Wykłady z literaturoznawstwa.

EPIKA jest jednym z trzech podsta-wowych rodzajów literackich (oprócz liryki i dramatu). Ukształtowała się z ustnych sag, podań, legend, mitów o przeszłości.
Wyznacznikami epiki są:
• obecność narratora, który opowiada zdarzenia - jest on usytuowany na zewnątrz świata przedstawionego
• świat przedstawiony
• fabuła i akcja (układ przy-czynowo-skutkowy zda-rzeń)
• zapis prozą (proza) (wyjątki - epopeja "Pan Tadeusz", powieści poetyckie)
Gatunki epickie:
• powieść - utwór pisany pro-zą, obszerny, wielowątko-wy, o dużej ilości bohate-rów; np. "Quo vadis"
• nowela - utwór krótki, jed-nowątkowy, z małą ilością bohaterów i punkcie kulmi-nacyjnym znajdującym się w zakończeniu; np. "Janko muzykant"
• epos - rozbudowany utwór wierszowany przedstawia-jący dzieje mitycznych, le-gendarnych lub historycz-nych bohaterów na tle wy-darzeń przełomowych dla danej społeczności; np. "Iliada i Odyseja"
• opowiadanie - utwór nie-wielki, tematycznie ograni-czony do jednego wątku, różniący się od noweli bra-kiem wyraźnej konstrukcji, luźnym układem akcji czę-sto wzbogacanej epizodami
• baśń - utwór opowiadający dzieje bohaterów z reguły fantastycznych, nie posiada-jący określonego miejsca oraz czasu (dawno, dawno temu za górami za lasami)
• legenda (podanie) - opo-wieść o bohaterze często o życiu świętego, męczennika ujawniająca czas i miejsce akcji
• mit - krótki utwór opowia-dający dzieje starożytnych bogów lub bohaterów
• bajka
• satyra
Narrator – nie jest autorem, nie można go z nim utożsamiać, może posiadać tylko jego cechy. Jest to uniwersalna osoba opowiadająca, ukryta za wyda-rzeniami w sposób zobiektyzowany. Narrator jest centralnym punktem wokół, którego budujemy treść. Jest on ukrytym reżyserem prezentowanych wydarzeń, od zakresu jego wiedzy, stosunku do opisywanej rzeczywistości i realnego autora zależy kształt świata przedstawionego. Narrator może być konkretny, wiemy że jest to postać literacka, świadek lub uczestnik wyda-rzeń lub ukryty, wtedy nie możemy uchwycić jego cech- czasem określa się to jako narracje odautorską.(Mowa zależna, niezależna, pozornie zależna kiedy narrator oddaje głos postacią). Narratora abstrakcyjnego należy wią-zać z obiektywizmem przez to, że jest trudnym do zidentyfikowania, dlatego uważamy, że jest to wypowiedź obiek-tywna. Narrator ma pełną wiedzę o postaciach i wydarzeniach a dzięki temu może on manipulować czytelni-kiem. Narrator staje się też komentato-rem a komentarz zawsze jest w jakimś stopniu nacechowany subiektywi-zmem. W ten sposób może stać się autorytetem, manipuluje czytelnikiem.
Narrator, który nie należy do świata przedstawionego ale panuje nad niepo-dzielnie, narzuca swój system wartości i ocen. Przy czym jego ingerencje mogą być mniej lub bardziej jawne. Nazywany jest narratorem autokrial-nym. A narracja prowadzona z takiego stanowiska nazywana jest autokrialną.

W epice dominują wydarzenia i świat przedstawiony, ten świat posiada pozorny obiektywizm, na pierwszy plan wysuwają się wydarzenia i posta-cie
Cztery typy czasu w powieści:
• retencyjny - przeszłość podporządkowuje sobie te-raźniejszość i przyszłość
• protencyjny - dominuje rola przyszłości
• konsubstancjalny - równo-legła obecność wszystkich czasów
• zamrożony - czas nie posu-wa akcji w przód
W powieści, w której nie zachowana jest chronologia zdarzeń występują zjawiska: reinterpretacji (wydarzenia wcześniejsze niż zasadniczy czas fabuły) i/lub antycypowania (wydarze-nia późniejsze niż zasadniczy czas fabuły. Nie jest możliwe istnienie utworu prozatorskiego, w którym nie występuje kategoria czasu.
