W chwili zakończenia wojny granice Polski nie były ustalone; Rząd Tymczasowy był uznawany jedynie przez ZSRR i Czechosłowację. W wyniku konferencji moskiewskiej 28 VI 1945 powstał koalicyjny Tymczasowy Rząd Jedności Narodowej (TRJN), który 29 VI został uznany przez Francję i Szwecję, 5 VII przez Wielką Brytanię i Stany Zjednoczone, później przez inne państwa. Rząd i prezydent RP na uchodźstwie złożyli państwom alianckim protesty, stwierdzając, że Polska została pozbawiona niepodległości i oddana pod panowanie obcego mocarstwa. Jednocześnie w Moskwie odbył się proces szesnastu, w którym fałszywe zarzuty postawione przywódcom Polskiego Państwa Podziemnego miały skompromitować władze RP na uchodźstwie. W kraju konspiracyjna Rada Jedności Narodowej podjęła 1 VII decyzję o samorozwiązaniu, ogłaszając odezwę Do Narodu Polskiego i Narodów Zjednoczonych oraz Testament Polski Walczącej; została zlikwidowana Delegatura Rządu RP na Kraj, a 6 VIII płk J. Rzepecki rozwiązał Delegaturę Sił Zbrojnych. Utworzenie TRJN umożliwiało uregulowanie granic Polski; na konferencji poczdamskiej (17 VII-2 VIII 1945) J. Stalin, H. Truman i C. Attlee wyrazili zgodę na przejęcie przez administrację polską byłych obszarów niemieckich na wschód od linii biegnącej od Morza Bałtyckiego, wzdłuż Odry do ujścia Nysy Łużyckiej, dalej Nysą Łużycką do granicy Czechosłowacji, a także części Prus Wschodnich i obszaru byłego Wolnego Miasta Gdańska; ostateczna delimitacja granicy miała nastąpić w traktacie pokojowym z Niemcami. Granica wschodnia Polski została ustalona w umowie między TRJN i rządem ZSRR, podpisanej 16 VIII 1945 w Moskwie. Terytorium Polski w nowych granicach zmniejszyło się o 78 tyś km2. Następstwem zmiany granic były masowe przesiedlenia oparte na zasadzie etnicznej; z dawnych województw wschodnich RP włączonych XI 1939 do ZSRR przesiedliło się 1945-47 do Polski prawie 1,2 mln Polaków i 55 tys. Żydów; z Polski wyjechało 481 tys. Ukraińców i 36 tys. Białorusinów - obywateli polskich. Z ziem przyłączonych do Polski na północy i zachodzie do 1947 wysiedlono ok. 4 mln Niemców, w tym 3 mln na mocy uchwały Między-sojuszniczej Rady Kontroli z 20 XI 1945. W następstwie przesiedleń1945-47 oraz emigracji Żydów Polska stała się państwem niemal całkowicie jednonarodowym. Państwo polskie w rozumieniu prawa międzynarodowego było pozbawione niezawisłości, sowieci ingerowali w sprawy wewnętrzne i politykę zagraniczną; na jego terytorium stacjonowało ok.0,5 mln żołnierzy Armii Czerwonej. Powstanie TRJN nie złamało hegemonii komunistów, którzy zachowali główne instrumenty represji. Terror skierowali przede wszystkim przeciwko konspiracji, która jesienią 1945 obejmowała łącznie ok. 80 tys. ludzi. W obławach i pacyfikacjach przeciwko oddziałom partyzanckim uczestniczyły jednostki NKWD. Ogłoszona 2 VIII 1945 ograniczona amnestia nie doprowadziła do likwidacji podziemia. Represje stosowano nie tylko wobec osób działających w konspiracji; Komisja Specjalna do Walki z Nadużyciami i Szkodnictwem Gospodarczym (utworzona XI 1945) skazywała obwinionych o spekulację i przestępstwa gospodarcze na obozy pracy przymusowej; Urząd Bezpieczeństwa aresztował organizatorów strajków i chłopów, którzy nie oddali świadczeń rzeczowych. Dążąc do utrzymania monopolu władzy komuniści zwalczali działalność niezależnych od nich sił politycznych: Polskiego Stronnictwa Ludowego (formalnie wchodzącego w skład rządu), części PPS, SP. Po odrzuceniu przez PSL (II1946) propozycji utworzenia przez wszystkie partie polityczne wspólnego bloku wyborczego, wzmógł się nacisk propagandowy i represje wobec stronnictwa. Wybory parlamentarne zostały odłożone, natomiast 30 VI 1946 przeprowadzono referendum (pytania dotyczyły zniesienia senatu, dokonanych zmian ustroju gospodarczego, zachodnich granic Polski), którego wyniki sfałszowano. W okresie poprzedzającym wybory do sejmu (19 I 1947) nasilił się terror wobec opozycji i społeczeństwa. Wybory odbywały się w warunkach bezpośredniego zastraszenia; w 10 z 52 okręgów wyborczych unieważniono listy PSL; wyniki wyborów zostały sfałszowane. 