Polskie powstania narodowowyzwoleńcze - zestawienie.

Polskie powstania narodowowyzwoleńcze - zestawienie.
Wstęp
Koniec wieku XVIII oraz wiek XIX to okres niewoli na ziemiach polskich oraz walk narodowowyzwoleńczych, dążących do odzyskania niepodległości. Nasi rodacy pragnęli wolności, chcieli uniezależnić się od innych państw europejskich - dlatego organizowali powstania. Moja praca obejmuje: powstanie kościuszkowskie (od 12 III do 16 XI 1794r.), powstanie listopadowe (1830r.), powstanie krakowskie (1846 r.),Wiosna Ludów (lata 1848-1849) oraz powstanie styczniowe (1863-1864). dokonałem bilansu walk Polaków, opisałem jak wyglądały walki, czy zostały w odpowiedni sposób przygotowane i czy miały jakiekolwiek szanse powodzenia w obliczu dysponowanych sił, sytuacji międzynarodowej i nastawienia przywódców.

Insurekcja kościuszkowska – od 12 III do 16 XI 1794r.
Polskie powstanie narodowe przeciw Rosji w 1794 r. spowodowane II rozbiorem Polski i rządami Targowicy.
Określenie insurekcja jest archaizmem oznaczającym dawniej powstanie, od łacińskiego insurectio, a to z kolei od insurgere, czyli buntować się, powstawać przeciw komuś.
Insurekcja rozpoczęła się 12 marca 1794, gdy generał Antoni Madaliński odmówił poddania się redukcji I Wielkopolskiej Brygady Kawalerii Narodowej i na jej czele wyruszył z Ostrołęki w kierunku Krakowa. Jednak za oficjalną datę rozpoczęcia insurekcji uznaje się 24 marca. Około godziny 10 na rynku krakowskim pojawił się Tadeusz Kościuszko, po czym odczytano akt powstania, a Kościuszko złożył przysięgę:„Ja, Tadeusz Kościuszko, przysięgam w obliczu Boga całemu Narodowi Polskiemu, iż powierzonej władzy na niczyj prywatny ucisk nie użyję, lecz jedynie dla obrony całości granic, odzyskania samowolności Narodu i ugruntowania powszechnej wolności używać będę. Tak mi dopomóż Bóg i niewinna Męka Syna Jego.”
Akt powstania nadawał Kościuszce tytuł Najwyższego Naczelnika Siły Zbrojnej Narodowej i składał w jego ręce całkowitą władzę. Poważnym problemem stało się rozbudowanie szczupłych dotychczas wojsk powstańczych. Kościuszko wydał uniwersał, zgodnie, z którym z każdych z 5 domów miał się stawić rekrut pieszy wyposażony w karabin, pikę lub siekierę. W przeciągu najbliższych dwóch tygodni miano też uzbroić ludność w wieku od 18 do 40 lat. Pobór do wojska przebiegał jednak z oporami i na terenie województwa krakowskiego nie udało się osiągnąć spodziewanej liczby 10 tysięcy żołnierzy. Były również ogromne trudności z uzbrojeniem, dlatego też rozpoczęto formowanie oddziałów uzbrojonych w piki i osadzone na sztorc kosy.
4 kwietnia 1794 pod Racławicami wojska powstańcze pod wodzą samego Kościuszki stoczyły zwycięską bitwę z wojskami rosyjskimi dowodzonymi przez generała majora Fiodora Denisowa. Z militarnego punktu widzenia zwycięstwo pod Racławicami było jedynie epizodem wojny polsko-rosyjskiej i nie zostało w pełni wykorzystane. Kościuszko nie zdołał rozbić korpusu Denisowa i oczyścić Małopolski z wojsk rosyjskich. O wiele ważniejsze było natomiast znaczenie moralne bitwy – w jej następstwie powstanie rozszerzyło się na inne rejony kraju i stało się impulsem do wybuchu insurekcji w Warszawie. Jednocześnie Polacy nabrali wiary w możliwość pomyślnego wyniku powstania.
7 maja 1794 w miejscowości Połaniec Kościuszko wydał uniwersał regulujący powinności gruntowe włościan i zapewniający dla nich skuteczną opiekę rządową, bezpieczeństwo własności i sprawiedliwość w komisjach porządkowych. Akt ten, zwany uniwersałem połanieckim, stanowił uwieńczenie wielu rozporządzeń i proklamacji wydanych przez Kościuszkę w sprawie chłopskiej od chwili rozpoczęcia powstania.
