Planety układu słonecznego
Układ Słoneczny to układ planetarny, składający się ze Słońca i powiązanych z nim grawitacyjnie ciał niebieskich. Ciała te, to osiem planet, 166 znanych księżyców, pięć planet karłowatych i miliardy małych ciał Układu Słonecznego, do których zalicza się planetoidy, obiekty pasa Kuipera, komety, meteoroidy i pył okołoplanetarny. Osiem planet układu słonecznego, kolejne w odległości od słońca, to Merkury, Wenus, Ziemia, Mars, Jowisz, Saturn, Uran oraz Neptun (kiedyś uznawano także dziewiątą planetę – Pluton, ale okazało się że to gwiazda i wyłączono go z tych planet). Nazwy te pochodzą od bogów rzymskich w starożytności.
Merkury to najmniejsza i najbliższa Słońcu planeta Układu Słonecznego. Po niebie porusza się stosunkowo szybko i trudno jest go zobaczyć, gdyż znajduje się zawsze blisko Słońca (nie dalej niż w odległości kątowej 28°), wobec tego może być dostrzeżony jedynie nisko nad horyzontem wkrótce po zachodzie lub tuż przed wschodem Słońca. Ponieważ Merkury jest planetą wewnętrzną względem Ziemi, możemy czasem oglądać jego przejście przed tarczą Słońca. Fakturą powierzchni Merkury przypomina Księżyc: są na nim liczne kratery uderzeniowe i praktycznie pozbawiony jest atmosfery. Temperatura powierzchni waha się od −183 °C do 427 °C. W przeciwieństwie do Księżyca, planeta ma jednak duże żelazne jądro, generujące pole magnetyczne o natężeniu stukrotnie mniejszym od natężenia ziemskiego pola magnetycznego. Wielkość jądra powoduje, że Merkury ma jedną z największych gęstości spośród planet Układu Słonecznego (nieznacznie większą ma Ziemia). Merkury nie posiada naturalnych satelitów.
Pierwsze udokumentowane obserwacje Merkurego sięgają pierwszego tysiąclecia p.n.e. Do IV wieku p.n.e. greccy astronomowie uważali, że są to dwa ciała niebieskie: pierwsze widzialne tylko przed wschodem Słońca (nazywali je Apollo), drugie widzialne tylko po zachodzie Słońca (nazywali je Hermesem). Za sprawą szybkiego ruchu planety, powodowanego jej krótką orbitą, Rzymianie nadali planecie nazwę na cześć posłańca bogów i patrona handlarzy – Merkurego.
W porównaniu z innymi planetami Układu Słonecznego o Merkurym wiadomo stosunkowo niewiele; ze względu na problemy natury technicznej zbadały go dotychczas tylko dwie sondy. Pierwsza z nich – Mariner 10 – wykonała w latach 1974–75 mapy 45% powierzchni. Następnie sonda Messenger podczas pierwszego przelotu 14 stycznia 2008 zobrazowała kolejne 30% powierzchni planety. Messenger zbliży się do Merkurego ponownie jeszcze w tym roku, a w 2011 wejdzie na orbitę w celu zbadania i wykonania mapy całego globu.
Wenus jest drugą planetą według oddalenia od Słońca. Starożytni Rzymianie utożsamiali ją z grecką boginią miłości, Afrodytą. Po Słońcu i Księżycu jest trzecim pod względem jasności obiektem na niebie, a ponieważ może być widoczna jedynie wieczorem lub nad ranem (gdyż jej odległość kątowa od Słońca nigdy nie przewyższa 48°), często bywa określana mianem Gwiazdy Wieczornej i Gwiazdy Porannej lub Jutrzenki. Wenus - podobnie jak Merkury - jest planetą wewnętrzną względem Ziemi, czasem możemy więc zobaczyć jej przejście przed tarczą Słońca. Zjawisko to jest znacznie rzadsze niż przejście Merkurego przed tarczą Słońca ostatnie miało miejsce 8 czerwca 2004 r. Wenus okrąża Słońce po prawie kołowej. Średnia prędkość jej ruchu orbitalnego wynosi 35 km/s.
