Modelowe rozwiązania w zakresie gwarantowania depozytów

Problem ochrony depozytów ściśle łączy się z interwencją państwa, które nie chce dopuścić do destabilizacji systemu bankowego. Powoduje to różnorodne rozwiązania, w których środki budżetu państwa, banku centralnego, a także innych banków mają nie dopuścić do bankructw banków, a w razie bankructwa wykorzystywane są do ubezpieczenia depozytów.
W pierwszym przypadku (niedopuszczenie do bankructwa) główną rolę odgrywa państwo (zasada to big to fail) za pomocą środków budżetowych, banku centralnego, a także banków komercyjnych, ale na ogół odpłatnie przez zakup obligacji lub akcji, te ostatnie bowiem niekoniecznie muszą być zainteresowane ratowaniem konkurenta.
W drugim przypadku (bankructwo) powstały:

1) systemy organizowane ad hoc przez odpowiednia władzę ze środków budżetowych, banku centralnego rzadziej innych banków,

2) ustawowy lub fakultatywny system ubezpieczania depozytów tworzony przez banki uczestniczące w systemie.

Powstaje tu pewna sprzeczność. Z jednej strony banki są instytucjami zaufania publicznego i istnieje społeczna odpowiedzialność za deponentów, którzy powierzają swoje środki bankom. Z drugiej strony system ochrony depozytów powoduje tzw. moral hazard, tj. sytuacje, w których deponenci składają swoje pieniądze także do banków o słabej kondycji, tz. źle zarządzanych, skuszeni wyższym oprocentowaniem, nie ponosząc z tego tytułu żadnego ryzyka. Stało się to przyczyną wprowadzenia dość powszechnej zasady, że deponent nie otrzymuje 100% zwrotu środków z funduszu gwarancyjnego.
Podstawą gwarantowania depozytów w UE są:

- obligatoryjny udział banków w systemie gwarantowania,
- powszechność systemu gwarantowania,
- określenie limitów gwarancji wkładów,
- ustalenie, że realizacja gwarancji następuje w momencie niedostępności wkładu.







Najczęściej przytaczanym argumentem za powołaniem systemów gwarantowania depozytów jest teza, że ryzyko systemowe w postaci runu na banki dotyczy całego społeczeństwa. Bezpośrednim powodem powołania tych systemów jest natomiast ochrona deponentów. Przeciętny deponent, m.in. z uwagi na brak informacji, nie potrafi odróżnić banku wypłacalnego od banku niewypłacalnego.

Pierwszą instytucją gwarantującą depozyty był Federal Deposit Insurance Corporation (FDIC) w USA, powołany tymczasowo w 1933 r., a od 1935 na stałe. Był reakcją na wielki kryzys gospodarczy. W Europie pierwsze system gwarantowania depozytów powstały później: w 1961 r. w Norwegii, w 1966 r. w Niemczech, w 1969 r. w Finlandii, w 1974 r. w Belgii… Na koniec 1998 r. system gwarantowanie depozytów funkcjonował już we wszystkich krajach UE, łącznie w 28 krajach europejskich.

Prace nad stworzeniem jednolitego systemu gwarantowania depozytów w państwach członkowskich UE zostały podjęte dopiero po drugiej połowie lat osiemdziesiątych. Pomimo znacznej rozbieżności stanowisk prace zostały uwieńczone przyjęciem najpierw zalecenia Komisji 87/63/EEC z dnia 22 grudnia 1986 r. w sprawie wprowadzenia systemów gwarantowania depozytów, a następnie po ośmiu latach dokumentu wyższej rangi, czyli dyrektywy Rady 94/19/EC z dnia 30 maja 1994 r. w sprawie systemów gwarantowania depozytów.









