Mniejszości narodowościowe w Polsce

POLSKA. LUDNOŚĆ. Polska jest krajem prawie jednolitym narodowościowo (mniejszości nar. — ok. 1,5 mln, gł. Ukraińcy, Białorusini, Niemcy, Czesi i Słowacy, Litwini, Żydzi, Cyganie) i religijnie — przeważają rzymskokatolicy (ok. 35 mln); ponadto prawosławni (573 tys.), grekokatolicy, ewangelicy, Świadkowie Jehowy i in. Przed wybuchem II wojny świat. Polskę zamieszkiwało 35 mln mieszk. (90 osób na km2); w wyniku wojny nastąpił spadek liczby ludności do 23,6 mln (1946); do 1980 duża dynamika rozwoju ludności była związana gł. z wysokim przyrostem naturalnym (1950–55 powyżej 19‰), tempo wzrostu liczby ludności należało do najwyższych (po ZSRR) w Europie — liczba ludności wzrosła do 35,7 mln, czyli o 43% (osiągnęła stan przedwoj. w poł. lat 70.); po 1980 tempo wzrostu liczby ludności znacznie spadło (niski przyrost naturalny: 9,6‰ —1980, 4,1‰ —1990, 1,1‰ —1996), do 1996 liczba ludności wzrosła tylko o 3,1 mln i wynosiła 38,6 mln (stan 31 XII). Najwięcej ludzi zamieszkiwało województwa: katow. (3,9 mln), warsz. (2,4), gdań. (1,5), pozn. (1,4), było to 23,7% ludności Polski (8,3% pow. kraju), najmniej: chełm. (250 tys.), bialskopodl. (309), łomż. (354); 1996 średnia gęstość zaludnienia wynosiła 124 osoby na km2 (1946 — 76 osób); do najgęściej zaludnionych 1996 województw należały: łódz. (730 osób na km2), warsz. (638 osób), katow. (589 osoby), najrzadziej zaludnione były: suwal. (46), łomż. (51), słup. (57) i bialskopodl. (58). Po II wojnie świat. w Polsce były 703 miasta (stan w dniu 14 II 1946), ich ludność stanowiła 31,8% ogółu mieszkańców; wyróżniało się 9 aglomeracji. W 1996 były 864 miasta, zamieszkiwane przez 61,9% ludności kraju; w okresie powoj. rozwijały się gł. miasta średnie (20–100 tys. mieszk.) i duże, w których 1996 mieszkało 80,4% ogółu ludności miejskiej (1950 — 66%); były 42 miasta powyżej 100 tys. mieszk., w tym 5 powyżej 500 tys.; największe pol. miasto — Warszawa (1628 tys. mieszk., 1996); inne duże m.: Łódź, Kraków, Wrocław, Poznań, Gdańsk, Szczecin, Bydgoszcz, Katowice; stanowią one centra 9 aglomeracji miejskich w pełni ukształtowanych, skupiających znaczną część ludnościowego potencjału produkcyjnego i usługowego, w tym usług wyższego rzędu (nauki, kultury, zarządzania); ponadto jest 9 aglomeracji kształtujących się: podsudecka, opol., bielsko-bialska, częstoch., staropol., lubel., białost., rzesz., legnicka. Wszystkie aglomeracje zajmują ok. 8% pow. kraju i skupiają ok. 33% ogółu ludności. Najwyższy stopień urbanizacji występował 1996 w woj.: łódz. (92,9%), warsz. (88,4%), katow. (86,6%), szczec. (76,2%) i gdań. (75,4%), najsłabiej były zurbanizowane woj.: zam. (31,5%), siedl. (32,6%), krośn. (35,1%). Ludność Polski charakteryzuje nasilający się proces starzenia; zmniejsza się udział ludności w wieku poniżej 20 lat (39% w 1950, 30,3% — 1996), wzrasta natomiast udział ludzi w wieku powyżej 64 lat (odpowiednio — 5,3% i 11,5%). Szczególnie niekorzystna jest struktura wieku na wsi — do najstarszej grupy wiekowej (powyżej 64 lat) należy 13% mieszkańców. Następstwem przesunięć w strukturze wieku jest malejący (59,4% w 1980, 59,1% — 