Powieść – to gatunek, którego struktura opiera się nanarracyjnej strukturze świata tworzonego przez bohaterów, stosunki między nimi zachodzące w czasie i przestrzeni zdarzeń w jakich uczestniczą. Odmiany powieści to: powieść społeczno obyczajowa, histo-ryczna, psychologiczna, sensacyjna, fantastyczna.
Dramat wywodzi się z Grecji, od procesji dionizyjskich. Główna rola to kozioł wyobrażany jako bożek Pan, który opowiadał historię, mit. Gatunek tragedii pochodzi od greckiego trados odos - pieśń kozła. Dzieli się na kome-dię, tragedię i tragikomedię.
LIRYKA - jeden z trzech głównych rodzajów literackich (obok dramatu i epiki). Obejmuje utwory, których głównym przedmiotem przedstawienia są przeżycia wewnętrzne przekazywa-ne za pośrednictwem wypowiedzi monologicznej, odznaczającej się subiektywizmem, podporządkowanej funkcji ekspresywnej języka. Central-nym elementem utworu lirycznego jest tzw. podmiot liryczny
Podział liryki
Ze względu na sposób wypowiedzi podmiotu
• bezpośrednia - bezpośred-nio, wprost w 1 os. lp., "ja" liryczne wyznaje swoje uczucia, przeżycia, myśli (np. elegia)
• pośrednia - podmiot lirycz-ny jest bardziej ukryty, nie wyznaje wprost lecz wyraża swe myśli przez sytuacje, zdarzenia, opisy. Utwory te mają charakter narracyjny lub dialogowy, stąd mamy kilka odmian tego rodzaju liryki:
o opisowa - uczu-cia podmiotu li-rycznego wyra-żone są przez opis np. krajo-brazu, przedmio-tu
o sytuacyjna (nar-racyjna) - w formie wypo-wiedzi dialogo-wych i narracyj-nych podmiot li-ryczny prezentu-je jakieś zdarze-nie (sytuację), w którym nie brał udziału; oprócz podmiotu lirycz-nego pojawia się bohater liryczny (np. sielanka)
• zwrotu do adresata (inaczej inwokacyjna) - podmiot li-ryczny jest wyraźnie obec-ny, ale swe myśli kieruje do konkretnego adresata (człowieka, grupy ludzi, przedmiotu, zjawiska, abs-trakcyjnego pojęcia). Za-zwyczaj utwory w stylu podniosłym (np. oda, list poetycki)
• podmiotu zbiorowego - podmiot liryczny to tzw. "my" liryczne - grupa wy-powiadająca się w utworze, prezentująca swój zbiorowy pogląd, myśli (np. hymny)
• osobista - bezpośrednie wy-znania podmiotu lirycznego prezentują rozważania na temat myśli, uczuć poety, utożsamianego z podmio-tem lirycznym
• roli - podmiot liryczny nie jest utożsamiany z poetą, a treści mają charakter ogól-ny, uniwersalny
• maski - podmiot liryczny przyjmuje postać np.: rośli-ny, zwierzęcia, rzeczy, przypisując im np. swoje uczucia
Ze względu na typy wyrażanych przeżyć (tematyka)
• miłosna - tematem utworów jest miłość, jej oblicza, for-my
• refleksyjno-filozoficzna - rozważanie pojęć, uczuć w uogólniający sposób
• patriotyczno-obywatelska - naród, ojczyzna i cała sfera zagadnień z tym związa-nych
• agitacyjno-polityczna - tek-sty w formie manifestów nawołujących do popierania jakiejś idei lub czynu wiel-kiej rangi
• funeralna - upamiętnia zmarłą osobę, wyraża żal po jej śmierci
Gatunki liryczne
• hymn
• oda
• pieśń
• elegia
• tren
• fraszka
• sonet - sonet jest podgatun-kiem poematu. Nie jest przedstawiany jako oddziel-ny gatunek liryczny
• poemat
DRAMAT to przede wszystkim jeden z trzech rodzajów literackich (obok liryki i epiki). Jest to właściwie rodzaj sztuki na granicy teatru i literatury. Jako utwór literacki charak-teryzuje się przede wszystkim tym, że jest tworzony w celu realizacji scenicz-nej, jednak występują też dramaty niesceniczne, których autorzy skupili się bardziej na rozbudowie samego tekstu. Ale i te granice są płynne, na początku uważano dramaty romantycz-ne za niesceniczne, podczas gdy dziś Dziady Adama Mickiewicza to jeden z najczęściej wystawianych dramatów.