System gwarantowania depozytów jest jednym z podstawowych (obok banku centralnego i nadzoru bankowego) elementów systemu bankowego przy czym nie może on dobrze funkcjonować bez wsparcia pozostałych instytucji, w tym przede wszystkim efektywnego nadzoru bankowego. Problematyczną kwestią pozostaje przy tym udział władz bankowych, a szerzej państwowych w systemie gwarantowania depozytów. Zasadnicze pytanie brzmi: czy system gwarantowania depozytów powinien być finansowany tylko przez banki, czy jednocześnie zasilany z pieniędzy państwowych.

Do niedawna w Europie występowały 3 główne koncepcje organizacyjne systemów:
- pierwszy- oparty na zasadach samoorganizacji, dobrowolności i utworzony przez zainteresowane banki (np. system niemiecki)

- drugi- tworzony również w drodze dobrowolnych porozumień międzybankowych, ale przy silnym współdziałaniu banku centralnego (np. system francuski, włoski)

- trzeci- tworzony i zarządzany przez państwo( np. system brytyjski)


Dyrektywa 94/19/EC stwierdza, że każde państwo członkowskie jedynie czuwa nad utworzeniem i urzędowym uznaniem na swoim terytorium jednego lub kilku systemów gwarantowania. W związku z tym w państwach europejskich w 9 przypadkach fundusze gwarantowania są instytucjami prywatnymi, a w 11 funduszami banku centralnego i/lub rządu.
Instytucje gwarantowania depozytów opierają się z reguły na zasadach powszechności i obligatoryjności. Wyjątkiem od tej zasady jest niemiecki i szwajcarski system gwarantowania, jednak i tam większość banków decyduje się na dobrowolne uczestnictwo w systemie.




Depozyty zgromadzone w bankach działających w Polsce gwarantowane są przez Bankowy Fundusz Gwarancyjny.
po 1 maja 2004 r. dotyczy banków objętych polskim systemem gwarantowania




Bankowy Fundusz Gwarancyjny działa na mocy:
- ustawy z dnia 14.12 1994 r. o Bankowym Funduszu Gwarancyjnym,

- Rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 28.02. 1995 r. w sprawie nadania statutu BFG,

- Rozporządzenia Ministra Finansów z dnia 25.10.1999 r. w sprawie szczególnych zasad rachunkowości BFG,

- ustawy z dnia 7.12.2000 r. o funkcjonowaniu banków spółdzielczych, ich zrzeszaniu się i bankach zrzeszających,

- Dyrektywy 94/19/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 30.05.1994 r. w sprawie systemów gwarancji depozytów



Wysokość gwarancji – do równowartości 22.500 euro:
 Jeśli kwota depozytów nie przekracza równowartości w złotych 1.000 euro, to jest gwarantowana w całości.

 Jeżeli wartość depozytów jest wyższa niż równowartość w złotych 1.000 euro, to wówczas kwota o równowartości 1.000 euro gwarantowana jest w 100%, zaś pozostała kwota depozytów, powyżej równowartości 1.000 euro, do równowartości 22.500 euro, gwarantowana jest w 90 %.
Ochronie podlegają imienne depozyty złotowe i walutowe:
 osób fizycznych,
 osób prawnych,
 jednostek organizacyjnych nie mających osobowości prawnej, o ile posiadają zdolność prawną,
 szkolnych kas oszczędności i pracowniczych kas zapomogowo – pożyczkowych.
Czyje depozyty nie podlegają ochronie?
 skarbu państwa,
 instytucji finansowych takich jak: banki, domy maklerskie, fundusze emerytalne, fundusze inwestycyjne, NFI, podmioty świadczące usługi ubezpieczeniowe,
 podmiotów, które nie są uprawnione do sporządzania uproszczonego bilansu oraz rachunku zysków i strat,
kadry zarządzającej bankiem oraz głównych akcjonariuszy (posiadających co najmniej 5 % akcji banku)

Zasady obliczania kwoty gwarantowanej:
 wszystkie środki zgromadzone w banku przez jedną osobę, niezależnie od tego na ilu rachunkach (np. lokat terminowych, bieżących, oszczędnościowo-rozliczeniowych), traktowane są jako jeden depozyt,
 podstawę do obliczania kwoty gwarantowanej stanowi suma środków ulokowanych na wszystkich rachunkach.