1996) udział ludności w wieku produkcyjnym (kobiety 18–59 lat, mężczyźni 18–64 lata); w XX w. przeciętna długość trwania życia w Polsce wydłużyła się z ok. 50 lat w okresie międzywoj. do 68,1 dla mężczyzn i 76,5 lat dla kobiet w 1996. W Polsce na 100 mężczyzn przypada 105 kobiet, na wsi — 100 kobiet; w grupie wiekowej do 40 lat występuje nieznaczna nadwyżka mężczyzn nad kobietami, a w grupie powyżej 64 lat duża przewaga kobiet (166 na 100 mężczyzn). Realizowana w Polsce po II wojnie świat. (do 1990) polityka pełnego zatrudnienia oraz polityka gosp. oparta na dominacji sektora państw., ekstensywnej industrializacji i szybkiej urbanizacji stworzyła szeroki rynek pracy, sprzyjając aktywizacji zaw. ludności. W 1950–80 liczba ludności zawodowo czynnej wzrosła z 12,4 do 18 mln (o 50%), a liczba pracujących — z 10,2 mln do 17,3 mln (o 70%). W 1990–96 grupa osób aktywnych zawodowo (pracujący i bezrobotni) osiągnęła 17,1 mln; w okresie tym nastąpiła zmiana polityki gosp. państwa, jej podstawą stała się gospodarka rynkowa i racjonalizacja zatrudnienia; po raz pierwszy po II wojnie świat. wystąpiło w Polsce jawne bezrobocie. Liczba pracujących gwałtownie spadła — 1990 o 0,7 mln, 1991 o 1,0 mln, 1992 o 1,3 mln, 1993 o 0,3 mln; 1994 po raz pierwszy w okresie przemian zanotowano wzrost liczby pracujących — o ok. 0,3 mln; 1996 pracę miało ok. 15,8 mln osób; 1996 bez oficjalnej pracy pozostawało 2360 tys. osób (stopa bezrobocia 13,2%, w tym w woj. słup. 25,7%, suwal. 24,6%, koszal. 24,7%, olszt. 23,6%, elbl. 23,4%, wałb. 21,7%). W wymienionych województwach (poza wałb.) podstawową przyczyną tak dużego bezrobocia był upadek państw. i spółdz. gospodarstw rolnych — zatrudnienie w państw. gospodarstwach rolnych spadło z 938 tys. osób (1980) do 282 tys. (1996). Najmniejsze bezrobocie występowało w woj.: warsz. (4,1%), pozn. i krak. (ok. 6 %), katow., biel. i wrocł. (poniżej 8,5%). W 1996 przemyśle pracowało 24,8% (20,7% w 1950) ogółu zatrudnionych, rolnictwie 26,7% (53,6% w 1950), handlu 12,6% (5,3%), w budownictwie 5,6% (5,0%); wzrastało zatrudnienie w handlu zagr., finansach i ubezpieczeniach, łączności. Najwięcej osób pracujących 1996 w przemyśle skupiają woj.: katow. (15,9% zatrudnionych w przemyśle kraju) i warsz. (7,1%) oraz woj.: łódz., pozn., bydg., gdań., krak., biel., wrocławskie. Do województw, gdzie udział pracujących w rolnictwie przekracza znacznie 50%, należą: zam. (64%), łomż. (59%), siedl. i bialskopodl. (po 56%).


Czesi w Polsce. W II RP mieszkało 38 tysięcy Czechów (spis z 1931); gł. rolnicy w woj. wołyńskim (osiedlali się tam od 2 poł. XIX w.) oraz 4 tys. w woj. łódz., gł. w Zelowie (od pocz. XIX w.), przede wszystkim rzemieślnicy i robotnicy. Ludność czes. nie brała udziału w życiu polit. Polski, natomiast przywiązywała wielką wagę do zachowania tradycji oraz odrębności nar.; na Wołyniu istniały szkoły czes., działała Czes. Macierz Szkolna i inne lokalne organizacje (m.in. Tow. Roln., Stowarzyszenie Sport. „Sokół”). Obecnie Polskę zamieszkuje ok. 4 tys. Czechów, gł. w Zelowie i okolicy; tworzą wspólnie ze Słowakami Tow. Społ.-Kult. Czechów i Słowaków (zał. 1957), wydają pismo „Żivot”.