6 czerwca pod Szczekocinami doszło do kolejnej bitwy wojsk polskich z połączonymi siłami rosyjsko-pruskimi. Po zaciętych walkach Polacy zmuszeni zostali do odwrotu, a Kościuszko został lekko ranny.
Od 13 lipca do 6 września trwało oblężenie Warszawy, 19 września Tadeusz Kościuszko walczył w Siedlcach.
9-10 października odbyła się koncentracja oddziałów powstańczych na Podzamczu, a 10 października w bitwie pod Maciejowicami ranny Kościuszko dostał się do niewoli, po czym został uwięziony w twierdzy pietropawłowskiej w Petersburgu.
4 listopada wojska Suworowa i Fersena ruszyły na Warszawę. Po zdobyciu szturmem Pragi Rosjanie dokonują rzezi ludności.
5 listopada skapitulowały wojska broniące Warszawy.
16 listopada pod Radoszycami nastąpiło ostateczne rozwiązanie oddziałów powstańczych.


Ocena powstania kościuszkowskiego
Powstanie kościuszkowskie już od początku było skazane na porażkę. Momencie wybuchu nie było ostatecznie przygotowane. Nieliczna polska - armia bez broni i umundurowania - wspierana przez oddziały nieregularne - najczęściej uzbrojone w kosy – nie była w stanie podołać dobrze zaopatrzonemu, przygotowanemu i licznemu wojsku rosyjskiemu. Pomimo, że walczyli z ogromnym sercem i poświęceniem, powstanie to nie miało szans na powodzenie.
Powstanie listopadowe – 1830r.
Polskie powstanie narodowe przeciw Rosji, które wybuchło 29 listopada 1830 roku, a zakończyło się w październiku 1831 roku. Jak wynika z ostatnio odkrytych dokumentów, rosyjskie służby specjalne od początku wiedziały o planach jego wybuchu – fakt ten może wpłynąć na ocenę powstania przez historyków.
Spisek
W roku 1828 w warszawskiej Szkole Podchorążych Piechoty zawiązał się spisek przeciwko głównodowodzącemu wojsk Królestwa Polskiego, Wielkiemu Księciu Konstantemu, który był bratem cara rosyjskiego Mikołaja I. Był on powszechnie znienawidzony, głównie za pruską dyscyplinę, jaką zaprowadził w wojsku polskim. Bunt wybuchł nocą dnia 29 listopada 1830 r., gdy grupa 24 spiskowców, pod dowództwem podporucznika Piotra Wysockiego, opanowała Belweder – pałac wielkiego księcia. Jednakże Konstanty zdołał się przed napastnikami ukryć. Podobno zbiegł z pałacu przebrany w kobiece ubrania. Powstańcy zdobyli wówczas Arsenał i następnego dnia, wraz z uzbrojoną ludnością cywilną, opanowali stolicę. W ten sposób spisek wojskowy przekształcił się w powstanie. Wielki książę Konstanty z częścią wiernych mu generałów i wojsk wycofał się z Warszawy do koszar na Wierzbnie, nie podejmując działań przeciwko powstańcom.
Po nieudanych próbach rozbrojenia powstańców przez Radę Administracyjną (kierowaną przez księcia Lubeckiego) będącą cywilną władzą Królestwa, nastąpiła eskalacja ruchu powstańczego. 3 grudnia 1830 wyłoniony został Rząd Tymczasowy, którego prezesem został książę Adam Jerzy Czartoryski, który na wodza naczelnego powołał gen. Józefa Chłopickiego. Oba te akty oznaczały zerwanie więzów Królestwa z Rosją i wywołały oburzenie generała Chłopickiego. 5 grudnia ogłosił się on dyktatorem powstania usiłując doprowadzić do rokowań z carem. W tym celu zaproponował mediację Prus w sporze z Rosją. Jednakże sytuacja uległa radykalizacji: 19 grudnia sejm ogłosił powstanie narodowe, a 7 stycznia Petersburg zażądał bezwarunkowej kapitulacji i gen. Chłopicki podał się do dymisji.