5 II 1947 Sejm wybrał B. Bieruta na prezydenta RP, 8 II powołał rząd z J.Cyrankiewiczem jako premierem, 19 II uchwalił małą konstytucję (formalnie potwierdziła zasadnicze przekształcenia ustroju państwa i gospodarki, ustanowiła instytucję Rady Państwa łączącej uprawnienia władzy ustawodawczej i wykonawczej, przyznała rządowi uprawnienia do wydawania dekretów), a 22 II uchwalił amnestię. Wyeliminowane z rządu PSL, poddane represjom, zamierało; X 1947 zagrożony aresztowaniem Mikołajczyk wyjechał nielegalnie z kraju; konspiracja zbrojna wygasała, a podziemie polityczne nastawiło się na długotrwałą walkę o przetrwanie i zachowanie narodowych dążeń do niepodległości. Państwowe instytucje represji były nadal rozbudowywane; wzrosła liczba represjonowanych, odbywały się procesy polityczne, m.in. procesy WiN; kontynuowano obławy i pacyfikacje. Trwała przebudowa gospodarki narodowej; 1944-46 przeprowadzono wywłaszczenie ziemiaństwa i parcelację majątków ziemskich oraz akcję osadniczą na ziemiach przyłączonych do Polski. Władze państwowe przejmowały duże, prywatne zakłady przemysłowe (3 I 1946 ustawa o nacjonalizacji przemysłu); 1947 przystąpiły do eliminacji handlu prywatnego i spółdzielczego, rozbudowy handlu państwowego (tzw. bitwa o handel); dążyły do pełnej etatyzacji gospodarki, wyeliminowania wolnego rynku i ustanowienia gospodarki sterowanej centralnie. W 1945-47 osiągnięto duże tempo odbudowy kraju ze zniszczeń wojennych;1947 został przekroczony dochód narodowy na jednego mieszkańca z 1938 i odtworzony przedwojenny poziom konsumpcji. W VII 1947 pod naciskiem ZSRR Polska odrzuciła amerykański plan pomocy w odbudowie ze zniszczeń wojennych państw europejskich (plan Marshalla), ale 1948 sytuacja gospodarcza i warunki życia ludności uległy poprawie. Państwo zwiększyło zakres kontroli, a PPR presję polityczną i ideologiczną w kulturze, nauce i oświacie; narastały ataki na Kościół katolicki, który zachował niezależność i znaczną swobodę działania, mimo jednostronnego zerwania konkordatu przez TRJN (IX 1945) i ograniczenia miejsca związków wyznaniowych w życiu publicznym. Pogłębiający się podział świata na 2 wrogie bloki polityczno-wojskowe przyspieszył proces tworzenia ideologicznych państw totalitarnych w Europie środkowej według modelu sowieckiego. Konflikt w sprawie przygotowywanego połączenia PPR i PPS spowodował oskarżenie Gomułki o "odchylenie prawicowo-nacjonalistyczne" i usunięcie go IX 1948 ze stanowiska sekretarza generalnego KC PPR; jego następcą został Bierut, który XII 1948 objął stanowisko przewodniczącego KC Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej (PZPR), utworzonej w wyniku nierówno prawnego połączenia PPR i PPS. System partyjny upodobnił się do sowieckiego modelu monopartyjnego; SD i Zjednoczone Stronnictwo Ludowe (ZSL), zostały całkowicie podporządkowane partii komunistycznej. PZPR kontrolowała obsadzanie stanowisk kierowniczych na wszystkich szczeblach władz państwowych, administracji lokalnej i gospodarczej; pełnią władzy w Polsce dysponowała faktycznie grupa kilkunastu osób będących członkami Biura Politycznego KC PZPR i jednocześnie zajmujących najwyższe stanowiska państwowe. Od 1948 rosła zależność Polski od ZSRR; prowadzono sowietyzację wszystkich dziedzin życia społecznego; XI 1949 marszałek Związku Radzieckiego K. Rokossowski został mianowany marszałkiem Polski i ministrem obrony narodowej; większość stanowisk dowódczych objęli oficerowie sowieccy; Wojsko Polskie faktycznie podlegało bezpośrednio Sztabowi Generalnemu Armii Radzieckiej w Moskwie. W gospodarce instrumentem ścisłego powiązania państw w ramach bloku sowieckiego miała być powołana 1949 Rada Wzajemnej Pomocy Gospodarczej. Większą rolę w podporządkowaniu gospodarki polskiej ZSRR odgrywały umowy dwustronne. W 1. połowie lat50. zgodnie z tezą Stalina o zaostrzaniu się walki klasowej, władze państwowe nasilały terror; dziesiątki tysięcy ludzi zostało aresztowanych za naruszenie dyscypliny pracy, nieoddanie dostaw obowiązkowych; uwięziono wielu żołnierzy AK oraz osoby oskarżone o działalność konspiracyjną i współpracę z podziemiem niepodległościowym; stosowano przestępcze metody śledcze; pokazowe procesy były instrumentem w walce z Kościołem katolickim, a kulminacją represji było aresztowanie 25 IX 1953 prymasa Polski kardynała S. Wyszyńskiego. W wojsku i PZPR poszukiwano wrogich spisków; 1951 odbył się pokazowy proces generałów, będący przygotowaniem do oskarżenia Gomułki i jego procesu. Od 1949 drastycznie ograniczano rolę sejmu i rozszerzano uprawnienia oraz zakres działania rządu; III 1950 ustanowiono rady narodowe jako organy jednolitej władzy państwowej i ostatecznie zlikwidowano samorząd