Litwini w Polsce. W II RP mieszkało wg różnych szacunków od 100 do 300 tys. Litwinów, gł. w zach. Wileńszczyźnie, pn. Białostocczyźnie i Suwalszczyźnie. Około 95% mieszkało na wsi i utrzymywało się z pracy we własnych drobnych gospodarstwach rolnych. Szczególną rolę w życiu społeczności litew. odgrywała inteligencja (księża katol., nauczyciele, przedstawiciele wolnych zawodów) — aktywna na polu działalności społ. i narodowej; ośr. były Wilno i Sejny. Najważniejszą reprezentacją interesów litew. w Polsce był Tymczasowy Kom. Litew. (zał. 1919), od 1936 p.n. Litew. Kom. Nar. (od 1937 działał tajnie); gł. działacze: M. Birżiszka, D. Alseika, K. Staśys; Komitet patronował sieci organizacji społ. (m.in. Litew. Tow. Naukowe, Litew. Tow. Dobroczynności, Litew. Tow. Rolnicze, Litew. Tow. Św. Kazimierza). Litwini mieli w II RP 2 gimnazja (Wilno, Święciany), kilka ośr. szkolenia zaw. oraz sieć powszechnych szkół dwujęzycznych (ok. 150 placówek w końcu lat 30.). Głównym nurtem litew. życia polit. był ruch chrześc.-demokr. o zdecydowanie nar. charakterze. Ludność litew. przeważnie pozostawała w opozycji wobec państwa pol., bojkotowała wybory parlamentarne, za swą prawowitą władzę uznawała rząd litew. w Kownie, który prowadził politykę antypolską. Konflikty pol.-litew. (spór o Wileńszczyznę) oddziaływały niekorzystnie na położenie ludności litew. w Polsce (zwł. 1935–37, m.in. proces K. Staśysa jako „agenta wrogiego państwa”, likwidacja większości organizacji społ.). W czasie II wojny świat. konflikt pol.-litew. na ziemiach II RP trwał, w skrajnych przypadkach dochodziło do walk między pol. i litew. formacjami militarnymi, a także do współpracy z ZSRR lub Niemcami wymierzonej przeciwko drugiej stronie. Po II wojnie świat. został podpisany układ między Polską a Litew.SRR (IX 1944) przewidujący przesiedlenie się Litwinów do Litew.SRR; niewielu skorzystało z tej możliwości; w granicach Polski pozostało ok. 10 tys. Litwinów; obecnie wg źródeł pol. jest ich 9 tys., wg źródeł litew. w Polsce — 30 tys. (1992); zamieszkują głównie pn.-wsch. część woj. suwal. (gminy: Puńsk, Sejny i Szypliszki); ponadto Litwini mieszkają w rozproszeniu na terenie całej Polski. Polityka państwa ograniczała się do zaspokojenia elementarnych potrzeb kult.-oświat. litew. mniejszości nar. (nauka języka ojczystego i amatorski ruch artyst.); 1957 umożliwiono założenie Litew. Towarzystwa Społ.-Kult. (od 1992 Stowarzyszenie Litwinów w Polsce). Od końca lat 80. Litwini mają możliwość kultywowania swojej odrębności nar. i kulturowej; oprócz Stowarzyszenia Litwinów w Polsce działają Litewskie Towarzystwo Św. Kazimierza oraz Wspólnota Litwinów w Polsce; wydają dwutyg. „Aura” (obecnie powstaje przy nim wydawnictwo książkowe); funkcjonuje szkolnictwo w języku litew. (5 szkół podstawowych i 1 liceum ogólnokształcące w Puńsku z litew. językiem nauczania oraz 5 szkół podstawowych z językiem litew. jako przedmiotem nauczania); na UAM w Poznaniu jest katedra języka litew., na Uniw. Warsz. — katedra filologii bałtyckiej; rozwija się prężny amatorski ruch artyst. (1990 — 11 zespołów); od 1990 Radio Białystok nadaje audycje w języku litew.; w Puńsku i Sejnach buduje się ośr. kultury litewskiej. Zob. też mniejszości.

Słowacy w Polsce. Spis ludności 1931 nie wyodrębnił Słowaków; orientacyjny szacunek pozwala przypuszczać, że w II RP było ich ok. 800; na pograniczu pol.-słowac. żyły także grupy ludności o niesprecyzowanej pol.-słowac. świadomości nar.; Słowacy mieszkali i nadal mieszkają w przygranicznych wioskach woj. nowosądeckiego, zajmują się rolnictwem; niewielkie grupy w Krakowie i Warszawie; obecnie jest ich ok. 20–25 tys. (1994); dzieci słowac. mniejszości nar. uczą się w 2 szkołach podstawowych ze słowac. językiem wykładowym, 13 szkołach podstawowych i 1 liceum ogólnokształcącym ze słowac. jako językiem dodatkowym. Słowacy wspólnie z Czechami tworzą Towarzystwo Społeczno-Kulturalne Czechów i Słowaków w Polsce.