W jakiej walucie wypłacane są środki gwarantowane?
Niezależnie od waluty w jakiej nominowany jest depozyt, wypłata środków gwarantowanych następuje w złotych po przeliczeniu wartości wkładu walutowego wg kursu z dnia upadłości banku
Celem obowiązkowego systemu gwarantowania środków pieniężnych jest zapewnienie deponentom wypłaty, do wysokości określonej w ustawie, środków gwarantowanych w razie niedostępności środków zgromadzonych w bankach.
Podmiotami stosunku gwarancji są Fundusz i deponent, zaś przedmiotem gwarancji jest wierzytelność deponenta, w związku, z którą z dniem spełnienia warunku gwarancji nabywa on w stosunku do Funduszu, na warunkach określonych w ustawie, uprawnienie do świadczenia pieniężnego.
Obowiązkowy system gwarantowania środków pieniężnych obejmuje środki gwarantowane do wysokości (łącznie z odsetkami naliczonymi do dnia spełnienia warunku gwarancji):
 równowartości w złotych 1.000 euro - w 100% wartości,
 przekraczające równowartość w złotych 1.000 euro do równowartości w złotych 22.500 euro - w 90% wartości.
Do obliczania wartości euro w złotych przyjmuje się kurs średni z dnia spełnienia warunku gwarancji, ogłaszany przez Prezesa Narodowego Banku Polskiego.
Wysokość kwot objętych obowiązkowym systemem gwarantowania środków pieniężnych podana jest na stronie pt. Gwarancje depozytów.
Aktywa stanowiące pokrycie funduszu ochrony środków gwarantowanych w każdym banku nie mogą być przedmiotem zastawu ani być obciążane w jakikolwiek sposób oraz nie podlegają egzekucji sądowej ani administracyjnej.
Banki objęte obowiązkowym systemem gwarantowania środków pieniężnych przekazują Zarządowi Funduszu informacje o sumie wkładów na rachunkach objętych obowiązkowym systemem gwarantowania środków pieniężnych i wysokości utworzonego przez siebie funduszu ochrony środków gwarantowanych w terminach:
 do dnia 15 grudnia każdego roku (wg stanu stanowiącego podstawę obliczania kwoty rezerwy obowiązkowej za miesiąc październik),
 do dnia 15 czerwca każdego roku (wg stanu stanowiącego podstawę obliczania kwoty rezerwy obowiązkowej za miesiąc kwiecień).
Banki spółdzielcze obowiązek powyższy wykonują za pośrednictwem właściwego banku zrzeszającego.

Podmioty objęte systemem gwarantowania, mogą w ramach ustawowego systemu gwarantowania środków pieniężnych zobowiązać się do rozszerzenia obowiązku gwarancji środków pieniężnych ponad minimum określone w obowiązkowym systemie gwarantowania środków pieniężnych oraz rozszerzania przedmiotowego zakresu gwarancji.
Środki objęte umownym systemem gwarantowania przekazywane są na zaspokajanie roszczeń deponentów po wykorzystaniu środków obowiązkowego systemu gwarantowania.
Umowa o utworzeniu umownego funduszu gwarantowania środków pieniężnych i zasadach jego działania powinna w szczególności określać:
 uczestników funduszu,
 zasady przystępowania i występowania z funduszu, w tym wysokość opłaty na ten fundusz,
 zasady wykorzystywania środków funduszu.
Umowa o utworzeniu umownego funduszu gwarantowania środków pieniężnych i zasadach jego działania wymaga, dla swej ważności, zatwierdzenia przez Radę Bankowego Funduszu Gwarancyjnego




Analiza systemowa pozwala wyodrębnić dwa podstawowe modele systemów gwarantowania depozytów:
- wąski (tradycyjny), w którym podstawowym celem instytucji gwarantującej jest ochrona wkładów bankowych ( np. w Wielkiej Brytanii, Holandii, Japonii),
- szeroki, gdzie głównym celem instytucji gwarantującej depozyty jest zapewnienie stabilności systemu bankowego, przejawiający się jedności w instytucjonalno-systemowej w odniesieniu do działalności gwarancyjnej i pomocowej (np. w USA, Niemczech, Francji, Polsce).