Dramaty oparte są przede wszystkim na akcji, która wyrażona zostaje głów-nie w dialogach i monologach (tekst główny), a także komentarzach, wska-zówkach i opisach sytuacji na scenie, czyli didaskaliach (tekst poboczny).
Za główne odmiany dramatu uważa się komedię i tragedię, ale po przełomie w drugiej połowie XIX wieku granice te są płynne, jednakże główne gatunki dramatu to: dramat poetycki, dramat romantyczny, dramat absurdu, dramat mieszczański, dramat realistyczny, dramat liturgiczny, dramat satyrowy, dramat psychologiczny, dramat histo-ryczny i inne.

Budowa dramatu:
• podział na akty, sceny i role
• tekst poboczny, czyli didaskalia
Dramat:
• dramat romantyczny
• dramat modernistyczny
• dramat szekspirowski (elż-bietański)
• dramat współczesny
• dramat antyczny
• dramat historyczny
• misterium (dramat litur-giczny)
• moralitet
Trzy teorie
Literacka teoria dramatu – (Roman Garden, Renata Majnowa) Tekst dramatu jest absolutnie autonomiczny. Dramat jest integralną częścią literatury w taki sposób traktowany dramat należy interpretować w oderwaniu od teatru. Jeśli mamy tekst to nie podlega on żadnym modyfikacja, a w teatrze jest to zawsze realizacja subiektywna, a wiec nie jest to już wierna adaptacja. Dramat nie jest tożsamy ze swoją sceniczną realizacją. Tym co jest istotą dramatu jest tekst, a sposób w jaki się go wyłoży to kwestia teatru.
Jest wiele inscenizacji i każda inaczej odczytuje treść dramatu. Wg zwolenni-ków tej teorii nie wolno wychodzić poza tekst bo inscenizacje są niepełne. Istnieją też dramaty książkowe, nie można ich wystawić (należy do nich m.in. dramat romantyczny np. „Niebo-ska komedia” Krasińskiego, „Kordian” Słowackiego)
Teatralna teoria dramatu – (Stefania Skwarczyńska, Raszyński) tekst drama-tu jest scenariuszem do zrealizowania tylko w teatrze. Ostateczną postać dramat otrzymuje dopiero w teatrze. Napisanie dramatu jest dopiero wstęp-na fazą. Autor piszący dramat ma świadomość, że ten tekst będzie wy-stawiany w teatrze. Tekst literacki i dramat sceniczny operuje odmiennym tworzywem, literatura ma tylko znaki, a teatr: gesty, muzykę, stroje, taniec, światło, mimikę. Tekst będzie się musiał zmierzyć z przełożeniem na inne tworzywo mogą o tym świadczyć:
-didaskalia
-apart – wypowiedź jednostki w towa-rzystwie innych, której nikt nie słyszy (tak jakby ta osoba głośno pomyślała o czymś)
- wypowiedź zwrócona do publiczno-ści: apel, prolog, epilog
Opis i opowiadanie w dramacie poja-wiają się w sposób wtórny, bo są uzależnione od dialogu i monologu. Tekst literacki jest czymś w rodzaju scenariusza, który informuje kiedy pojawiają się postaci, jakie gesty robią. Reżyser może pominąć fragm. bez uszczerbku na sensie sztuki.