Białorusini w Polsce. W II RP zamieszkiwali w sposób zwarty woj. nowogrodzkie, pn. części poleskiego, wsch. — białost. i wsch. — wileńskiego; utrzymywali się gł. z rolnictwa (mało- lub średniorolne gospodarstwa, robotnicy rolni); często określali się mianem „tutejszych” lub Polaków, nie rozróżniając pojęcia narodowości i obywatelstwa, co uniemożliwiało dokładne określenie liczby Białorusinów (w zależności od kryteriów szacowano ich na 1–2,2 mln 1931); większość Białorusinów była wyznania prawosł., część (7–25%) — katolickiego. W 20-leciu międzywojennym (pod wpływem wydarzeń I wojny świat. i rewolucji w Rosji) nastąpił szybki rozwój świadomości nar. i społecznej Białorusinów; wielu z nich szanse na rozwiązanie kwestii nar. wiązało z powstającą sowiecką Białorusią. W tym czasie ukształtowała się nieliczna, lecz bardzo aktywna warstwa inteligencji oraz powstały organizacje kult. (Białorus. Tow. Nauk., Białorus. Tow. Wydawnicze, Białorus. Inst. Gospodarki i Kultury, Towarzystwo Szkoły Białoruskiej), społ. (Białorus. Tow. Dobroczynności, Związek Studentów Białorusinów), gosp. (Białorus. Bank Spółdz., Białorus. Związek Spółdz.) i polit.; powstały szkoły białorus., nastąpił rozwój czasopiśmiennictwa (m.in. „Krynica”) i formowanie się środowiska lit.-artyst. (M. Tank, B. Taraszkiewicz, W. Bahdanowicz); gł. ośrodkami białorus. życia nar. były Wilno i Radoszkowice (woj. wil.). Na pocz. lat 20. w białorus. życiu polit. największą rolę odgrywały: Białoruski Komitet Narodowy i Białorus. Klub Sejmowy. W 1923–25 uformowały się gł. nurty polit.: komunist. (Komunistyczna Partia Zachodniej Białorusi), chrześc.-demokr. (Białoruska Chrześcijańska Demokracja) i socjalist. (Hromada, Zmahannie); niezależnie od różnic programowych, stosunku do Białorus.SRR wszystkie partie białorus. żądały radykalnej reformy rolnej oraz szerokiej autonomii nar.; zajmowały wrogie lub opozycyjne stanowisko wobec władz państw.; próby utworzenia silnego ugrupowania nastawionego na współpracę z obozem rządowym (Centralny Związek Wszystkich Białoruskich Organizacji Kulturalno-Oświatowych i Gospodarczych) zakończyły się niepowodzeniem. Rozwój białorus. ruchu nar. spotkał się z przeciwdziałaniem władz państw.; 1927–30 administracyjnie zlikwidowano radykalne ugrupowania polit., część szkół i organizacji społ., a 1936–39 (tzw. program umocnienia polskości kraju) wszystkie szkoły oraz większość organizacji społ., kult. i polit.; działania te przyczyniły się do wzrostu napięć w stosunkach pol.-białorus. w przededniu II wojny światowej. Po II wojnie świat. (na mocy układu z września 1944 między Polską a Białorus.SRR) ok. 36 tysięcy Białorusinów przesiedlono do Białorus.SRR, ok. 150 tys. pozostało w Polsce. Obecnie liczbę Białorusinów w Polsce szacuje się na 200–300 tys.; gł. zamieszkują woj. białost. (stanowią ok. 30% jego mieszkańców). W okresie powojennym nastąpiły istotne zmiany społ. sytuacji Białorusinów, gł. w następstwie migracji do miast i możliwości zdobywania wykształcenia; jednakże przeważającą ich część nadal stanowi ludność wiejska. Polityka państwa ograniczała się do zaspokajania elementarnych potrzeb kult.-oświat. białorus. mniejszości nar.; 1949 wznowiono nauczanie języka białorus. w szkołach podstawowych i średnich na Białostocczyźnie (2 licea z białorus. językiem wykładowym — w Bielsku Podlaskim i Hajnówce), 1953 zapoczątkowano organizację amatorskich zespołów artyst.; od 1956 działa subsydiowane przez państwo Białoruskie Towarzystwo Społeczno-Kulturalne, corocznie jest wyd. „Kalendarz Białoruski”, ukazują się tomiki poezji i prozy miejscowych białorus. twórców (zorganizowanych w Stow. Lit. „Białowieża”), są także organizowane wystawy sztuki lud. i festiwale amatorskich zespołów artyst.; Radio Białystok emituje codzienne audycje w języku białoruskim. Od 1956 na Uniw. Warsz. działa katedra filologii białorus., ponadto powstało środowisko naukowców białorus. zajmujących się w ramach PAN i wyższych uczelni zagadnieniami historii, literatury, językoznawstwa oraz stosunków pol.-białoruskich. W Hajnówce powstało, wciąż rozbudowywane, białorus. Muzeum Etnograficzne. W 1988, po kilkuletniej nieformalnej działalności, zostało zarejestrowane Białorus. Zrzeszenie Studentów (imprezy studenckie, rajdy krajoznawcze itp.). W lutym 1990 powstało Białoruskie Zjednoczenie Demokratyczne; wszystkie organizacje białorus. mniejszości nar. w Polsce utrzymują kontakty z towarzystwami łączności z rodakami za granicą w Mińsku.