Władzę przejęło wtedy radykalne Towarzystwo Patriotyczne kierowane przez Joachima Lelewela, a sejm 25 stycznia 1831 r. podjął uchwałę o detronizacji Mikołaja I, co było równoznaczne z zerwaniem unii personalnej i aktem niepodległości Królestwa. Adam Czartoryski podpisując ten dokument miał powiedzieć: "Zgubiliście Polskę". W odpowiedzi bowiem granice Królestwa Polskiego przekroczyła 115 tys. armia rosyjska pod wodzą feldmarszałka Iwana Dybicza. Książę Konstanty zmarł w 1831r. na cholerę.
Wojna polsko-rosyjska
Po początkowych odosobnionych sukcesach polskich pod Stoczkiem, Wawrem, Grochowem i Iganiami przewagę uzyskały dwukrotnie liczniejsze wojska rosyjskie, dowodzone po śmierci Dybicza przez feldm. Iwana Paskiewicza. Wygrały one bitwę pod Ostrołęką, a 6 września, po okrążeniu Warszawy od strony wschodniej, dalekim marszem przez mosty pod Włocławkiem zaatakowały miasto od zachodu. Po utracie dzielnicy Woli, gdzie w czasie rosyjskiego szturmu zginął gen. Sowiński, dowództwo powstania, nie widząc możliwości dalszej obrony stolicy, poddało ją, po czym nastąpił rozpad sejmu, Rządu Tymczasowego i wojska, którego znaczna część przekroczyła granice Prus i Galicji.
Skutki
• kulturalne: likwidacja polskiego szkolnictwa, szczególnie średniego i wyższego, Wielka Emigracja.
• gospodarcze: nałożono wysoką kontrybucję, zbudowano na koszt Polski Cytadelę z silnym garnizonem rosyjskim, wprowadzono barierę celną na granicy polsko-rosyjskiej.
• polityczne: znaczne ograniczenie autonomii Królestwa Polskiego, likwidacja konstytucji, armii, polskich władz i sądów.
• poboczne: Obecnie rocznica wybuchu Nocy Listopadowej jest świętem podchorążych. W dniu tym przejmują symbolicznie władzę.
Bitwy w czasie powstania listopadowego
• bitwa pod Stoczkiem - 14 lutego 1831, zwycięstwo wojsk polskich
• bitwa pod Wawrem - 19 lutego 1831, nierozstrzygnięta
• bitwa pod Białołęką - 24 lutego 1831
• bitwa pod Olszynką Grochowską - 25 lutego 1831, nierozstrzygnięta
• bitwa pod Kurowem - 3 marca 1931, zwycięstwo wojsk polskich
• bitwa pod Wawrem - 31 marca 1831, zwycięstwo wojsk polskich
• bitwa pod Dębem Wielkim - 31 marca 1831, zwycięstwo wojsk polskich
• bitwa pod Domanicami - 9 kwietnia 1831
• bitwa pod Iganiami - 10 kwietnia 1831, zwycięstwo wojsk polskich
• bitwa pod Ostrołęką - 26 maja 1831, zwycięstwo wojsk rosyjskich
Ocena powstania listopadowego
Do upadku powstania i przegrania wojny w dużym stopniu przyczynili się arystokratyczni, nieudolni dowódcy: generałowie Józef Chłopicki, Jan Skrzynecki, Jan Krukowiecki, Henryk Dembiński i Bonawentura Niemojewski, a także brak większego wsparcia ze strony ludności chłopskiej, wobec negatywnego stanowiska szlacheckich, konserwatywnych władz powstańczych do uwłaszczenia i likwidacji pańszczyzny na wsi. Nie doczekali się też powstańcy pomocy z zewnątrz, a przeciwnie, zarówno papież Grzegorz XVI, jak i rządy państw europejskich, napiętnowali powstańców jako "wichrzycieli" i zdrajców prawowitej władzy.

Powstanie krakowskie - od 19 lutego do 4 marca 1846 r.
Próba ogólnonarodowego powstania pod hasłami demokracji, podjęta w Wolnym Mieście Krakowie.
