EKSPRESJONIZM Kierunek w literaturze i sztuce lat 30. XX w., mający różne odgałęzienia teoretyczne. Wspólne dla nich jest traktowanie dzieła jako subiektywnego wyrazu przeżyć wewnętrznych twórcy (ekspresja to wyrażanie, uzewnętrznianie tego, co tkwi głęboko w człowieku). Był w opozycji wobec impresjonizmu, estetyzmu i naturalizmu. Powstał w Niemczech. W Polsce w latach 1917–1922 ukazywało się pismo Jerzego Hulewicza Zdrój, propagujące hasła tego prądu, drukowano w nim utwory Stanisława Przybyszewskiego, Zenona Przesmyckiego, Jana Kasprowicza. Ekspresjonizm miał również wpływ na malarstwo, literaturę, muzykę i film. FUTURYZM Kierunek ten nazwę swą wziął od słowa futurum (przyszłość). Powstał we Włoszech i w Rosji. Występował tylko w literaturze. Futuryści żądali stworzenia nowej sztuki, odcięcia się od tradycji. Twórcą kierunku był Filippo Tommaso Marinetti, który 20 II 1909 r. wydał Pierwszy manifest futuryzmu. W Polsce futuryzm istniał w latach 1917–1922, a jego prekursorem był Jerzy Jankowski. Program zawarł w broszurze Tram wpopszek ulicy (futuryści często ignorowali zasady ortograficzne). Kierunek rozwijał się w Krakowie w dwóch klubach: Katarynka i Gałka muszkatułowa. Futurystami byli Bruno Jasieński, Stanisław Młodożeniec i – nieco luźniej związany – Stanisław Ignacy Witkiewicz. W Warszawie w 1918 r. powstała druga grupa futurystów, założona przez Anatola Sterna i Aleksandra Wata. W 1920 r. ukazał się almanach (czyli książka z utworami różnych autorów na ten sam temat) zatytułowany Gga. Natomiast manifest został ogłoszony dwa lata później pod nazwą Nuż w bżuchu. Cechy futuryzmu: – szokowanie, skandalizowanie; – najważniejsza była nowość i eksperyment; – sztuka dla mas (nie: sztuka dla sztuki); – cel sztuki to zabawa; – prowokacyjne błędy ortograficzne; – odrzucenie interpunkcji na rzecz topografii (rysunki); – pomysł, by zostawić z części mowy tylko rzeczowniki i czasowniki w bezokoliczniku, reszta to tzw. wata słowna; – na odbiorcę miał działać sam układ treści; – oryginalność; – kult techniki; – kult biologii, instynktów; – odrzucenie tradycji (historia i tradycja to dwie spluwaczki); – indywidualizm; – agresja; – postawa buntu; – brak psychologizmu i metafizyki, kult materii; – język pozarozumowy (słowa pozbawione znaczeń, nacisk położony na samo brzmienie słów). DADAIZM Kierunek literacko-artystyczny, który rozwijał się w latach 1916–1923. Powstał w Szwajcarii, a jego idee głoszono potem w Niemczech, Francji i USA. Nazwę podobno wziął od dziecięcej zabawki. Twórcą dadaizmu był Tristan Tzara. Cechy dadaizmu: brak programu; anarchizm, negacja dotychczasowej sztuki; odrzucenie autorytetów; odrzucenie praw estetyki (kompozycje z przedmiotów uważanych za nieestetyczne); swobodne skojarzenia, fantazja, absurd; odrzucenie kopii, opisowości, naśladowania rzeczywistości; spontaniczność; autoironia, błazenada, nihilizm; ironiczna, zagadkowa wymowa dzieła; techniki: kolaż, fotomontaż, montaż; prowokacja, profanacja (np. domalowanie przez Marcela Duchampa wąsów Mona Lisie). Marcel Duchamp wynalazł "ready-made", czyli dzieło sztuki stworzone z przedmiotu (bądź przedmiotów) codziennego użytku. Dążył do usunięcia ograniczeń związanych z pojęciem sztuki, chciał zerwać z tradycyjnym podejściem odbiorców do artystycznych przedsięwzięć. Według Duchampa z każdego zwykłego przedmiotu można uczynić dzieło sztuki, jeśli tylko ustawi się go na cokole, podpisze, zadatuje i w końcu zgłosi go na wystawę. Pierwszym "ready-made" Duchampa było koło rowerowe: Już w 1913 r. wpadłem na szczęśliwy pomysł umocowania koła od roweru na zydlu kuchennym, żeby patrzeć, jak się obraca. W 1917 r. Marcel Duchamp był członkiem jury na Pierwszej Wystawie Niezależnych w Nowym Jorku. Wystawił wówczas słynną dziś Fontannę, czyli... pisuar. Chociaż dzieło odrzucono, z perspektywy czasu należy uznać je za jeden z najbardziej znaczących punktów zwrotnych w historii sztuki. Większość dadaistów została potem surrealistami. Po dadaizmie nie pozostały żadne trwałe dzieła. W literaturze dadaistami byli: Louis Aragon, Andre Breton, Poul Eluard. W Polsce nie było dadaistów, elementy tego kierunku widoczne były u futurystów (np. u A. Wata). Cechy dadaizmu w literaturze: pisanie automatyczne (losowanie słów na kartkach, zapisywanie ich w przypadkowej kolejności); przekonanie, że świat jest tak obłąkany, że zasługuje na sztukę dadaistyczną; dzieła nie miały znaczenia; przekonanie, że rzeczywistość jest bezsensowna; odrzucenie wszystkich praw języka; poezja fonetyczna (same dźwięki). ideałem wypowiedzi był dziecięcy bełkot. SURREALIZM (NADREALIZM) Twórcą tego kierunku był Andre Breton, przedstawicielami w sztuce: Salvador Dali (malarstwo), Louis Bunuel (film), Louis Aragon, Breton, Poul Eluard (literatura). Nazwę kierunku stworzył w 1917 r. Guillaume Apollinaire. Cechy surrealizmu w sztuce: – wyzwolenie sztuki z racjonalizmu i konwencji; – luźne skojarzenia, duża rola podświadomości, chęć jej zbadania; – absurdalny makabryczny żart, parodia, groteska; – wykorzystanie zdobyczy psychoanalizy; – ukazywanie obsesji, stanów maniakalnych i psychopatycznych; – fascynacja hipnozą; – bunt przeciw mieszczaństwu; – antyklerykalizm, antymilitaryzm; – nastrojowość, groza, wizjonerstwo, zagadkowość; – przypadkowe zestawienia przedmiotów (kolaże, fotomontaże); – sztuka kreacyjna (miała tworzyć coś nowego, a nie odtwarzać); – perwersja, obsceniczność. w literaturze: – nawiązanie do romantyzmu, symbolizmu; – pisanie automatyczne ((losowanie słów na kartkach, zapisywanie ich w przypadkowej kolejności); – odrzucenie tradycyjnego wiersza. W Polsce surrealizm nie występował, pewne elementy pojawiły się u Adama Ważyka, Aleksandra Wata, Czesława Miłosza, Bolesława Leśmiana, Konstantego Ildefonsa Gałczyńskiego. KUBIZM Nazwa tego kierunku wywodzącego się z Francji pochodzi od słowa cube czyli bryła, sześcian. Przedstawicielami kubizmu byli Pablo Picasso i Georges Braque. Kierunek ten występował w malarstwie i rzeźbie. Pierwszym ważnym obrazem kubistycznym były Panny z Avignonu Pabla Picassa.