Ukraińcy w Polsce. Od XI 1918 trwały walki o wsch. granice Polski. Polityka J. Piłsudskiego i Rady Najwyższej zmierzała do zabezpieczenia się przed naporem bolszewików na zachód; pod uwagę brano 3 możliwości: pomoc wyzwalającym się narodom spod panowania Rosji i ich sfederowanie z Polską; pomoc Ukrainie w walce o niepodległość i zawarcie z nią sojuszu; zabezpieczenie części terenów wsch. dawnej Rzeczypospolitej, a następnie włączenie ich do państwa (w mniejszym jednak zakresie niż przewidywał to R. Dmowski). Po wojnie polsko-ukraińskiej (XI 1918–VII 1919) Galicja Wsch. została włączona do Polski, granice potwierdziłryski traktat pokojowy III 1921 oraz (po uchwale Sejmu II RP o nadaniu statusu prawnego Galicji Wsch. i powołaniu wyższej uczelni dla Ukraińców) Konferencja Rady Ambasadorów III 1923. W II RP znalazło się ok. 5 mln Ukraińców. Na terenach byłego zaboru ros. (pd. część woj. poleskiego, woj. wołyńskie, Chełmszczyzna, Podlasie) Ukraińcy znajdowali się na niższym poziomie rozwoju świadomości nar. i samoorganizacji. W dawnej Galicji (woj. lwow., stanisławowskie, tarnopol.) warunki rozwoju świadomości narodowej Ukraińców były bardziej sprzyjające; wytworzyło się tam (zwł. we Lwowie) środowisko ukr. inteligencji; działały organizacje gosp. (Związek Rewizyjny Spółdzielni Ukraińskich), oświat. (Proswita, Ridna Szkoła), młodzieżowe (Sokił, Płast), nauk. (Towarzystwo Naukowe im. T. Szewczenki); ukazywała się prasa („Diło”). Ponad 80% Ukraińców mieszkało na wsi i utrzymywało się gł. z pracy we własnych drobnych gospodarstwach rolnych. Drobnomieszczaństwo, robotnicy oraz warstwy posiadające były nieliczne. Społeczeństwo ukr. w Polsce dzieliło się na świadomych narodowo i na rusofilów, zw. Rusinami; mieli oni swój odrębny dialekt (zw. jazyczyje), o tradycjach sięgających ok. poł. XIX w., kiedy to w dobie kształtowania się lit. języka ukr. programowo przeciwstawiali się mu i przyjmowali w mowie i piśmie elementy języka ros.; mieli także odrębne organizacje. Tylko część rusofilów była orientacji radianofilskiej, druga była przeciwna ZSRR.
Po traktacie ryskim cały teren ogarnęły fale niepokojów. Na Wołyniu grasowały bandy i działała komunizująca partyzantka, wspierana przez sowiecki Zakordot (Wydział Pomocy Zagr. WKP(b) Ukrainy). Uchwalona VII 1920 reforma rolna nie przybrała właściwego zakresu i tempa rozwoju, wzmożono akcje pacyfikacyjne, kolonizację wojskową. Ukraińcy proklamowali bojkot spisu ludności (1921), wyborów do sejmu (1922), poboru rekruta, uniw. we Lwowie, powołali tajne ukr. szkolnictwo wyższe (uniw. i politechn. we Lwowie), wszczęli akcję sabotażową (1922), niszczącą folwarki, linie komunik., środki łączności, przeprowadzali zamachy na pol. urzędników (także na J. Piłsudskiego). Kraj był poważnie zniszczony.