Pod względem rozmiarów Wenus tylko nieznacznie ustępuje Ziemi; jej promień równikowy ma 6051 km. Glob wenusjański bardzo wolno obraca się wokół osi niemal prostopadłej do płaszczyzny orbity, ale kierunek obrotu jest przeciwny do kierunku ruchu orbitalnego, w związku z czym kąt nachylenia płaszczyzny równika planety do płaszczyzny ekliptyki wynosi aż 177o. Pełny obrót trwa 243 dni, a więc Wenus obraca się najwolniej spośród wszystkich planet. Doba wenusjańska to prawie 117 dób ziemskich. Słońce na niebie Wenus wschodzi na zachodzie, a zachodzi na wschodzie. Masa planety stanowi 0,82 masy Ziemi, a średnia gęstość materii, z której jest zbudowana, wynosi 5,25 g/cm3.
Trzecią według oddalenia od Słońca planetą jest Ziemia. Jej powierzchnia to jedyne znane miejsce we Wszechświecie, gdzie rozwinęło się życie. Ziemia jest także jedyną planetą Układu Słonecznego, której powierzchnię w ponad 70% pokrywa woda. Ziemia okrąża Słońce po prawie kołowej orbicie w średniej odległości 149,6 mln. Płaszczyzna ruchu Ziemi wokół Słońca definiuje tzw. płaszczyznę ekliptyki, względem której określa się położenia płaszczyzn ruchu ciał Układu Słonecznego.
Średnia prędkość orbitalna Ziemi wynosi 29,8 km/s. Okres obiegu Ziemi wokół Słońca przyjmuje się jako jednostkę czasu, zwaną rokiem. Niemal kulisty glob ziemski wiruje wokół osi nachylonej do płaszczyzny ekliptyki pod kątem 66,6°. Okres obrotu globu ziemskiego przyjmuje się również jako jednostkę czasu, zwaną dobą. Wnętrze Ziemi nie jest jednorodne. Współczesne modele budowy wewnętrznej Ziemi przewidują, że w środku znajduje się stałe jądro wewnętrzne o promieniu 1227 km, złożone ze stopu żelaza z domieszką niklu, które otoczone jest warstwą jądra zewnętrznego o grubości 2258 km, zawierającego ciekły stop żelaza z dodatkami siarki, krzemu i tlenu.
Mars tzn. czwarta według oddalenia od Słońca planeta Układu Słonecznego. Nazwa planety pochodzi od imienia rzymskiego boga wojny – Marsa. Zawdzięcza ją swej barwie, która przy obserwacji wydaje się być rdzawo-czerwona i kojarzyła się starożytnym z pożogą wojenną. Postrzegany odcień wynika stąd, że powierzchnia planety jest pokryta tlenkami żelaza. Mars posiada dwa niewielkie księżyce o nieregularnych kształtach – Fobosa i Deimosa. Prawdopodobnie są to dwie planetoidy przechwycone przez pole grawitacyjne planety. Przypuszcza się, że mogło na niej kiedyś powstać życie, jednak obecnie nie ma na to solidnych dowodów.
Mars od wieków fascynował ludzi wszystkich kultur, głównie z powodu niespotykanej czerwonej barwy i szybkiego ruchu pozornego na niebie. Jest planetą o połowę mniejszą od Ziemi, natomiast jego powierzchnia i masa stanowią odpowiednio tylko 1/5 i 1/10 ziemskiej. Doba na Marsie trwa niewiele więcej niż ziemska – liczy 24 godziny, 39 minut i 35 sekund. Natomiast rok marsjański jest prawie dwa razy dłuższy od ziemskiego – ma 687 dni. Z racji swojej odległości od Słońca (w takiej samej jednostce czasu na powierzchnię Marsa pada tylko 40% energii słonecznej, która dociera do Ziemi), ale także braku dużych zbiorników wodnych i gęstej atmosfery temperatura powierzchni Marsa ulega dużym wahaniom – w dzień może sięgać niemal 20 °C, natomiast w nocy spadać do –90 °C (na biegunach nawet do –135 °C).
Jowisz jest piątą według oddalenia od Słońca i największą planetą Układu Słonecznego, a po Słońcu, Księżycu i Wenus - czwartym pod względem jasności obiektem na ziemskim niebie. Starożytni Rzymianie nadali mu imię swego boga światłości, będącego panem zarówno wszystkich bogów, jak i wszelkich zjawisk niebieskich. Jowisz okrąża Słońce po prawie kołowej orbicie w odległości ponad pięciokrotnie większej niż odległość Ziemi od Słońca. Jego średnia prędkość orbitalna wynosi 13 km/s, a okres obiegu wokół Słońca trwa prawie 12 lat. Chociaż masa Jowisza stanowi zaledwie tysięczną część masy Słońca, jest 318 razy większa od masy Ziemi. Średnica Jowisza przewyższa średnicę Ziemi mniej więcej 11 razy i wynosi prawie.