Utworzony tu Rząd Narodowy ogłosił uwłaszczenie chłopów, przydzielenie im ziemi i utworzenie warsztatów narodowych. 24 lutego 1846 władzę dyktatora objął Jan Tyssowski, którego posunięciami kierował rewolucjonista Edward Dembowski. Jedyna bitwa w tym powstaniu odbyła się 26 lutego pod Gdowem. Maszerujący na Kraków pułkownik Benedek pokonał po krótkiej walce wysłany przeciwko niemu oddział powstańczy. Ale najbardziej radykalny działacz podziemia, Edward Dembowski nie rezygnował. Chciał przemówić do chłopów i 27 lutego wyruszył za to z krzyżem w ręku z procesją na Podgórze. Nie zdołał tego już uczynić. Drogę idącemu tłumowi zastąpiła austriacka armia, która oddała kilka salw do tłumu. Dembowski zginął, a jego śmierć położyła kres powstaniu krakowskiemu. Kraków włączono do Austrii. Dyktatura Tyssowskiego upadła.
Skutkami powstania było zlikwidowanie Rzeczypospolitej Krakowskiej i wcielenie jej do Austrii (1846); powstanie łączyło program niepodległościowy z radykalizmem społecznym; masowe represje (Sybir, więzienia, terror, wyroki śmierci).

Ocena powstania krakowskiego
Powstanie krakowskie miało także bardzo duże szanse na powodzenie i mogło zakończyć się pomyślnie. Główną przyczyną upadku powstania było niedoinformowanie i zlekceważenia możliwości bojowych chłopów. Brak zgodności i rozbicie (pomiędzy demokratyczno-szlacheckim kierownictwem powstania a antyszlacheckim TDP) w sposobie przeprowadzenia insurekcji musiało zakończyć się katastrofą. Nie miało sensu spiskowanie przeciwko sobie (TDP kontra towarzystwo demokratyczno-szlacheckie = chłopi kontra szlachta), należało przeciwstawić się zaborcy. Rabacja galicyjska wywołana przez wyżej wspomniane niedoinformowanie chłopów i podburzanie przez Austrię, tylko pogorszyła sytuację powstania. Polacy zamiast walczyć przeciwko wrogowi, zwalczali się nawzajem. Upadek powstania to wyłącznie wina Polaków, którzy nie potrafili się zjednoczyć i dojść do porozumienia.
Wiosna Ludów na ziemiach polskich - 1848 r.
Ferment rewolucyjny „Wiosny Ludów”, jaki ogarnął w 1848 r. Prusy, Austrię, Związek Niemiecki, Włochy i Francję zainspirował, ponowne po 1846 r., wystąpienia niepodległościowe na ziemiach polskich.
Największy zasięg i znaczenie miało powstanie poznańskie, przygotowane przez Ludwika Mierosławskiego i Walentego Stefańskiego. Obaj powrócili z więzienia berlińskiego, zwolnieni po kapitulacji króla pruskiego Fryderyka Wilhelma IV wobec rewolucji berlińskiej. W Poznaniu zawiązał się wtedy polski Komitet Narodowy, opanowany jednakże przez konserwatywne elity bogatych mieszczan i arystokracji. Wystąpili oni do władz pruskich jedynie o poszerzenie autonomii Księstwa Poznańskiego. Równocześnie Komitet starał się ograniczać spontaniczne wystąpienia zbrojne żywiołu polskiego. Natomiast Mierosławski namawiał nowy rząd pruski do wspólnego wystąpienia przeciwko Rosji, w czym upatrywał możliwość powstania niepodległego państwa polskiego.
Liberalni ministrowie pruscy na wszystko pozornie się zgadzali. Ale po wzmocnieniu wojsk pruskich w Poznańskiem, przystąpiły one do rozbrajania polskich oddziałów, tłumienia siłą różnych samorzutnych zbrojnych wystąpień chłopskich, a rząd pruski wycofał się z wcześniejszych ugodowych postanowień. Ostatecznie Mierosławski zrezygnował z dowództwa i nastąpiła kapitulacja resztek oddziałów polskich. Nie było już mowy o działaniach wojennych przeciwko Rosji, Księstwo Poznańskie włączono do Rzeszy Niemieckiej, zniesiono jakąkolwiek jego autonomię i zastosowano szerokie represje wobec uczestników powstania i działaczy polskich.