terytorialny. Reforma ustroju sądów powszechnych (VII 1950) oraz nowelizacja prawa procesowego cywilnego i karnego stanowiła całkowite zerwanie z dotychczas istniejącym systemem organizacji sądownictwa i normami porządku prawnego. Konstytucja uchwalona przez sejm 22 VII 1952 oparta była na konstytucji ZSRR; deklaratywnie odwoływała się do zasady ludowładztwa; w rzeczywistości była fundamentem prawnym państwa totalnego regulującego wszystkie dziedziny życia społecznego; wprowadziła też nową nazwę państwa: Polska Rzeczpospolita Ludowa. Radykalna przebudowa gospodarki zapoczątkowana 1949 miała spowodować jej modernizację i zmniejszenie dystansu do państw wysoko rozwiniętych; z ZSRR przeniesiono model rozwoju gospodarczego - jego podstawą była rozbudowa przemysłu, a przede wszystkim bazy surowcowej i produkcji półfabrykatów oraz podstawowych środków wytwórczych; realizacja szerokiego i jednostronnego programu industrializacji spowodowała niezrównoważenie gospodarki narodowej, które zaostrzyło przesunięcie 1951 znacznych środków na zbrojenia. W X 1949 rozpoczęto forsowną kolektywizację połączoną z akcjami wymierzonymi w zamożnych rolników; polityka kierownictwa PZPR wahała się między dążeniem do likwidacji indywidualnej własności na wsi, a obawą przed całkowitą ruiną rolnictwa i koniecznością masowego terroru fizycznego, jaki towarzyszył kolektywizacji w ZSRR. Władze państwowe, dążąc do ograniczenia siły nabywczej ludności i ograniczenia inflacji, X 1950 dokonały wymiany waluty; innym zabiegiem drenażowym była Narodowa Pożyczka Rozwoju Sił Polski (VI 1951). Narastające dysproporcje i napięcia gospodarcze oraz niezadowolenie społeczne zmusiły 1954 władze państwowe do modyfikacji polityki gospodarczej (zmniejszenie udziału akumulacji w dochodzie narodowym, zwolnienie tempa inwestycji, rozwój produkcji artykułów konsumpcyjnych), która nie przyniosła jednak istotnej poprawy poziomu życia ludności. Po śmierci Stalina (5 III 1953) trwająca w ZSRR walka o władzę oraz stopniowe odprężenie w stosunkach międzynarodowych przyczyniły się do narastania kryzysu w PZPR i ujawniania tłumionych dotychczas aspiracji społeczeństwa polskiego; XII 1954 zlikwidowano Ministerstwo Bezpieczeństwa Publicznego, zwolniono z więzienia Gomułkę, odesłano do ZSRR część oficerów sowieckich pełniących służbę w WP. W kręgu intelektualistów partyjnych i wśród części młodzieży narastały postawy krytyczne. Kryzys pogłębiły informacje o przebiegu XX Zjazdu KPZR (14-25 II 1956) i śmierć Bieruta (12 III 1956). Ostrożne poczynania kierownictwa PZPR - m.in. zwolnienie w wyniku amnestii (27 IV) więźniów politycznych, zmiany personalne w Biurze Politycznym KC PZPR i rządzie - nie złagodziły rosnących w społeczeństwie napięć. Wystąpienie robotników w Poznaniu (28 VI 1956) przerodziło się w powszechną rewoltę pod hasłami ekonomicznymi i narodowymi (poznański czerwiec 1956). Wrzenie ogarniało cały kraj, w PZPR nasiliła się walka między różnymi orientacjami ideowo-politycznymi; 19-21 X nastąpiło przesilenie, sowieci zaakceptowali zmiany w kierownictwie PZPR i wybór Gomułki na stanowisko I sekretarza KC PZPR (październikowe przesilenie 1956).Podczas wizyty Gomułki w Moskwie (XI 1956) podpisano deklarację o uregulowaniu wzajemnych stosunków i wzmacnianiu sojuszu. Nadzieje społeczeństwa związane z Gomułką pozwoliły na wygaszenie nastrojów; zmiany popaździernikowe prowadziły do zliberalizowania systemu władzy totalnej oraz modyfikacji mechanizmów zależności od ZSRR bez naruszania ich podstaw; zaprzestano wszechogarniającego terroru i mechanicznego przenoszenia wzorów sowieckich; marsz. Rokossowski i większość oficerów sowieckich opuściła Polskę; zwiększono zakres samodzielności ZSL i SD. Po uwolnieniu prymasa Wyszyńskiego (28 X) poprawiły się stosunki państwa z Kościołem katolickim. Komuniści odstąpili od przymusowej kolektywizacji rolnictwa, ale nie zrezygnowali ze stopniowej przebudowy stosunków rolnych. Poprawiły się materialne warunki życia społeczeństwa i zmniejszył ideologiczny nacisk w sferze kultury. W 1957 zaczął się częściowy odwrót od reform; nasiliły się represje paraliżujące aktywność społeczną i działalność opozycyjną; X 1957 zamknięto tygodnik "Po prostu"; zlikwidowano samorząd robotniczy. Władze PZPR i cenzura zwiększały nacisk na prasę i środowiska opiniotwórcze; 1962 zamknięto Klub Krzywego Koła. Nasilały się ataki na duchowieństwo prowadzące