System gwarantowania depozytów wąski jest w zasadzie zawsze przygotowany do wypełnienia swoich funkcji, gdy wystąpią ustawowe okoliczności, drugi zaś pociąga za sobą konieczność podjęcia dodatkowych decyzji co do przyszłości banku (tzn. albo dopuszczenie do upadłości i tym samym wypłacenie gwarantowanych depozytów, albo zaangażowanie się w działalność pomocową w postaci wsparcia programu samodzielnej sanacji, bądź wsparcia finansowego w celu przejęcia banku zagrożonego przez instytucję gwarancyjno-pomocową celem jej uzdrowienia, a następnie sprzedaży).

System gwarantowania depozytów szeroki pociąga za sobą ponadto z reguły konieczność zaangażowania się innych instytucji ( m.in. rządu i banku centralnego) w proces sanowania i często powoduje wzajemne uzależnienie się cytowanych instytucji.





Przy modelu wąskim reguły łatwiej jest na czas zorganizować potrzebne środki niż przy modelu szerokim. Ponadto przy pierwszym rozwiązaniu z reguły gwarancjami objęta jest tylko część środków zgromadzonych w bankach, a przy drugim wszystkie kategorie deponentów, choć od tej zasady występują oczywiście odstępstwa (np. system polski). Brak 100% gwarancji (koasekuracja) ma na celu ograniczenie hazardu moralnego przy lokowaniu środków (deponent także ponosi wtedy określone koszty ulokowania swoich środków w banku o słabej kondycji finansowej),a 100% gwarancje prowadzą do obniżenia dyscypliny rynkowej przez deponentów oraz kredytodawców. Systemy niepełnej ochrony występują m.in.: w Polsce, Portugalii, na Litwie, w Czechach, w Irlandii i w Wielkiej Brytanii.

Systemy wąskie dają zatem deponentom szansę przyjęcia odpowiednich strategii alokacji środków i dywersyfikacji ryzyka, a systemy szerokie przyczyniają się do polaryzacji zachowań deponentów wielorako uwarunkowanych.