W 1923–39 rząd pol. nie spełnił międzynar. zobowiązań wobec Ukraińców: w praktyce nie otrzymali oni równouprawnienia, nie utworzono ukr. uniw. we Lwowie. Z emigracji powróciła fala uchodźców z okresu wojny, tworzono nowe układy i struktury organiz., ożywiano dawne. W ukr. życiu polit. dominującą rolę odgrywało Ukraińskie Zjednoczenie Narodowo-Demokratyczne (UNDO), ponadto działały Ukraińska Partia Socjalistyczno-Radykalna (USRP), Ukr. Związek Lud., Komunist. Partia Galicji Wsch. i jej następczyni Komunistyczna Partia Zachodniej Ukrainy (KPZU) oraz jej oficjalna afiliacja Ukraińskie Włościańsko-Robotnicze Zjednoczenie Socjalistyczne (Sel-Rob), reprezentacja skrajnych socjalistów Ukraińska Partia Socjaldemokratyczna (USDP) i działające na Lubelszczyźnie oraz w przyległych powiatach wołyńskich Ukr. Zjednoczenie Socjalist. „Związek Włościański”. W 1928 reaktywowano USDP jako partię niepodległościową, przynależną do Socjalistycznej Międzynarodówki Robotniczej (zbliżona do PPS i do USRP). W 1923 zlikwidowano Partię Społ.-Chrześc. — jej zadania przejęły powstałe później: Ukr. Organizacja Katol. oraz Ukr. Odnowa Chrześc. (grupa bpa H. Chomyszyna). Od 1921 na terenie Polski działały w konspiracji: Ukraińska Organizacja Wojskowa (UWO), a od 1929 Organizacja Ukraińskich Nacjonalistów (OUN), która współzawodniczyła z UNDO. Wszystkie, poza komunist., ukr. ruchy polit. za gł. cel uznawały utworzenie niepodległego państwa. Od 1922 w sejmie istniał Klub Ukr. (25 posłów i 2 senatorów); od 1928 (46 posłów, 11 senatorów, wicemarszałek sejmu) głosy Ukraińców miały w sejmie większe znaczenie, choć nie mogli oni zmienić ustaleń z 1922–25, m.in. ustawy o szkolnictwie i nauczaniu w językach mniejszości nar. oraz o języku urzędowym (1924), która doprowadziła do ograniczenia szkolnictwa ukr. (zastąpienie go szkolnictwem utrakwistycznym) i używania języka ukr. w urzędach i sądach. Po 1928 sytuacja w oświacie nieco się zmieniła, język ukr. wprowadzono w większym zakresie w szkołach powszechnych oraz średnich. Także ustawę o parcelacji i osadnictwie (1925) Ukraińcy uznali za niekorzystną, domagali się przydzielania ziemi wyłącznie chłopom miejscowym, ostro sprzeciwiali się pol. kolonizacji. Utrudniało to porozumienie pol.-ukr. i potęgowało antagonizmy. Narastający kryzys, wzrost nastrojów nacjonalistycznych (1928–29) sprzyjały wzrostowi autorytetu OUN, która latem 1930 podjęła akcje terrorystyczne przeciwko ludności pol., na co strona pol. odpowiedziała pacyfikacją. Po obu stronach były ofiary śmiertelne, pobicia, zniszczenie dobytku; władze pol. zdelegalizowały ruch harcerski Płasta, wywierały nacisk na posłów z Ukr. Reprezentacji Parlamentarnej. Interwencja ukr. w Lidze Narodów nie odniosła skutków; OUN wzmogła terror indywidualny (m.in. zabójstwo T. Hołówki 1931, B. Pierackiego 1934); spowodowało to procesy polit., zdziesiątkowanie Egzekutywy Krajowej OUN i jej aktywu. W 1932–37 wybuchały strajki, gł. o charakterze ekon., ale również polit., które pacyfikowano (1937). UNDO, metropolita R.A. Szeptycki i część duchowieństwa szukała wyjścia w pracy org.; bp Chomyszyn propagował konserwatywny pragmatyzm polityczny. Powstały: Ukr. Związek Katol. (UKS) oraz Ukr. Chrześc. Odnowa (UChO), później Ukr. Partia Nar.-Katol. (UKNP). Po śmierci Piłsudskiego nowy rząd wynegocjował, w drodze powierzchownych ustępstw, tzw. politykę normalizacji (praktycznie — neutralizacji strony ukr.), która spotkała się ze sprzeciwem ukr. (grupa opozycyjna wokół UNDO). Rząd zyskał czas na utrwalenie władzy, następnie w końcu 1937 przystąpił do polityki wzmacniania polskości na Kresach. Zamykano i niszczono cerkwie, siłą nawracano na katolicyzm, aby podzielić społeczeństwo ukr. wspierano regionalizmy itp.