do wznowienia otwartego konfliktu między państwem i Kościołem katolickim; 1958 władze ograniczyły nauczanie religii w szkołach i przystąpiły do ostrych szykan w związku z rozpoczętą VIII 1957 Wielką Nowenną Tysiąclecia i peregrynacją kopii obrazu Matki Boskiej Częstochowskiej. Model ekonomiczny gospodarki pozostał niezmieniony; zachowano system centralnego planowania i sterowania oraz dyrektywnego zarządzania; nie uległy zmianie cele i strategia rozwoju gospodarczego. W 1958 ponownie nastąpił wzrost udziału akumulacji i inwestycji w podziale dochodu narodowego, zachowano priorytet rozbudowy bazy surowcowej i paliwowo-energetycznej realizowany kosztem ograniczeń inwestycji w przemyśle artykułów konsumpcyjnych, budownictwie mieszkaniowym, rolnictwie. System gospodarowania stawał się coraz bardziej niesprawny, spadało tempo wzrostu konsumpcji i pogarszało zaopatrzenie rynku w towary. Brak perspektyw i niezaspokojone aspiracje powodowały rosnące niezadowolenie w społeczeństwie. Przedstawiciele środowiska intelektualistów protestowali przeciwko cenzurze i zmianom polityki kulturalnej zagrażającej kulturze narodowej (list 34); formowały się kontestujące grupy uczniów i studentów. W PZPR różne koterie walczyły o władzę i wpływ na politykę państwa; dużą rolę odgrywała grupa skupiona wokół gen. M. Moczara (od 1964 ministra spraw wewnętrznych), która posługiwała się hasłami narodowymi, populistycznymi i (skrycie) antysemickimi. Po wojnie izraelsko-arabskiej (VI 1967), i zerwaniu stosunków dyplomatycznych z Izraelem przez państwa Układu Warszawskiego, rozpętano "antysyjonistyczną" kampanię przeciwko osobom pochodzenia żydowskiego. Odbiciem atmosfery politycznej na przełomie 1967/68 była reakcja publiczności warszawskiej na przedstawieniach Dziadów A.Mickiewicza w Teatrze Narodowym, demonstracje opozycyjnych studentów przeciwko zdjęciu sztuki ze sceny, zaangażowanie środowiska literackiego w obronę tradycji narodowych i swobód demokratycznych. Wiec na dziedzińcu Uniwersytetu Warszawskiego (8 III 1968) w obronie studentów usuniętych z uczelni - rozpędzony przez siły porządkowe - zapoczątkował strajki na większości wyższych uczelni w kraju (marcowe wydarzenia w Polsce1968); represjom i aresztowaniom towarzyszyła nagonka antysemicka; dokonano zmian personalnych w najwyższych organach władz państwowych i PZPR. Udział wojsk polskich w interwencji Układu Warszawskiego w Czechosłowacji (VIII 1968) był potwierdzeniem ograniczonej suwerenności państw bloku sowieckiego. Podpisanie układu między PRL i RFN (7 XII1970), w którym została uznana polska granica zachodnia, nie miało wpływu na nastroje społeczne. Wybuch społecznego niezadowolenia nastąpił po ogłoszeniu 13 XII 1970 podwyżki cen żywności (grudniowy bunt robotniczy na Wybrzeżu 1970); demonstracje robotników na Wybrzeżu zostały stłumione przez MO i wojsko (zginęło kilkadziesiąt osób). Rozszerzanie się strajków na inne regiony kraju i groźba strajku powszechnego wymusiły zmiany w kierownictwie PZPR; stanowisko I sekretarza KC PZPR objął E. Gierek; ponowny strajk w Szczecinie (I 1971) i strajk w Łodzi (II 1971) zmusiły władze do cofnięcia podwyżki cen. Od 1971 pod presją społeczeństwa następowała stopniowa liberalizacja życia kraju i rozszerzanie współpracy z państwami Europy Zachodniej; zmodyfikowano politykę społeczno-gospodarczą, uwzględniając potrzebę poprawy warunków życia ludności; modernizację gospodarki realizowano wykorzystując kredyty i licencje zagraniczne; podjęto program szeroko zakrojonych inwestycji; wzrosła konsumpcja i zatrudnienie; rolnictwo zmniejszyło niedobór artykułów żywnościowych. Jednocześnie kierownictwo PZPR dążyło do centralizacji instytucji władzy i zachowania hegemonii we wszystkich sferach życia publicznego; zmieniono podział administracyjny kraju (1972 - zlikwidowano gromady i utworzono gminy, a 1975 - zlikwidowano powiaty i utworzono 49 małych województw). Mimo protestów społecznych, 10 II 1976 sejm uchwalił poprawki do konstytucji, które określały PRL jako państwo socjalistyczne, a PZPR jako przewodnią siłę polityczną społeczeństwa oraz gwarantowały umacnianie przyjaźni i współpracy z ZSRR. W połowie lat 70. załamało się tempo rozwoju gospodarki; wystąpiły dysproporcje spowodowane nadmiernymi inwestycjami i marnotrawstwem środków, lawinowo rosło zadłużenie zagraniczne oraz deficyt budżetowy, narastała inflacja. Niezaspokojone