Bankowy Fundusz Gwarancyjny udziela bankom zwrotnej pomocy finansowej w formie pożyczek, gwarancji i poręczeń oraz nabycia wierzytelności, z przeznaczeniem na:
 usunięcie stanu niebezpieczeństwa niewypłacalności,
 przejęcie przedsiębiorstwa bankowego, jego części lub połączenie banku z innym bankiem, jeżeli w banku przejmowanym powstało niebezpieczeństwo niewypłacalności - pomoc finansowa na ten cel może być udzielona przez Fundusz, o ile wniosek o udzielenie pomocy został złożony przed dokonaniem wpisu o przejęciu lub połączeniu we właściwym rejestrze sądowym,
 nabycie udziałów albo akcji banku, w którym powstało niebezpieczeństwo niewypłacalności, przez nowych udziałowców lub akcjonariuszy.
Ustawa zezwala na udzielanie przez BFG pomocy finansowej na zasadach korzystniejszych od stosowanych przez banki. Fundusz może zatem udzielać pożyczek o mniejszym oprocentowaniu, pobierać mniejsze prowizje od udzielonych gwarancji i poręczeń, określać korzystne dla banków terminy spłat zobowiązań. Od czerwca 2002 roku oprocentowanie pożyczek udzielanych przez Fundusz wynosi w skali roku od 0,1do 0,4 stopy redyskontowej weksli.
Wysokość prowizji ustalona została na poziomie:
 0,3 % kwoty pożyczki dla banków w formie spółki akcyjnej i banków państwowych,
 0,1 % kwoty pożyczki dla banków spółdzielczych.
Pomoc udzielana jest na wniosek zainteresowanego banku.
Ocena stanu niebezpieczeństwa niewypłacalności banku dokonywana jest przez BFG na podstawie analizy sytuacji ekonomiczno-finansowej uwzględniającej zarówno skalę, jak i przyczyny trudności finansowych banku. Za stan niebezpieczeństwa niewypłacalności uznaje się sytuację, w której współczynnik wypłacalności osiąga wartość na poziomie niższym od wymogów określonych w odrębnych przepisach oraz gdy w banku powstała strata bilansowa. Analiza stanu niebezpieczeństwa niewypłacalności obejmuje ponadto ocenę tendencji zmian podstawowych wskaźników ekonomiczno-finansowych banku w porównaniu ze średnimi dla poszczególnych sektorów, a mianowicie:
 zwrotu na aktywach brutto,
 stosunku należności zagrożonych brutto do należności ogółem brutto,
 obciążenia wyniku działalności bankowej kosztami działania,
 obciążenia aktywów kosztami działania,
 obciążenia wyniku działalności bankowej saldem rezerw.
Fundusz dokonuje analizy sytuacji ekonomiczno-finansowej na podstawie dokumentów i informacji przedłożonych przez wnioskujący bank, a jej pogłębienie może stanowić wizytacja przedstawicieli BFG w siedzibie banku.
Ocena sytuacji banku przeprowadzana jest z punktu widzenia możliwości osiągnięcia takich efektów pomocy, które pozwolą usunąć stan niebezpieczeństwa niewypłacalności. Równocześnie oceniana jest zdolność banków wnioskujących do spłaty pożyczek wraz z odsetkami w ustalonych terminach. Wnioski tych banków, które spełniają ustawowe i ekonomiczne warunki uzyskania pomocy, podlegają rozpatrzeniu przez Zarząd Funduszu.
Zgodnie z ustawą o BFG warunkiem uzyskania pomocy jest przedstawienie przez bank wnioskujący następujących dokumentów:
 wyników przeprowadzonego badania sprawozdania finansowego z jego działalności, a w przypadku wniosku o udzielenie pomocy na przejęcie, połączenie się banków lub zakup akcji (udziałów) innego banku - wyników badania sprawozdań finansowych obu banków,
 pozytywnej opinii Komisji Nadzoru Bankowego o programie postępowania naprawczego lub o celowości przejęcia, połączenia się banków lub zakupu akcji (udziałów) innego banku,
 dokumentu potwierdzającego, że wysokość wnioskowanej pomocy jest nie wyższa niż kwota z tytułu gwarantowania środków zgromadzonych na rachunkach deponentów banku, a w przypadku wnioskowania o udzielenie pomocy finansowej w celu przejęcia, połączenia się banków lub zakupu akcji (udziałów) innego banku - nie jest wyższa niż kwota z tytułu gwarantowania środków zgromadzonych na rachunkach deponentów w banku przejmowanym,
 dokumentów potwierdzających, że nastąpiło wykorzystanie dotychczasowych funduszy własnych banku na pokrycie strat banku ubiegającego się o pomoc lub banku przejmowanego.
Szczegółowe warunki, zasady udzielania pomocy finansowej przez Bankowy Fundusz Gwarancyjny oraz zakres dokumentów i informacji jakie bank powinien przedstawić w załączeniu do wniosku zostały określone w uchwale nr 35/97 Rady BFG z dnia 20 listopada 1997 r., z późniejszymi zmianami (uchwała 11/2002 z dnia 26 czerwca 2002 r.).








