobec kryzysu Rzeczypospolitej, Szwedzi podjęli decyzję o wkroczeniu na jej terytorium. Kapitulacja pospolitego ruszenia pod Ujściem (25 lipca) oraz zdrada hetmana Janusza Radziwiłła na Litwie (15 sierpnia) otworzyła im drogę w głąb Rzeczpospolitej. Jan Kazimierz zmuszony był uciekać na Śląsk. Do końca roku wojska szwedzkie opanowały większość obszaru Korony i część Wielkiego Księstwa. W listopadzie-grudniu 1655 r. oblegały one bezskutecznie Jasną Górę, która stała się narodowym symbolem oporu. Wkrótce też powrócił do kraju król, a 29 grudnia zawiązała się antyszwedzka konfederacja tyszowiecka. Jednym z dowódców sił wiernych królowi był kasztelan kijowski Stefan Czarniecki. W 1656 r. Szwecja zawarła przymierze z elektorem brandenburskim Fryderykiem Wilhelmem, będącym jako władca Prus lennikiem Polski. Stanowiło to początek realizacji planów króla szwedzkiego Karola Gustawa dotyczących rozbioru Rzeczypospolitej między Szwecję, Brandenburgię, Siedmiogród (Jerzy Rakoczy) oraz Kozaków i Bogusława Radziwiłła (układ w Radnot). Polska szukała w tej sytuacji ratunku w akcji dyplomatycznej. Podpisała rozejm z Rosją w Niemieży, z elektorem brandenburskim w Welawie (znoszący zależność lenną Prus Książęcych od Rzeczypospolitej), a w 1658 r. ugodę hadziacką z Kozakami, którym po śmierci Chmielnickiego przewodził Jan Wyhowski. (Zgodnie z nią województwa kijowskie, bracławskie, czernihowskie stanowić miały trzecią, obok Korony i Litwy, część Rzeczypospolitej). W 1660 r. podpisany został traktat w Oliwie kończący wojnę szwedzką. Polska zrzekła się Inflant aż po Dźwinę, a polscy Wazowie pretensji do korony szwedzkiej. W latach 1660-67 nastąpiło natomiast wznowienie wojny o Ukrainę między Rzeczypospolitą i Rosją. Polacy (w sojuszu z Tatarami) odnieśli w niej zwycięstwa pod Połonką i Cudnowem, jednak ich działania paraliżowały konfederacje niepłatnego wojska (Związek Święcony, 1661). Po zaspokojeniu roszczeń żołnierzy Jan Kazimierz zorganizował w latach 1663-64 wyprawę moskiewską, która nie przyniosła jednak rezultatów. Wyczerpanie wojną i rosnące niebezpieczeństwo ze strony Turcji skłoniło obie strony do podpisania w 1667 r. rozejmu w Andruszowie (na 13,5 roku). Sankcjonował on utratę Smoleńszczyzny, Czernihowszczyzny i Siewierszczyzny przez Rzeczpospolitą oraz wprowadzał podział Ukrainy wzdłuż linii Dniepru. Położyło to kres przewadze Rzeczypospolitej na Wschodzie. W 1686 r. podpisany został z Rosją traktat Grzymułtowskiego, który potwierdzał warunki Opis Kozaków Kozacy była to wolna ludność różnego pochodzenia, która od schyłku XV wieku zamieszkiwała leżące nad dolnym Dnieprem Zaporoże, zwane Dzikimi Polami. Żyli tam chłopi ukraińscy, jak również polscy i rosyjscy, ubodzy mieszczanie i drobna szlachta. Tworzyli oni grupę ludzi odważnych, mających duże poczucie niezależności, ale skorych do nieposłuszeństwa i buntów. Na co dzień Kozacy trudnili się myślistwem, rybołówstwem, a nawet uprawą roli, ale najbardziej lubili wyprawy wojenne i grabież. Opis Odsieczy Wiedeńskiej Wiedeńska odsiecz, wyprawa wojenna króla Jana III Sobieskiego podjęta w 1683 w celu udzielenia pomocy wojskowej oblężonemu przez Turków Wiedniowi. Była ona konsekwencją sojuszu polsko-austriackiego skierowanego przeciwko Turcji, zawartego w kwietniu 1683 przez Jana III Sobieskiego i cesarza Leopolda I. Król polski wyruszył na czele 25-tysięcznej armii koronnej złożonej z jazdy, piechoty i artylerii. Po połączeniu z wojskami austriackimi i posiłkami z innych państw armia sojusznicza, która dotarła pod Wiedeń, liczyła 70 tys. żołnierzy. Dowództwo nad całością sił powierzono Janowi III Sobieskiemu, który przygotował plan uderzenia na obóz nieprzyjacielski. Turcy dysponowali ponad 100-tysięczną armią dowodzoną przez wielkiego wezyra Kara Mustafę. Decydująca bitwa rozegrała się 12 września 1683. Po udanym ataku wojsk austriackich wzdłuż Dunaju