aspiracje konsumpcyjne zderzały się z propagandą sukcesu i wzmacniały niezadowolenie całego społeczeństwa. Podwyżka cen (24 VI 1976) wywołała strajki i demonstracje, gł. w Radomiu i Ursusie (czerwcowy protest robotniczy 1976); w obronie represjonowanych robotników wystąpił Kościół katolicki i środowiska opozycyjne; VII 1976 powstał Komitet Obrony Robotników (KOR), który prowadził akcję pomocy materialnej i prawnej. Rozpoczęło się formowanie zorganizowanej opozycji demokratycznej; III 1977 inne środowiska powołały Ruch Obrony Praw Człowieka i Obywatela (ROPCiO); stopniowo działalność opozycyjna docierała do kolejnych środowisk i rozszerzała formy działania (prasa, wydawnictwa podziemne, ulotki, spotkania, demonstracje). Duży wpływ na nastroje społeczne wywarł wybór kardynała K. Wojtyły na papieża (16 X 1978) oraz pielgrzymka Jana Pawła II do Polski (1-19 VI 1979). Narastające zagrożenia ekonomiczne i rosnący opór społeczny nie spowodowały aktywnej reakcji kierownictwa PZPR. Bezpośrednią przyczyną ogólnonarodowej rewolty stała się podwyżka cen mięsa (1 VII 1980), po której nastąpiła fala strajków. Strajk w Stoczni Gdańskiej, rozpoczęty 14 VIII 1980 i kierowany przez L. Wałęsę, rozprzestrzenił się na wszystkie przedsiębiorstwa Trójmiasta, następnie całego kraju; strajkujących wspomagali opozycyjni intelektualiści i działacze opozycji demokratycznej. Przedstawiciele władz państwowych podpisali porozumienia społeczne z Międzyzakładowymi Komitetami Strajkowymi - 30VIII w Szczecinie, 31 VIII w Gdańsku i 3 IX w Jastrzębiu-Zdroju - w których uznano większość żądań, w tym prawo do tworzenia niezależnych, samorządnych związków zawodowych. Później komitety strajkowe przekształciły się w Niezależny Samorządny Związek Zawodowy "Solidarność". Nowe kierownictwo PZPR (na stanowisko I sekretarza KC wybrany S. Kania), wywołując konflikty, zradykalizowało NSZZ "Solidarność", który przekształcił się w ogólnonarodowy ruch anty-totalitarny i niepodległościowy, skupiający ludzi różnych orientacji politycznych i ideologicznych (Solidarność), samo-ograniczający się ze względu na zagrożenie interwencją zbrojną ZSRR. PZPR broniła podstaw systemu społeczno-politycznego, oscylując między dążeniem do kompromisu a nieustępliwością i prowokowaniem konfliktów; wpływ na działania władz miały bezpośrednie naciski sowieckie i poparcie udzielane przez ZSRR zwolennikom twardej polityki wobec Solidarności. W X 1981 gen. W. Jaruzelski został wybrany na I sekretarza KCPZPR, zachowując stanowiska premiera i ministra obrony narodowej. Polityka komunistów i pogłębiające się załamanie gospodarki powodowały rosnące niezadowolenie i zmęczenie społeczeństwa oraz wzrost radykalnych nastrojów wśród działaczy Solidarności. W obliczu zagrożenia systemu władzy, licząc się z możliwością interwencji ZSRR, kierownictwo PZPR podjęło przygotowania i 13 XII 1981 wprowadziło stan wojenny w Polsce. W okresie jego obowiązywania ok.10 tys. osób internowano; strajki stłumiono przy użyciu jednostek specjalnych MO i wojska. Mimo represji i rygorów stanu wojennego (zawieszonego 13 XII 1982, zniesionego 22 VII 1983), opór społeczny nie wygasł; powstało podziemne życie społeczno-polityczne, kształtowało się niezależne społeczeństwo; głoszona przez władze "normalizacja" była powierzchowna, a próby reform ekonomicznych nie zahamowały kryzysu gospodarczego. Trudności gospodarcze, nastroje społeczne i siła opozycji skłoniły władze państwowe do wprowadzania stopniowej liberalizacji systemu politycznego; na politykę PZPR znaczny wpływ wywarły zmiany w ZSRR; kolejne strajki wiosną i latem 1988 zmusiły kierownictwo PZPR i władze państwowe do szukania kompromisu z opozycją. 6 II 1989 rozpoczęły się obrady Okrągłego Stołu z udziałem głównych działaczy Solidarności i liderów opozycji demokratycznej, zakończone 5 IV 1989; przyjęte postanowienia (legalizacja NSZZ "Solidarność", wolne wybory do senatu i częściowo wolne do sejmu) oznaczały złamanie monopolu władzy PZPR i otworzyły drogę do obalenia systemu. W VI 1989 w wyborach do parlamentu PZPR i podporządkowane jej ugrupowania polityczne poniosły klęskę, jednak zgodnie z porozumieniami Okrągłego Stołu otrzymały 65% mandatów w sejmie; VII 1989 prezydentem został Jaruzelski; w sierpniu sejm powołał rząd z pierwszym po 1945 niekomunistycznym premierem - T. Mazowieckim - na czele, w którym niektóre kluczowe ministerstwa (obrony