Jedną z najbardziej intrygujących zagadek Jowisza jest to, że wypromieniowuje on dwukrotnie więcej energii, niż otrzymuje od Słońca. Nie znamy źródła tej dodatkowej energii. Mimo że skład chemiczny Jowisza jest zbliżony do słonecznego, nie mogą w nim zachodzić reakcje jądrowe przemiany wodoru w hel ze względu na zbyt małe ciśnienie i za niską temperaturę w jego wnętrzu.
Saturn – szósta planeta Układu Słonecznego pod względem oddalenia od Słońca. Jest to gazowy olbrzym, drugi pod względem masy i wielkości po Jowiszu, a przy tym paradoksalnie o najmniejszej gęstości ze wszystkich planet całego Układu Słonecznego. Saturn znany był już w świecie starożytnym. Charakterystyczną jego cechą są pierścienie składające się głównie z lodu i (w mniejszej ilości) z odłamków skalnych. Nazwa planety pochodzi od imienia rzymskiego boga – Saturna. Saturn jest wyraźnie spłaszczony na biegunach i "wydęty" na równiku jego średnica biegunowa jest o ok. 10% krótsza od równikowej. Jest to wynikiem szybkiej rotacji wokół osi i gazowo-ciekłej budowy obiektu. Pozostałe gazowe olbrzymy także są spłaszczone, ale w mniejszym stopniu. Saturn jest jedyną planetą Układu Słonecznego, która posiada mniejszą gęstość niż woda. Choć jądro planety jest gęstsze niż woda, to gęstość względna planety wynosi 0,69 g/cm³ ze względu na gazową atmosferę. Wnętrze Saturna przypomina swą budową Jowisza. Żelazno-krzemianowe jądro skupia prawdopodobnie około 20% masy. Otoczone jest grubą warstwą najpierw metalicznego, a następnie ciekłego wodoru molekularnego z domieszką helu. Dzięki temu Saturn mógłby swobodnie unosić się na powierzchni wody.
Uran jest siódmą planetą, biorąc pod uwagę oddalenie od Słońca. Chociaż świeci na granicy widzialności gołym okiem, to jest to w rzeczywistości planeta. Uran krąży wokół Słońca po prawie kołowej orbicie położonej niemal dokładnie w płaszczyźnie ekliptyki. Okres obiegu wynosi 84 lat, a średnia prędkość orbitalna planety jest równa 6,8 km/s. Do najciekawszych osobliwości Urana należy usytuowanie osi jego obrotu niemal w płaszczyźnie orbity (obserwator z Ziemi widzi więc na przemian otoczenie północnego i południowego bieguna planety).
Ponieważ nachylenie płaszczyzny równika Urana do płaszczyzny jego orbity wynosi 98o, planeta - podobnie jak Wenus - wiruje wokół własnej osi ruchem wstecznym. Okres obrotu wynosi 17,2 godziny. Tak szybka rotacja jest przyczyną stosunkowo dużego spłaszczenia globu planety: jej promień równikowy, mający długość 25 560 km, jest prawie 600 km dłuższy od promienia biegunowego.
Neptun to ósma, najdalsza planeta od Słońca w Układzie Słonecznym. Zajmuje czwarte miejsce – mierząc według średnicy i trzecie miejsce według masy. Jej jasność nie przekracza 7,6m. Planeta nosi nazwę po rzymskim bogu morza. Jej symbol astronomiczny to Symbol astronomiczny Neptuna, stylizowana wersja trójzębu Neptuna. Neptun obiega Słońce po prawie kołowej orbicie położonej niemal w płaszczyźnie ekliptyki. Zakreślenie pełnej orbity zajmuje planecie blisko 165 lat, a porusza się ona ze średnią prędkością 5,4 km/s.
Neptun stosunkowo szybko wiruje wokół osi nachylonej do płaszczyzny orbity pod kątem 6 ; pełny obrót trwa 16,1 godziny. Podobnie jak w przypadku Urana, powoduje to spłaszczenie planety: promień równikowy (24 600 km) jest o 500 km dłuższy od promienia biegunowego. Chociaż Neptun jest trochę mniejszy od Urana, ma większą od niego masę, która przewyższa masę Ziemi ponad 17 razy. Średnia gęstość materii Neptuna wynosi 1,64 g/cm3.