w kierunku Wiednia ostateczną klęskę wojskom tureckim zadało 20-tysięczne zgrupowanie jazdy polskiej i niemieckiej. Szczególną rolę w ataku na obóz turecki odegrała husaria, uderzająca ze wzgórza Kahlenberg. W bitwie wyróżniła się także polska artyleria pod dowództwem M. Kątskiego. Opis Powstania Chmielnickiego W latach 1648-1655 wybuchło powstanie kozactwa i chłopstwa ukraińskiego pod przywództwem hetmana kozackiego Bohdana Chmielnickiego. Skierowane było przeciwko Rzeczypospolitej. Chmielnicki był zdolnym wodzem i pod jego dowództwem wojska kozackie odniosły liczne sukcesy. Objęcie tronu przez Jana Kazimierza na krótko przerwało walki. Jednak już w 1649 r. powstańcy oblegli siedzibę rodu Wiśniowieckich w Zbarażu. Po klęsce wojsk koronnych pod Zborowem zawarto ugodę, na mocy której ojewództwa kijowskie, bracławskie i czernichowskie uznano za ziemię należące do Kozaków, a rejestr zwiększono do 40 tys. W dwa lata później walki zostały wznowione. Wojska koronne odniosły sukces pod Beresteczkiem (1651). W 1651 r. zawarto ugodę w Białej Cerkwi: zmniejszono tereny, na których mogli przebywać Kozacy, do królewszczyzn województwa kijowskiego, a rejestr zmniejszono do 20 tys. W następnym roku Kozacy uderzyli ze zdwojoną siłą staczając zwycieską bitwę z armią koronną pod Batohem (1652). Następnie, w 1654 r. powstańcy zawarli ugodę w Perejesławiu z Rosją. Kozacy uznali zwierzchność cara Aleksego Michajłowicza oddając pod rządy moskiewskie lewobrzeżną Ukrainę. Po śmierci Chmielnickiego w 1657 r. nowym hetmanem kozackim został Jan Wyhowski, który doprowadził w 1658 r. w Hadziaczu do zawarcia ugody z Rzeczypospolitą. Postanowiono utworzyć księstwo Ruskie, na którego czele stać miał hetman ustanowiony przez króla polskiego. Duchowieństwu prawosławnemu zapewniono miejsca w senacie, Kozakom własne urzędy i Akademię. Nobilitowano starszyznę kozacką, a rejestr zmniejszono do 3 tys.
2. POTOP SZWEDZKI (1655-1660) Przyczyny POTOPU: * chęć dominacji nad Bałtykiem * chęć wyeliminowania linii Wazów z tronu szwedzkiego * słabość wewnętrzna Rzeczypospolitej * zdrada Hieronima Radziejowskiego, który obiecał Karolowi Gustawowi szybki podbój Rzeczypospolitej Przebieg: * w momencie sukcesów rosyjskich (powstanie Chmielnickiego) na Polskę spadł najazd szwedzki w 1655 r. * kapitulacja pospolitego ruszenia pod Ujściem w Wielkopolsce * na Litwie w Kiejdanach Radziwiłłowie poddali się oddając się Szwecji * upadek Warszawy, klęska pod Żarnowcem, obrana Krakowa przez Czarnieckiego * magnaci, szlachta i wojsko masowo wyrzekali się Jana Kazimierza, który musiał uciekać * Szwedzi po opanowaniu Polski grabili ją, gwałcili wszelkie prawa i przywileje szlacheckie; opór przeciw Szwedom narastał * pierwsi porwali się przeciw Szwedom chłopi tworząc oddziały partyzanckie * słynna obrona Jasnej Góry - Szwedzi nie mieli żadnych zahamowań religijnych (protestanci) * szlachta zawiązała konfederację w Tyszowcach (1655) mająca na celu wygnanie Szwedów; Jan Kazimierz powrócił ze Śląska i złożył śluby krakowskie (1656), w których obiecywał polepszenie doli ludu po zwycięskiej wojnie * tymczasem Szwedzi zaniepokojeni oporem zawiązali sojusz z Brandenburgią, Węgrami i Kozakami, w Radnot * Polacy przekonali Brandenburgię, aby odstąpiła od sojuszu, za co uzyskała suwerenna władzę w Prusach (1655) - były to tzw. traktaty welawsko - bydgoskie * powoli, po zaciętych bitwach, wypierano Szwedów z kraju; po śmierci Karola Gustawa, wobec wyczerpania obu stron podpisano w 1660 r. w Oliwie pokój - uzgodniono że Jan Kazimierz zrzeknie się praw do tronu szwedzkiego (ale będzie królem aż do swojej śmierci) oraz że Polska zrzeknie się szwedzkiej części Inflant. Skutki: * najbardziej rujnująca Rzeczypospolitą wojna w XVII w. * utracono zabytki kultury narodowej i sakralnej, które nigdy nie odzyskano * ruina gospodarcza i osłabienie polityczne państwa.
