Województwo Podlaskie.
2. ŚRODOWISKO PRZYRODNICZE
Województwo Podlaskie posiada w znacznym stopniu zachowane w stanie naturalnym, o wysokich i unikalnych walorach w skali kraju i Europy, środowisko przyrodnicze - głównie duże kompleksy naturalnych lasów oraz jeziora i bagienne doliny rzek o cennej i różnorodnej roślinności. Obszary te odznaczają się najwyższym stopniem naturalności szaty roślinnej oraz najwyższą bioróżnorodnością.
O wysokim potencjale biotycznym obszaru województwa świadczy bogactwo fauny i flory oraz występowanie licznych chronionych i rzadkich gatunków roślin i zwierząt, a także znaczna ilość obszarów określanych statusem ochrony.
Wysoki stopień naturalności województwa wynika również z samej struktury użytkowania gruntów, w której dominują obszary uznane za biologicznie aktywne tj. łąki, pastwiska, lasy, zadrzewienia, wody i nieużytki bagienne.
Ponadto województwo podlaskie charakteryzuje się stosunkowo czystym powietrzem atmosferycznym i niewielkim zanieczyszczeniem środowiska.
Obszar województwa podlaskiego z uwagi na duże walory środowiska przyrodniczego wchodzi w skład makroregionu funkcjonalnego "Zielone Płuca Polski".
Województwo Podlaskie charakteryzuje się występowaniem szeregu wielkoprzestrzennych elementów krajowego systemu obszarów chronionych, które wyznaczają kierunki powiązań przyrodniczych i migracji faunistycznych. Jest to obszar, w obrębie którego podstawowego znaczenia nabiera potrzeba kształtowania powiązań przyrodniczych między układem głównie takich obiektów E.S.O.CH (Europejski System Obszarów Chronionych) jak: Puszcza Białowieska, Puszcza Augustowska, Puszcza Knyszyńska, Dolina Narwi i Dolina Bugu oraz Pojezierze Suwalskie i Litewskie.
Ponadto w układzie zewnętrznych powiązań przyrodniczych obszar województwa (głównie obiekty E.S.O.CH) pełnią funkcję łącznika między podstawowymi dla Europy Północno - Wschodniej korytarzami ekologicznymi, jakie wyznaczają pasma pojezierzy i układy wielkich dolin rzecznych (nizina Eberswaldzko - Toruńska, dolina środkowej Wisły i Bugu oraz Prypeci).
2.1. Podział województwa podlaskiego na krainy geograficzne
Na obszarze województwa podlaskiego ze względu na genezę form morfologicznych wyróżniono następujące regiony naturalne (wg J. Kondrackiego i A. Richlinga) - mapka nr 1.
842.7 Makroregion Pojezierze Litewskie
842.72 mezoregion Pojezierze Zachodniosuwalskie
842.73 mezoregion Pojezierze Wschodniosuwalskie
842.74 mezoregion Równina Augustowska
842.8 Makroregion Pojezierze Mazurskie
842.86 mezoregion Pojezierze Ełckie
843.3 Makroregion Nizina Północnopodlaska
843.31 mezoregion Wysoczyzna Kolneńska
843.32 mezoregion Kotlina Biebrzańska
843.33 mezoregion Wysoczyzna Białostocka
843.34 mezoregion Wzgórza Sokólskie
843.35 mezoregion Wysoczyzna Wysokomazowiecka
843.36 mezoregion Dolina Górnej Narwi
843.37 mezoregion Równina Bielska
843.38 mezoregion Wysoczyzna Drohicka
318.6 Makroregion Nizina Północnomazowiecka
318.65 mezoregion Równina Kurpiowska
318.66 mezoregion Dolina Dolnej Narwi
18.67 mezoregion Międzyrzecze Łomżyńskie.
2.2. Budowa geologiczna krain i występujące surowce mineralne
Pod względem tektonicznym obszar województwa podlaskiego znajduje się w obrębie Wyniesienia Mazursko-Suwalskiego wchodzącego w skład krystalicznej prekambryjskiej platformy wschodnio - europejskiej.
Węglanowe skały kredy górnej wraz z osadami trzeciorzędowymi budują podłoże czwartorzędu. Powierzchnia tego podłoża jest znacznie morfologicznie zróżnicowana, co warunkuje zmienną miąższość utworów czwartorzędowych (1069 m - okolice J. Okrągłego, 537 - 594 m - okolice Krasnopola, 250 m - okolice Rajgrodu, ca 200 m - okolice Sokółki i 60 - 300 m na Nizinie Północnopodlaskiej i około 90 m w okolicach Ciechanowca).