W tym czasie OUN rozszerzyła wpływy na Wołyniu i w Lubelskiem, UNDO konsolidowało społeczeństwo wokół celów nar., wzmacniało spółdzielczość. Nieprzemyślana polityka grupy E. Rydza-Śmigłego i T. Kasprzyckiego zantagonizowała pol.-ukr. społeczność na wschodzie w obliczu nadciągającej wojny. Układ Ribbentrop–Mołotow 23 VIII 1939 wpłynął paraliżująco na stronę ukr., a zwł. OUN; pod wpływem Szeptyckiego nakazano neutralność w konflikcie i ostrożne zaangażowanie po stronie Polski. Krajowa Egzekutywa (Prowid) OUN nie wyraziła zgody na wybuch antypol. powstania. Mimo to w województwach pd.-wsch. napadano na rozbite oddziały pol., a w 3 powiatach doszło do poważniejszych starć; przy Wehrmachcie powstał tzw. legion R. Suszki. W WP było ok. 10–15% Ukraińcy, którzy walczyli w bitwach kampanii wrześniowej 1939 (m.in. w pol. formacjach wojsk., walczących na wysuniętych placówkach frontu i w obronie Warszawy). Ukraina Zach. XI 1939 została włączona do Ukr.SRR. Podobnie jak Polaków, deportowano Ukraińców w głąb ZSRR (liczby są sporne); wśród nich znaleźli się przywódcy polit. (m.in. W. Starosolski, I. Kwasnycia, D. Łewicki, W. Cełewycz); wielu uciekło na teren okupowany przez III Rzeszę. Większość Ukraińców opowiedziała się po stronie niem.; OUN rozpadła się II 1940 na 2 frakcje — melnykowców (OUN-M) i banderowców (OUN-B); powstały bataliony Nachtigall i Roland. Hitler nie uwzględniał jednak w swych planach restytucji państwa ukr., które banderowcy proklamowali wbrew jego woli; spowodowało to represje. W VI 1941 na ziemie pol. okupowane przez ZSRR wkroczyli Niemcy (w nocy z 3 na 4 VII we Lwowie egzekucja grupy pol. uczonych, niekiedy niesłusznie przypisywana Ukraińcom), OUN-B i częściowo OUN-M znalazły się 1941 w podziemiu; negocjacje pol.-ukr. 1941–44 wobec sprzecznych celów (strona pol. broniła tezy utrzymania statusu sprzed wojny, strona ukr. dążyła do utworzenia niepodległego państwa ukr.) nie powiodły się. Od III 1943 wybuchały walki pol.-ukr.; szczególnie krwawy przebieg miały na Wołyniu, skąd falami (1943 w czasie rajdu S.A. Kowpaka) przenosiły się do dystryktu Galicja; przybrały charakter depolonizacji. W 1 poł. 1944 walki trwały we wszystkich powiatach tego dystryktu. Ukraińcy wzywali Polaków do opuszczenia zach. Podola, Wołynia i obszarów położonych dalej na zach., wraz z przedbużańskim pasem dystryktu lubel., do czego inspirował ich szef policji i SS O. Globocnik. Polacy nie chcieli opuścić terenów, na których mieszkali od wieków. Dokonywano więc rzezi ludności całych wsi; wiele miejscowości, m.in. Poryck, Huta Stepańska, Orzeszyn, Zagaje, Mikulicze, Władysławówka, Janowa Dolina, Malin na Wołyniu, a w Galicji wsie pow. sokalskiego: Górów Duży i Mały, Nowiny oraz Huta Pieniacka (pow. Brody), Berezowica Mała (pow. Zbaraż), Hanaczów, Hanaczówka (pow. Przemyślany), Korościatyń (pow. Buczacz), Marków (pow. Podhajce), Podkamień; (pow. Rohatyn), zostało spalonych, a ludność wymordowana przez Ukraińską; Powstańczą Armię (UPA) i wspomagające ją oddziały (w tym jednostki pułków policyjnych, które znalazły się później w Dywizji SS Galicja). Także Polacy pacyfikowali ukr. wsie: w ziemi kowelskiej VII 1943 Tułyczów, Lityny i Radowicze, VI 1944 zniszczono w podobny sposób kilka wsi po lewej stronie Bugu i w pd. Lubelszczyźnie oraz w pow. sokalskim i nad Sanem; w tymże miesiącu zniszczono w pow. lwow. wsie Miklaszów i Szałoczyje. Szacuje się, że w walce oraz w mordach indywidualnych i grupowych zginęło 80–100 tys. Polaków i ok. 30 tysięcy Ukraińców Walki trwały jeszcze w okresie powojennym — w Polsce do końca 1947, a na terenach II RP włączonych do ZSRR do 1952. W okresie II 1944–X 1945 z rąk NKWD zginęło ok. 99 tysięcy Ukraińców, aresztowano lub wzięto do niewoli ok. 105 tys., zaginęło bądź odniosło rany 49 tys., masowe deportacje objęły ponad 200 tys. osób (dane NKWD). W tym czasie UPA przeprowadziła 14,5 tys. aktów terrorystycznych, w których zginęło ok. 30 tys. przedstawicieli władzy sowieckiej. PKWN 27 VII 1944 zawarł porozumienie z władzami ZSRR, w którym uznał linię Curzona za granicę wsch. państwa pol. (ostatecznie ustalona 16 VIII 1945). Układ między Polską a Ukr.SRR, podpisany IX 1944, przewidywał możliwość przesiedlenia Polaków do Polski, Ukraińców zaś do Ukr.SRR. W 1944–46 z terenów przyznanych Polsce NKWD i władze pol. wywiozły ok. 490 tysięcy Ukraińców. W granicach Polski pozostało ponad 250 tysięcy Ukraińców. Przymusowe przesiedlenia i trwające nadal walki pol.