Działalność pomocowa BFG opiera się na następujących założeniach :
 przestrzeganiu zasady równości banków w dostępie do środków pomocowych oraz przejrzystości kryteriów i procedur przyznawania pomocy,
 możliwie szybkim stawianiu środków pomocowych do dyspozycji banków w celu minimalizowania strat,
 wspieraniu procesów konsolidacyjnych i restrukturyzacyjnych poprzez udzielanie pomocy na przejęcia banków o zagrożonej wypłacalności przez silne banki,
 mobilizowaniu wnioskodawców do poszukiwania dodatkowych, poza BFG, źródeł wsparcia finansowego w celu realizacji założeń programów naprawczych,
 zapewnieniu wysokiej ekonomicznie efektywności pomocy, m.in. poprzez określenie w umowach o udzielenie pożyczki konkretnych przedsięwzięć zmierzających do trwałego odzyskania wypłacalności.
Bankowy Fundusz Gwarancyjny udziela pomocy finansowej ze środków funduszu pomocowego, tworzonego z obowiązkowych opłat rocznych wnoszonych przez wszystkie banki - podmioty objęte obowiązkowym systemem gwarantowania.
Na 2005 r. ustalona przez Radę Funduszu stawka obowiązkowej opłaty rocznej (uchwała nr 25/2004 Rady Bankowego Funduszu Gwarancyjnego z dnia 25 listopada 2004 r.) wyniosła 0,05% sumy aktywów bilansowych, gwarancji i poręczeń ważonych ryzykiem oraz 0,025% sumy zobowiązań pozabilansowych pomniejszonych o gwarancje, poręczenia i linie kredytów przyrzeczonych ważonych ryzykiem. Jednocześnie, podobnie jak w latach 2001-2004, 50% obowiązkowej opłaty rocznej wniesie Narodowy Bank Polski.


Od początku działalności Bankowy Fundusz Gwarancyjny udzielił bankom pomocy finansowej w łącznej kwocie 3.711,20 mln zł. Kwota ta została przeznaczona na:
 samodzielną sanację banków spółdzielczych i komercyjnych (2.249,00 mln zł),
 działania konsolidacyjne banków spółdzielczych przejmujących lub łączących się z innymi bankami spółdzielczymi oraz działania konsolidacyjne banków komercyjnych przejmujących lub łączących się z bankami spółdzielczymi i komercyjnymi (1.227,20 mln zł),
 zakup akcji banków komercyjnych (235,00 mln zł).

Miarą efektywności pomocy udzielonej przez BFG bankom są :
 kwota środków gwarantowanych, którą wypłaciłby Fundusz w przypadku ogłoszenia upadłości tych banków,
 wartość depozytów podmiotów niefinansowych i budżetów gmin ponad kwoty gwarantowane przez Fundusz, oraz wysokość środków finansowych banków i Skarbu Państwa, które nie są objęte gwarancjami BFG i w przypadku upadłości mogłyby zostać utracone


Rok Kwota udzielonych przez BFG pożyczek (w mln zł) Wysokość środków gwarantowanych w bankach objętych pomocą BFG (w mln zł) Różnica między wysokością kwot gwarantowanych a kwotą udzielonej pomocy (w mln zł) Wysokość depozytów nie podlegających gwarancjom Funduszu (w mln zł)
(1) (2) (2) - (1)
1996 129,20 162,30 33,10 282,30
1997 343,70 1.297,20 953,50 828,20
1998 219,10 8.228,80 8.009,70 2.783,50
1999 284,10 1.343,80 1.059,70 1.399,90
2000 205,30 305,10 99,80 265,30
2001 749,00 49.275,80 48.526,80 11.170,79
2002 132,80 166,70 33,90 62,20
2003 751,00 752,10 1,10 121,54
2004 450,00 559,10 109,10 3.670,90
2005 447,00 447,10 0,10 178,41
Razem 3.711,20 62.538,00 58.826,80 20.763,04