Na terenie województwa podlaskiego występują osady wszystkich zlodowaceń, poczynając od podlaskiego, poprzez krakowskie, środkowopolskie po bałtyckie. Te ostatnie swoim zasięgiem objęło tylko północną część województwa (do linii Grajewo - Rajgród - Augustów).
Osady czwartorzędowe na terenie województwa reprezentowane są przez gliny zwałowe, iły, piaski i żwiry. Bezpośrednio na powierzchni terenu występują piaszczysto - żwirowe osady wodnolodowcowe, gliny zwałowe, utwory lodowcowe i moren czołowych związane ze zlodowaceniem środkowopolskim i bałtyckim.
Doliny rzeczne i zagłębienia bezodpływowe są wypełnione osadami holoceńskimi takimi jak piaski i mady rzeczne, namuły i torfy.
2.2.1 Surowce mineralne
Surowce mineralne skalne na terenie województwa podlaskiego związane są z osadami czwartorzędnymi i są eksploatowane metodami odkrywkowymi (mapka nr 2). Szczególnie duże są zasoby piasku, żwiru i kruszywa naturalnego. Największe złoża kruszywa naturalnego o zatwierdzonych zasobach to między innymi:
Ponadto na terenie województwa występują złoża gliny zwałowej, iłów zastoiskowych i warwowych, kredy jeziornej, torfu, a w rejonie Augustowa i Supraśla złoża borowiny.
Na terenie województwa występują również surowce mineralne związane ze starszym osadami geologicznymi. Są to:
· złoża rud ilmenitowo - magnetytowych (rejon Udzyn, Jeleniewo, Szurpiły),
· pierwiastki promieniotwórcze (rejon Rajsk),
· pierwiastki ziem rzadkich (rejon Tajno),
· kreda (rejon Mielnik, Wojdy k/Rajgrodu).
2.3. Warunki wodne
2.3.1. Wody powierzchniowe
Obszar województwa podlaskiego należy do dorzecza Wisły, Niemna i Pregoły (mapka nr 3). Główny układ sieci hydrograficznej województwa tworzy rzeka Narew ze swoimi największymi dopływami: Biebrzą, Pisą, Narewką, Supraślą i Nereślą. Rzeka Bug z uwagi na swoje peryferyjne położenie charakteryzuje się ograniczonym wpływem na gospodarkę wodną województwa. Główne dopływy to rzeki: Brok i Nurzec z Leśną Prawą oraz Nurczykiem. Istotne znaczenie w układzie sieci hydrograficznej województwa posiadają rzeki dorzecza Niemna: Krynka, Łosośna, Swisłocz, a szczególnie Czarna Hańcza i Szeszupa.
Ważnym elementem sieci hydrograficznej województwa są jeziora. Naliczono ponad 310 jezior o powierzchni powyżej 0,5 ha. Największe jeziora to: Wigry, Hańcza, Szurpiły, Szelment Wielki, Rajgrodzkie, Sajno, Necko oraz jezioro graniczne Gaładuś.
Ponadto na obszarze województwa znajduje się szereg sztucznych zbiorników wodnych, z których największy to zbiornik wodny Siemianówka.
Wyniki badań monitoringowych przeprowadzanych w 1995 roku wykazują, że generalnie stan czystości wód powierzchniowych województwa podlaskiego systematycznie ulega poprawie (mapka nr 4). Niewątpliwie wpływ na to ma poprawa gospodarki wodno - ściekowej, tj. budowa oczyszczalni ścieków i kanalizacji sanitarnej.
Do wód nie odpowiadających normie (wśród wybranych rzek objętych badaniami) zaliczono:
• wody rzeki Narew na odcinku od ujścia rzeki Supraśl do ujścia rzeki Biebrzy,
• wody rzeki Biebrzy od ujścia rzeki Sidry po ujście Nereśli,
• wody rzeki Pisy od granic województwa do ujścia Kanału Turośl,
• wody rzeki Supraśl na odcinku od Michałowa do ujścia Sokołdy i na odcinku od ujścia Białej do ujścia do rzeki Narwi,
• wody rzeki Netty na odcinku od J.Sajno po ujście Kanału Augustowskiego,
• wody rzeki Marycha na odcinku od J.Sejny do granicy państwa,
• wody rzeki Krynki od wsi Krynki do granicy państwa,
• wody rzeki Jabłonka i Gać na całej długości,
• wody rzeki Brok na całej długości do ujścia do Bugu.