Teoria przekładu – (J. Brach, Z. Rusiński) – ta teoria godzi dwie po-wyższe teorie – Uznaje dramat literacki i spektakl za dwie odrębne, autono-miczne sztuki. Różnią się kodem i wieloakcentowość i sposobem istnie-nia. Są inne ale przekazują te same treści. Autor jest nadawcą posługują-cym się kodem (językiem) i gdy jest deszyfrowany objawia inną wartość i mamy odczynienia z przełożeniem, może być interpretowany jako dzieło literacki i dramat sceniczny, wtedy poszerza się nasza perspektywa. Wy-maga to adaptacji – przekładu. Wie-dząc o tym trzeba pamiętać o tym, że wystawiony dramat to już sztuka.
Wg omawianej teorii inscenizacja powstająca w drodze przekładu znaków jęz. Na teatralne stanowi system wza-jemnych powiązań, funkcjonalnych uzależnień, słowo musi współdziałać z gestem, głosem, kostiumem i scenogra-fią. Inscenizacja musi odnaleźć naj-bardziej adekwatne teatralne środki wyrazu dla idei przedstawionej w dziele literackim.
Najsłuszniejszą teorią jest teoria prze-kład, ponieważ traktuje dramat i insce-nizacje jako dwie niezależne sztuki przekazujące te same wartości za pomocą charakterystycznych dla siebie znaków.
PODZIAŁ PERIODYZACYJNY: Antyk, Średniowiecze, Renesans, Barok, Oświecenie, Romantyzm, Pozytywizm, Młoda Polska, Dwudziestolecie Mię-dzywojenne, Współczesność.
TROPY STYLISTYCZNE:
Porównaniem nazywa się zestawienie dwóch pojęć pozornie odległych, ale mające jakieś cechy wspólne, zesta-wienie to najczęściej odbywa się za pomocą łączników: jak, jakby, niby, niczym.
Epitet to wyraz, określający rzeczow-nik, modyfikuje jego znaczenie. Wy-różniamy cztery rodzaje epitetów: może być wyrażony przymiotnikiem np. gorzka sława, imiesłowem np. rany oślepiające, rzeczownikiem np. kobieta diabeł, metaforyczne, w których epitet może zmieniać znaczenie wyrazu np. suchy ocean.
Metafora to figura, w której pojedyn-cze wyrazy tracą swe pierwotne zna-czenie i tworzą nową całość seman-tyczną. Typy metafor:
Metonimie i synekdochy opierają się na związkach realnych istniejących między przedmiotami „Kolumna ogłoszeń z chlebem” związek logiczny lub czasoprzestrzenny.
Odmiana metonimii jest synekdocha jest to typ metafory, w której część zastępuje całość (metoda parspratoto) np. w czasie II wojny żołnierz polski wykazał się ogromną odwagą (żołnierz polski występuje tu jako cała armia).
Animizacja to nadawanie przedmiotom martwym właściwości istot żywych.
Personifikacje-nadawanie właściwości ludzkich(antropomorfizacja- nadawa-nie cech wyglądu człowieka przedmio-tom). Reifikacja- uprzedmiotowienie człowieka. Dehumanizacja- odbieranie cech ludzkich ludziom.
Oksymoron- trop zbudowany z wyklu-czających się znaczeń, zestawienie dwóch wyrazów o wzajemnie wyklu-czających się znaczeniach np. czarny śnieg, sucha woda, syty głodny, ciepły lód, ciepły śnieg.
Hiperbola- wyolbrzymienie, jest to trop stylistyczny wyolbrzymiający cechy zjawisk i przedmiotów, chęć potęgo-wania jakiegoś wrażenia.
Peryfraza- omówienie, jest albo syno-nimem metafory albo synekdocha albo metonimia, jest to zastąpienie jakimiś wyrazami wyrazu analizowanego np. słońce jest złotą tarcza n a niebie.
Eufemizm (bliski peryfrazy)- stosow-ne, przystojne wyrażenie.
SCHEMAT KOMUNIKACJI
Kontekst
Komunikat językowy
Nadawca……………………..Odbiorca
Kontakt
Kod
Nadawca i odbiorca musza posługiwać się tym samym kodem. Przy określo-nym kodzie mogą zachodzić różne relacje, jak, jak ktoś nas nie rozumie w kodzie werbalnym, to naturalnie za-czynamy używać kodu niewerbalnego. Zakłócenie jednego z elementów np. kontekstu i powstaje sprzeczność.