Wiosna Ludów odbiła się również doniosłym echem na Śląsku, Pomorzu, Warmii, Mazurach i w Małopolsce. Na Śląsku chłopi domagali się stanowczo zniesienia ciężarów feudalnych oraz zachowania języka polskiego w kościołach, szkołach, urzędach i sądach. Także w miastach, tej najbardziej zurbanizowanej prowincji w Prusach, mnożyły się strajki robotnicze o poprawę warunków pracy, a liberalni mieszczanie domagali się większego udziału we władzach samorządowych i krajowych. Dużą rolę w utrzymaniu polskości Śląska odgrywała nieliczna inteligencja polska, głównie nauczyciele i księża. Wśród nich wyróżnili się Józef Lompa i Józef Szafranek.
Podobnie silny opór przeciwko poczynaniom germanizacyjnym stawiali Polacy na Pomorzu, Warmii i Mazurach. Mniej zaangażowani niż Poznaniacy w działalność powstańczą, prowadzili uporczywie wszechstronną pracę organiczną, związaną z utrwalaniem postaw demokratycznych i narodowych wśród polskiej ludności. Ostatecznie rząd pruski zniósł feudalną pańszczyznę na wsi i zezwolił na używanie języka polskiego w szkołach podstawowych.
W 1848 r. znacznie nasiliły się niepodległościowe tendencje także w zaborze austriackim. Podsycały je wieści o sukcesach rewolucji ludowych w Pradze i Wiedniu oraz upadku rządu Metternicha. Z Krakowa i Lwowa słano do cesarza petycje, żądające równości wobec prawa, wolności słowa, zniesienia pańszczyzny itp. Równocześnie w Krakowie utworzony został Komitet Narodowy, który przystąpił do organizowania gwardii narodowych. Wówczas władze austriackie faktycznie zniosły pańszczyznę, a przedstawiając to jako własną inicjatywę, zyskały sobie przychylność ludności wsi, co wykorzystano do skłócenia jej z polska szlachtą. Udało im się także doprowadzić do nieprzyjaznych wystąpień ludności ukraińskiej w Galicji przeciwko „uciskowi” polskiemu. W tej sytuacji wojsko dokonało, bez większych problemów, rozbrojenia polskich organizacji wojskowych i ostatecznej pacyfikacji niepodległościowych wystąpień Polaków.

Ocena wiosny ludów na ziemiach polskich
Wiosna Ludów w Polsce trwała w czasie, gdy w innych państwach europejskich również wszczynano wiele buntów i powstań, a niektóre z nich kończyły się zwycięstwem. Było to pierwsze powstanie z masowym udziałem chłopów, a w efekcie zmusiło państwo pruskie do wprowadzenia konstytucji. Podobnie jak w wcześniejszych powstaniach, także tu zawiodło dowództwo. Jednak tradycje z tego ruchu odegrały dużą rolę w późniejszym odpieraniu germanizacji i pomogły w podniesieniu świadomości narodowej chłopstwa.
Powstanie styczniowe - 1863r. - 1864r.
Narodowy zryw powstańczy przeciwko zaborcy, Rosji. Powstanie wybuchło 22 stycznia 1863 r., trwało do późnej jesieni 1864 roku.
W latach 1861-1862 w Królestwie Polskim społeczność polska coraz bardziej domagała się reform agrarnych, demokratyzacji władzy i niezawisłości państwa od Rosji. W tej sytuacji radykalne ugrupowania, głównie lewica patriotyczna, zwana czerwonymi, opowiadała się za podjęciem otwartej walki i przystąpiła do przygotowywania powstania. W końcu 1862 r. konspiracja czerwonych obejmowała ok. 20-25 tys. członków i planowała przeprowadzenie insurekcji wiosną 1863 r. Spiskiem kierował Centralny Komitet Narodowy, pod przewodnictwem gen. Jarosława Dąbrowskiego.
Odrębnie rozwijała się niepodległościowa konspiracja, grupująca ziemiaństwo, arystokrację i bogate warstwy mieszczaństwa, zwana obozem białych. Korzystając ze struktur Towarzystwa Rolniczego utworzyli oni sieć swych placówek w całym Królestwie Polskim, a także na Litwie i Ukrainie. Ich program różnił się od programu czerwonych praktycznie tylko tym, że postulowali uwłaszczenie chłopów za wysokim odszkodowaniem i odsunięciem powstania na dalsze lata.