2.4. Warunki glebowe
Na obszarze województwa podlaskiego występują gleby wykształcone z polodowcowych piasków i żwirów, glin i pyłów oraz współczesnych osadów torfowych, namułów, utworów aluwialnych, deluwialnych i piasków eolicznych. Największy odsetek zajmują gleby wytworzone z piasków i glin w typie gleb brunatnych i bielicowych., a następnie czarne ziemie i gleby bagienne.
Gleby brunatne właściwe pochodzące z glin pokrywają znaczną część pojezierną, Wysoczyznę Wysokomazowiecką, zachodni skraj Równiny Bielskiej i Wysoczyzny Drohickiej.
Gleby brunatne wyługowane tworzą pokrywę na terenie całego województwa z większą koncentracją na Wysoczyźnie Kolneńskiej, w strefie Czerwonego Boru, nad Bugiem w okolicach Ciechanowca oraz na północ od Knyszyna i Czarnej Białostockiej.
Gleby bielicowe są charakterystyczne dla środkowej i południowej części Pojezierza Zachodniosuwalskiego, Równiny Augustowskiej, Równiny Bielskiej i Wysoczyzny Drohickiej oraz niektórych fragmentów Wysoczyzny Białostockiej.
Czarne ziemie występują w sasiedztwie gleb brunatnych zajmując obniżenia terenowe i doliny mniejszych cieków wodnych na obszarze całego regionu, odznaczając się większym uwilgotnieniem. Znaczną koncentracją tych gleb odznaczają się obrzeża bagiennych dolin Biebrzy i Nurca, Wysoczyzna Wysokomazowiecka i Równina Bielska.
Grupę gleb bagiennych najliczniej reprezentują gleby torfowe stale zabagnione, o czynnym procesie torfotwórczym, zajmujące dna dolin: Biebrzy, Narwi, Brzozówki i innych cieków oraz na Równinie Kurpiowskiej.
Gleby murszowo - torfowe powstałe w wyniku osuszania gleb torfowych występują w odwodnionych dolinach Nurca, Orlanki, Brzozówki, Sidry, Supraśli, w okolicach Michałowa, Suraża, Sokółki.
Mady należą do gleb powstałych z aluwiów współczesnych tarasów rzecznych Bugu, Narwi, Biebrzy oraz w dolinach szeregu mniejszych cieków.
2.4.1. Klasyfikacja gleb
Według danych IUNG w Puławach klasyfikacja bonitacyjna gleb (tabela nr 10 w dziale Gospodarka województwa) w województwie podlaskim przedstawia się następująco:
klasa I - nie występuje,
II - 224 ha (0,0 %),
III - 160 524 ha (6,5 %),
IV - 1 108 076 ha (45,2),
V - 729 294 ha (29,7 %),
VI - 455 002 ha (18,6 %).
W strukturze obszarowej największy odsetek zajmują gleby IV i V klasy bonitacyjnej. Gleby najwyższej klasy I nie występują, a w klasie II ich udział jest znikomy.
W strukturze według powiatów najkorzystniejsze gleby w skali regionu posiadają: wysokomazowiecki (16,3 %), bielski (14,2 %) i zambrowski (13,5 %). Najmniej korzystne: kolneński (29,8 %), grajewski (29,4 %), augustowski (26,7 %), łomżyński (25,8 %) i sejneński (25,5 %).
2.5.3. Parki narodowe
Na terenie województwa podlaskiego funkcjonują cztery parki narodowe:
1. Białowieski Park Narodowy powołany Rozporządzeniem Rady Ministrów z dnia 21.XI.1947 (Dz. U. Nr 74 poz. 469) i powiększony na podstawie Rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 16 lipca 1996 r. (Dz. U. Nr 93 poz. 424).
Białowieski Park Narodowy zajmuje łącznie 10 501,95 ha, w tym Rezerwat Ścisły - 4 747,17 ha, sfera ochronna - 276 ha, Park Pałacowy - 47,77 ha oraz Ośrodek Hodowli Żubrów z Rezerwatem Hodowlanym Żubrów i Rezerwatem Pokazowym Zwierząt. W 1977 roku Białowieski Park Narodowy został uznany przez UNESCO za Światowy Rezerwat Biosfery, a w 1979 r. został wpisany na Listę Dziedzictwa Światowego. Od 1992 roku wraz z Państwowym Parkiem Narodowym "Białowieżskaja Puszcza" tworzą pierwszy w Europie transgraniczny obiekt przyrodniczy Dziedzictwa Światowego.