narodowej, spraw wewnętrznych) zachowała PZPR; w grudniu sejm przywrócił nazwę państwa: Rzeczpospolita Polska; rząd Mazowieckiego rozpoczął reorientację polskiej polityki zagranicznej, nawiązując bliższe kontakty polityczne z Zachodem; 1990 podpisano z Niemcami traktat o potwierdzeniu istniejącej granicy. Od początku 1990 rząd ten realizował program zasadniczych przemian gospodarczych i społecznych (plan wicepremiera L.Balcerowicza), kontynuowany później przez rządy premierów: J.K. Bieleckiego, J. Olszewskiego i H.Suchockiej; nowa polityka ekonomiczna doprowadziła do obniżenia inflacji (z kilkuset do kilkudziesięciu procent rocznie), stabilizacji pieniądza oraz zmian strukturalnych i własnościowych w gospodarce; jednocześnie wystąpił spadek dochodu narodowego, bezrobocie, obniżenie poziomu dochodów większości społeczeństwa i deficyt budżetu państwa. Dokonał się ostateczny rozpad totalnego systemu politycznego (XI 1989 ZSL przekształciło się w Polskie Stronnictwo Ludowe "Odrodzenie", a V 1990 współtworzyło Polskie Stronnictwo Ludowe; I 1990 rozwiązała się PZPR, z której wyłoniła się Socjaldemokracja Rzeczypospolitej Polskiej). Proces formowania się pluralistycznego i demokratycznego systemu politycznego rozpoczął się gł. w wyniku podziałów i rozłamów w Solidarności i ruchu komitetów obywatelskich - powstało kilkadziesiąt partii politycznych reprezentujących różne orientacje ideowo-polityczne; na wiosnę1990 nastąpił najpoważniejszy rozłam w Komitecie Obywatelskim przy przewodniczącym NSZZ "Solidarność" i Obywatelskim Klubie Parlamentarnym, powstały rywalizujące ze sobą i mające duży wpływ na przemiany w Polsce ugrupowania polityczne: Porozumienie Centrum, popierające wybór Wałęsy na prezydenta RP i dokonanie szybkich zmian ustrojowych i politycznych, oraz Ruch Obywatelski-Akcja Demokratyczna, który XII 1990 współtworzył Unię Demokratyczną (1994 po połączeniu z KLD - Unia Wolności), popierający ewolucyjną politykę rządu Mazowieckiego; powstały również: Zjednoczenie Chrześcijańsko-Narodowe (X 1989), Unia Pracy (VI 1992), Bezpartyjny Blok Wspierania Reform (VI 1993). Postępowała gruntowna przebudowa ustroju państwa i weryfikacja instytucji władzy w kolejnych demokratycznych wyborach: do samorządów lokalnych (IV 1990 i VI1994), dwukrotnie prezydenckich (XII 1990 - prezydentem RP wybrany Wałęsa, XI 1995 - A. Kwaśniewski) i parlamentarnych (X 1991 i IX 1993). W życiu społeczno-politycznym trwały spory dotyczące zakresu i tempa zmian własnościowych w gospodarce, przekształceń sektora państwowego, reformy ubezpieczeń społecznych i oświaty, udziału Kościoła katolickiego w życiu publicznym, dekomunizacji i lustracji. Państwo polskie odzyskiwało suwerenną pozycję w stosunkach międzynarodowych - 1991 zakończyły działalność RWPG i Układ Warszawski, IX 1993 z Polski wycofały się ostatnie oddziały armii rosyjskiej. We IX 1993 po kilkuletnim sprawowaniu władzy państwowej przez ugrupowania wywodzące się z Solidarności większość w parlamencie uzyskały: PSL i Sojusz Lewicy Demokratycznej; utworzyły one rząd (premierem W. Pawlak), a III 1995 dokonały jego rekonstrukcji (premierem J. Oleksy); kontynuowały politykę ewolucyjnych przekształceń społeczno-gospodarczych w warunkach wzrostu gospodarczego. W 1994-95 próby zawarcia trwałego porozumienia przez ugrupowania wywodzące się z Solidarności nie przyniosły powodzenia; środowiska skupione wokół Olszewskiego powołały Ruch Odbudowy Polski. W XII 1995 rozpoczął się kryzys polityczny w związku z oskarżeniem Oleksego o współpracę z wywiadem ZSRR i Rosji; I 1996 premier złożył dymisję, nastąpiła kolejna rekonstrukcja rządu (premierem W. Cimoszewicz); 18 II 1996 odbyło się referendum dotyczące powszechnego uwłaszczenia obywateli (nadania indywidualnych praw własności do majątku narodowego wszystkim obywatelom); ze względu na zbyt mały odsetek głosujących referendum nie miało mocy wiążącej. W następnych miesiącach rozpoczął się proces tworzenia bloku wyborczego Akcja Wyborcza " Solidarność" (AWS); 2 IV 1997 Zgromadzenie Narodowe uchwaliło nową Konstytucję Rzeczypospolitej Polskiej, przyjętą przez obywateli w referendum 25 V 1997, w którym wzięło udział 42,9% uprawnionych do głosowania (52,1% głosów za). Konstytucja weszła w życie 17 X 1997 po uznaniu ważności referendum przez Trybunał Konstytucyjny. W wyborach 21 IX 1997 zwycięstwo odniosła AWS (33,8% głosów), która następnie wraz z Unią Wolności sformowała rząd pod przewodnictwem J. Buzka.