Margrabia Wielopolski, jako premier rządu Królestwa Polskiego od czerwca 1862 r., był świadom istnienia tych niepodległościowych ruchów w kraju i upatrując szansę dogadanie się z obozem białych, zrealizował część zgłaszanych żądań polskiego społeczeństwa. Wprowadził mianowicie nową ustawę szkolną, przymusowe oczynszowanie chłopów i równe prawa dla ludności żydowskiej. Z drugiej strony, by odciąć młodzież od działań konspiracyjnych, zarządził w połowie stycznia 1863 r. niespodziewany pobór do wojska rosyjskiego. Przygotowane zostały w tym celu imienne listy, obejmujące 12 tys. osób, podejrzanych o przynależność do organizacji patriotycznych.
Zamierzona „branka” została jednakże zbojkotowana i 22 stycznia wybuchło zbrojne powstanie. Wywołane zostało przez Komitet Centralny Narodowy, który wyłonił Tymczasowy Rząd Narodowy, pod kierownictwem Stefana Bobrowskiego. Planowane przez czerwonych na wiosnę powstanie zostało więc znacznie przyspieszone, nie było jeszcze należycie przygotowane, powstańcom brakowało broni i amunicji, kierownictwo powstania było niejednolite i skłócone.
Po kilku tygodniach do powstania styczniowego przyłączyli się także "biali", przejmując zresztą w krótkim czasie kierownictwo powstania. Stało się to po śmierci przywódców "czerwonych" S. Bobrowskiego (w pojedynku) i Zygmunta Padlewskiego, rozstrzelanego przez Rosjan. Od kwietnia wojskami powstańczymi kierowali kolejno gen. Ludwik Mierosławski oraz dyktatorzy powstania gen. Marian Langiewicz i Romuald Traugutt. Po początkowych sukcesach organizacyjnych, także wojskowych, powstańcy zaczęli jednak ulegać przeważającym siłom rosyjskim. Traugutt starał się wciągnąć do walk ludność chłopską, głosząc hasło działania „z ludem i przez lud”. Faktycznie udział chłopów w oddziałach partyzanckich znacznie wtedy wzrósł. Lecz opuścili je oni, po ogłoszeniu 2 marca 1864 r. dekretu carskiego o uwłaszczeniu i przyznaniu chłopom na własność użytkowaną przez nich ziemię.
Powstanie miało charakter wojny partyzanckiej, stoczono ok. 1200 rozproszonych potyczek, ale ani jednej większej bitwy, zginęło ok. 30 tys. uczestników. Nie nadeszła żadna pomoc z zagranicy, na jaką liczono, zwłaszcza z Francji. Powstanie objęło całe Królestwo, znaczną część Litwy oraz Wołyń i trwało z większą intensywnością ponad rok, a rozproszone oddziały partyzanckie walczyły jeszcze do jesieni.
Bitwy i potyczki m.in. pod:
• Bitwa pod Miechowem (17 lutego 1863)
• Bitwa pod Małogoszczą (24 lutego 1863)
• Bitwa pod Pieskową Skałą (4 marca 1863)
• Bitwa pod Chrobrzem (17 marca 1863)
• Bitwa pod Grochowiskami (18 marca 1863)
• Bitwa pod Żyrzynem (8 sierpnia 1863)
• Bitwa pod Opatowem (24 listopada 1863 i 21 lutego 1864)
Ocena powstania styczniowego
Powstanie styczniowe objęło duże terytorium i możliwe, że odniosłoby sukces, gdyby zostało lepiej zaplanowane. Zabrakło zgody między Polakami, pojawiły się trzy opcje dalszej polityki kraju: millenerzy - głosili pracę organiczną i poszerzenie reform, co miało doprowadzić do uwolnienia Polski, ”biali”- chcieli odbudować kraj za pomocą dyplomacji, manifestów i negocjacji oraz „czerwoni”- opowiadali się za powstaniem zbrojnym, tworzeniem tajnych, konspiracyjnych organizacji. Po przejęciu władzy przez „białych”, mających nadzieję na pomoc państw europejskich, którą okazały się noty wysłane do caratu, powstanie padło. Jednak ogromnie rozszerzyło i umocniło poczucie odrębności narodowej, splecionej z katolicyzmem. Przyniosło tez pozytywne zmiany na wsi polskiej.






Bibliografia
-http://pl.wikipedia.org – wolna encyklopedia, którą każdy może redagować