2. Wigierski Park Narodowy powołany Rozporządzeniem Rady Ministrów z dnia 27.VI.1989 roku (Dz. U. Nr.25 poz.173) o powierzchni 15 085 ha.
3. Biebrzański Park Narodowy powołany Rozporządzeniem Rady Ministrów z dnia 9.IX.1993 r. (Dz. U. Nr 86 poz.398). Powierzchnia Parku wynosi 59 223 ha, a pow. otuliny - 66 824 ha, co stanowi, że pod względem zajmowanego obszaru jest to obecnie największy park narodowy w Polsce.
4. Narwiański Park Narodowy powołany Rozporządzeniem Rady Ministrów z dnia 1.VII.1996 roku (Dz.U.Nr 77, poz.368). Pow. Parku - 7350 ha, pow. otuliny - 15408 ha.
2.6. Warunki klimatyczne
Podstawowym wskaźnikiem klimatu są temperatura powietrza i opady. Średnia roczna temperatura na terenie województwa podlaskiego jest prawie wszędzie niższa od 70C, a w rejonie Suwałk osiąga wartość poniżej 60C (mapka nr 11).
Średnia temperatura stycznia spada poniżej - 40C, natomiast średnie temperatury najcieplejszego miesiąca wynoszą 170C - 180C, co sprawia, że roczna amplituda temperatur, będąca pewnym miernikiem stopnia kontynentalizmu, jest na terenie województwa podlaskiego o kilka stopni większa niż na zachodzie i dochodzi do 220C - 230C.
Dni letnich (o temp. maksymalnej > lub = 250C) występuje w ciągu roku od 25 do 31, a dni upalnych (o temperaturze maksymalnej > lub = 300C) od 2 do 6.
Okres zimy (średnia temperatura dobowa < 00C), trwa od 100 do 120 dni, czyli 3,5 do 4 miesięcy, przy czym ilość dni z przymrozkami waha się od 130 do 146 (w Białowieży).
Dni mroźnych (o temperaturze maksymalnej < lub = 00C) jest 50 w Białymstoku, a 64 w Białowieży, zaś bardzo mroźnych (o temp. maksymalnej < - 100C) średnio od 4 do 6.
Pierwsze przymrozki jesienne występują na terenie województwa podlaskiego pomiędzy 5 i 13 października, a ostatnie wiosenne między 2 a 7 maja. Średnio okres bezprzymrozkowy trwa od 154 do 166 dni.
Sumy opadów rocznych na terenie województwa podlaskiego nie odbiegają od średnich wartości dla całego kraju (mapka nr 12). Wahają się one od 550 mm do 700 mm, wykazując zależności od ukształtowania powierzchni terenu.
Przeciętna liczba dni z opadem waha się od 170 do 190 w ciągu roku. Miesiącem o najmniejszej liczbie dni z opadem jest maj, a czasem kwiecień (12-13 dni), natomiast największą liczbę dni z opadem wykazują listopad, grudzień i styczeń.
Pierwszy śnieg pojawia się na terenie województwa podlaskiego między 26 października - 6 listopada, a ostatni między 16-26 kwietnia. Pokrywa śnieżna zalega średnio od 76 do 96 dni w ciągu roku.
Dni z burzą jest w ciągu roku kilkanaście, przy czym największe nasilenie przypada na okres czerwiec - sierpień, dając po 3 - 5 dni na miesiąc. Do miejscowości ze stosunkowo częstymi burzami należy Białowieża (ca 23 dni w roku), natomiast małą ich liczbą cechuje się Augustów (9 dni w roku). Dni z mgłą bywa w ciągu roku 45 - 47, głównie późną jesienią i na początku zimy.
Na terenie województwa podlaskiego dominują wiatry z kierunków zachodnich (mapka nr 13). Udział kierunków zachodnich wynosi od 44,7 % w Augustowie do 59,1 % w Kisielnicy. Kierunki wschodnie w sumie stanowią 26 - 34%.
Termiczny okres wegetacyjny na terenie województwa podlaskiego trwa od 180 do 200 dni i jest najkrótszy w Polsce (poza górami).
Odrębność klimatyczna województwa podlaskiego wyraża się jego względnym kontynentalizmem tj. długością zimy, stosunkowo krótkim przedwiośniem, najkrótszym w Polsce okresem wegetacyjnym i najniższą średnią temperaturą roczną (od 5,6 do 7 0C). Te cechy klimatu sprawiają, że jest on stosunkowo najmniej korzystny dla rolnictwa.