Przełomowym wydarzeniem, które uważa się za początek okresu stalinowskiego w Polsce było powstanie Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej. 14 grudnia 1948 roku jednocześnie obradowały w Warszawie: II Zjazd PPR i XXVIII Kongres PPS. Oba ugrupowania przyjęły identycznej treści rezolucje o zjednoczeniu i utworzeniu PZPR. Następnego dnia rozpoczął obrady Kongres Zjednoczeniowy, a zarazem I Zjazd PZPR. Oznaczał on tryumf polskich stalinowców z Bolesławem Bierutem na czele. Kierownictwo partii zajęło się likwidowaniem tzw. „odchylenia prawicowo-nacjonalistycznego” w PZPR, co wykorzystano do pozbycia się z szeregów partii konkurentów politycznych: Władysława Gomółkę, Zenona Kliszkę i Mariana Spychalskiego. 26 maja 1951 roku Sejm Ustawodawczy powołał komisję pod przewodnictwem Biureta dla przygotowania tekstu ustawy zasadniczej. Konstytucja Polski Ludowej uchwalona została 22 lipca 1952 roku. Wnoszone przez sejm następnych kadencji poprawki i uzupełnienia nie zmieniły jej stalinowskiego charakteru. Jako ustawa zasadnicza Konstytucja określała zasady prawne, jakimi kieruje się ludowe państwo polskie, jego podstawy ustrojowe i społeczne. Wprowadzono zmiany w systemie prawnym, doprowadzając do całkowitego podporządkowania kierownictwu partii prokuratury, zniesiono zasadę „prawo nie działa wstecz”, zniesiono egzaminy sędziowskie i skrócono czas aplikacji. Przy okazji zlikwidowano ustawę o terenowych organach jednolitej władzy państwowej, znosząc urzędy wojewodów, starostów, burmistrzów i wójtów. Uchwalono nowy kodeks rodzinny, granicę pełnoletności obniżono z 21 do 18 lat. Narzucony Polsce przez Stalina system reprezentował skrajny totalitaryzm w ruchu komunistycznym. PZPR stojąca poza i ponad systemem konstytucyjnym posiadała pełnię władzy. W samej partii krąg decydentów ograniczony został do „grupy sekretarzy” stanowiących szkielet aparatu partyjnego. Sejm i rady narodowe nie realizowały swych konstytucyjnych uprawnień. W tym systemie nie mogło być miejsca dla innych partii. Plenum KC w listopadzie 1949 r. odpowiedzialnością za trudności gospodarcze obarczyło świat kapitalistyczny, jego zwolenników w kraju, a także reprezentantów „prawicowo-nacjonalistycznego” odchylenia w partii. Represje dotknęły ludzi czynnie biorących udział w życiu państwa podziemnego, żołnierzy Arami Krajowej i Polskich Sił Zbrojnych na Zachodzie, ziemian, inteligencję, ludzi wolnych zawodów, osoby posiadające rodziny za granicą. Sądy wojskowe w ciągu 10 lat skazały 45 tys. osób cywilnych. W maju 1950 r. aresztowano 1,5 tys. oficerów oskarżonych o działalność wywiadowczą. Dochodziło do spreparowanych, opartych o sfałszowane dowody, procesów sądowych. Wobec aresztowanych stosowano niedozwolone metody śledcze – stosowano tortury fizyczne i psychiczne. W procesach wydano ogółem 91 wyroków, w tym 37 osób skazano na karę śmierci, a 19 z nich wykonano. Zdecydowanie więcej osób zamordowano bez wyroków sądowych. W katowniach bezpieczeństwa i więzieniach zmarło wielu „wrogów Stalina”. Pełna lista zamęczonych w śledztwie i zamordowanych nie jest znana po dzień dzisiejszy. W 1950 r. aresztowano Mariana Spychalskiego, a rok później Władysława Gomółkę, którego zwolniono z więzienia dopiero pod koniec 1954 roku. 5 marca 1953 r. zmarł Józef Stalin. Jego śmierć i proklamowanie w ZSRR powrotu do zasad „kolegialnego kierownictwa” nie zostało zaakceptowane przez polskich stalinowców, którzy nasilili terror polityczny. W międzyczasie komuniści przystąpili do kolektywizacji wsi. Zaczęły powstawać spółdzielnie rolnicze i Państwowe Gospodarstwa Rolne. Kolektywizacja spowodowała jednak kryzys produkcji rolnej, co stało się narzędziem propagandowym. Wprowadzono zaostrzoną cenzurę, społeczeństwu udostępniano tylko dokładnie wyselekcjonowane informacje. Najważniejsze były treści związane z dokonaniami radzieckiej ekonomii, kultury i nauki. W środkach przekazu Związek Radziecki wprost gloryfikowano. Pojawił się nowy typ twórczości, tzw. realizm socjalistyczny. Była to sztuka monumentalna oparta na cechach narodowych, jednak zwulgaryzowana elementami propagandy socjalistycznej. Od 1951 roku wprowadzono do szkół obowiązkowe lekcje nauki języka rosyjskiego. Od 1949 roku na czele polskiej armii stanął rosyjski marszałek Konstanty Rokossowski, który przeprowadził czystki w jej