-ukr. przyczyniły się do zaostrzenia wystąpień przeciwko OUN-UPA; w koordynacji z siłami bezpieczeństwa ZSRR podjęto wiosną 1947 akcję zmierzającą do całkowitej likwidacji OUN-UPA i wysiedlenia ludności ukr. z dotychczasowych siedzib; w tym samym czasie (II 1947), podobnie jak w Polsce, na rozkaz min. bezpieczeństwa Ukrainy przystąpiono do likwidacji OUN-UPA na terenie tzw. Ukrainy Zachodniej. W IV–VII 1947 w ramach akcji „Wisła”; z Rzeszowskiego i Lubelszczyzny wysiedlono ok. 150 tysięcy Ukraińców, rozpraszając ich pojedynczymi rodzinami w województwach pn. i zach.; ponad 6 tysięcy Ukraińców osadzono w obozie w Jaworznie. Położenie ludności ukr. w Polsce uległo pewnej poprawie po 1956. Powstało Ukr. Towarzystwo Społ.-Kult. (od 1990 Związek Ukraińców w Polsce), sieć regionalnych zespołów amatorskich i czytelni, wydawnictwa prasowe (tyg. „Nasze Słowo” i mies. „Nasza Kultura”). Obecnie społeczność ukr. w Polsce liczy ok. 300–400 tys. osób, zamieszkuje 39 województw (gł. olszt., koszal., słup., suwal., szczec., gorz., zielonogór., legn., nowosądeckie i przemys.). Największą organizacją jest Związek Ukraińców w Polsce, ponadto działa m.in. Związek Ukr. Młodzieży Niezależnej. Dzieci ukr. uczą się języka nar. w 54 szkołach podstawowych i 3 liceach ogólnokształcących (w Legnicy, Białym Borze i Górowie Iławeckim); na kilku uniw. istnieją wydziały filologii ukr. (m.in. UJ, Uniw. Warsz., KUL). Nadal wychodzi tyg. „Nasze Słowo” oraz kwartalnik „Nad Buhom i Narwoju”.


Mniejszości narodowe – grupy etniczne mieszkające w państwie , które posiadają inną etniczną większość , gdy mniejszości te nie zajmują terytorium wyodrębnionego politycznie i administracyjnie
w ramach federacji .
Mniejszościami mogą być małe narody włączone jako całość do obcego im narodowo państwa .
Bywają nimi także grupy etniczne nie będące narodami , które mieszkają w granicach narodowego państwa .
Mniejsz0ościami narodowymi są również grupy etniczne , które należąc do określonych narodów żyją jednak w innych państwach narodowych (może to być wynikiem masowych migracji lub podziału terytorium narodowego przez zaborców ) .
Przemieszczenia ludności , zmiany granic państwowych oraz migracje stały się przyczyną występowania mniejszości narodowych we wszystkich współczesnych krajach .
W niektórych przypadkach stało się to przyczyną konfliktów ,
a nawet segregacji etnicznej .

Polska odrodziła się po zaborach jako państwo z dużym udziałem mniejszości narodowych .
Dane o strukturze narodowościowej II RP maja jednak charakter przybliżony , gdyż wyniki spisów ludności były argumentem w sporach o pakt .
Istotnym czynnikiem był też słaby rozwój świadomości narodowej ludzi o niskim poziomie wykształcenia . Dane z lat 30. pozwalają szacować udział etnicznych Polaków na nie więcej niż 60 % ówczesnej ludności kraju . Najliczniejszymi mniejszościami są kolejno :
- Ukraińcy
- Białorusini
- Niemcy .
Po II wojnie światowej , po przesiedleniach i repatriacji ludności zaczęto lansować tezę o Polsce jako państwie jednolitym narodowościowo .
W spisach powszechnych począwszy od 1950 nie uwzględniano mniejszości narodowych .
Zmiany ustrojowe po1989 każą inaczej spojrzeć na ten problem , choć ma on z pewnością mniejsza skalę niż przed wojną .
Jednym z jego wskaźników są liczne dziś organizacje grupujące członków mniejszości etnicznych .