szeregach. Usunął polskich generałów i zastąpił ich rosyjskimi. Coraz sprawniej pracował założony w 1945 r. Główny Zarząd Informacji. Organ ten był kontrwywiadem wojskowym podległym ministrowi obrony narodowej, stosował brutalniejsze metody przesłuchań niż Służba Bezpieczeństwa i posiadał rozbudowaną sieć agentur. Stalinizacja Polski nie była możliwa bez zniszczenia autorytetu i niezależności Kościoła. Za pretekst posłużył list papieża do biskupów niemieckich z marca 1948 roku, mówiący o „wypędzeniu 12 milionów ludzi z domu”. Przeprowadzono szeroką kampanię zbierania podpisów pod pismem do Ojca Świętego uzasadniającym moralne prawa Polski do ziem nad Odrą i Bałtykiem. W październiku 1948 roku zmarł prymas kardynał August Hlond. Nowym prymasem został dotychczasowy biskup lubelski ks. Stefan Wyszyński. Szybka nominacja zapobiegła oczekiwanej przez władze państwowe destabilizacji Kościoła w Polsce. W latach 1947-1950 Polacy, którzy walczyli o wolność i niepodległość Polski, przeżywali dramat porzucenia. Ponad 360 tys. osób rozsianych zostało po wszystkich kontynentach. Nowa emigracja była całkowicie inna od niegdysiejszej, zarobkowej. Przeważały jednostki prężne, wykształcone, o skrystalizowanych poglądach politycznych. Największe, zwarte skupiska emigracji powojennej powstały w Stanach Zjednoczonych, Kanadzie i Wielkiej Brytanii. Blisko 55 tys. Żydów polskich osiedliło się w Palestynie. Jednym z ważniejszych tworów komunistów był plan sześcioletni, zakładający przekształcenie całej gospodarki polskiej z ekstensywnej na intensywną. Był to przede wszystkim plan uprzemysłowienia Polski. Zakładano zwiększenie produkcji przemysłowej w 1955 roku o 90% w stosunku do roku 1949, a rolniczej o 40%. Przewidywany wzrost stopy życiowej ludności miał być wyższy o 50-60%. Ostrożne i w pełni realne założenia planu zmieniono w lipcu 1950 roku, w związku z zaostrzeniem stosunków międzynarodowych i wybuchem wojny w Korei. Ze względu na rozbudowę potencjału obronnego postanowiono zwiększyć 3,5-krotnie nakłady na inwestycje, z czego na rolnictwo i leśnictwo przypadło zaledwie 12%. Podwyższenie wskaźników uzasadniano osiągnięciami trzyletniego planu odbudowy. Podobnie jak w pozostałych krajach komunistycznych, rozwiązanie trudności gospodarczych upatrywano w dążeniu do samowystarczalności i ograniczaniu roli handlu zagranicznego. Było to związane z nasilaniem „zimnej wojny” i blokadą ekonomiczną ze strony państw zachodnich. W listopadzie 1949 r. państwa NATO wprowadziły pierwsze ograniczenia handlowe, a w styczniu 1952 roku Stany Zjednoczone pozbawiły Polskę klauzuli najwyższego uprzywilejowania. Usunięcie lub ograniczenie Polski na rynkach zachodnich uzależniało całkowicie industrializację kraju od dostaw dóbr inwestycyjnych, maszyn, urządzeń i niektórych surowców z ZSRR. ZSRR oparciu o dostawy radzieckie i niezbyt nowoczesne technologie powstało 27 obiektów przemysłowych, w tym Huta im. W. Lenina pod Krakowem i Huta Warszawa, a także fabryki samochodów na Żeraniu i w Lublinie. Jednocześnie zwolnione zostało tempo elektryfikacji wsi. Rozwinęły się natomiast nowe okręgi przemysłowe: białostocki, częstochowski, krakowski i lubelski. W roku 1953 napięcia gospodarcze i społeczne doprowadzają do zmęczenia klasy robotniczej. Państwowe inwestycje w rolnictwie ograniczały się do zaopatrzenia gospodarstw państwowych i spółdzielczych w traktory i zwiększenia produkcji nawozów sztucznych. Wyraźnie zaniedbana gospodarka chłopska, nadmiernie obciążona wprowadzonym obowiązkowym skupem zboża, ziemniaków, trzody chlewnej i mleka oraz progresywnymi podatkami niszczącymi średnie i większe gospodarstwa chłopskie, nie była w stanie zwiększyć produkcji. Odwrotnie, przymus administracyjny towarzyszący powstaniu spółdzielni produkcyjnych powodował jej regres. Dopiero w latach 1954-1955 chłopi uzyskali nieznaczne ulgi i pomoc w sprzęcie rolniczym. W czasie realizacji założeń planu sześcioletniego nastąpiły poważne zmiany w strukturze społecznej i zawodowej ludności. Polska została przekształcona w kraj przemysłowo-rolniczy. Liczba robotników przekroczyła 4 mln. Burzliwy rozwój ilościowy klasy robotniczej zmienił tradycyjne oblicze miast i osiedli robotniczych. Wychodźcy ze wsi z trudem przystosowywali się do pracy w wielkich przedsiębiorstwach. Symbolem osiągnięć planu sześcioletniego była odbudowa zniszczonej przez II wojnę światową Warszawy.
