KSZTAŁTOWANIE SIĘ DEMOKRACJI SZLACHECKIEJ.

W każdym ustroju istnieją dwa elementy: uprawnienia osoby i sposób sprawowania władzy. W prawie rzymskim na bazie którego ukształtowały się systemy ustrojowe Europy zach. i środkowej rozróżnia się dwa elementy: własność prywatną i władzę publiczną. Ten sposób myślenia nigdy w Europie nie zaginął, co więcej uległ pogłębieniu przez doktrynę chrześcijańską. W całym średniowieczu nie znikło pojęcie praw naturalnych, poprzez które Bóg wyraża wszechmoc swojego istnienia i pojęcia republiki. Mówiono o społeczności chrześcijańskiej - RES PUBLICA CHRISTIANA. Po raz pierwszy w polskiej terminologi politycznej pojęcie republiki jako sprawy powszechnej, w przeciwieństwie do spraw wyłącznych (prywatnych ), pojawia się w czasach K. Sprawiedliwego, a jeszcze bardziej jeśli chodzi o własność prywatną w wielkich przywilejach wystawionych Kościołowi w latach 1210 i 1215, kiedy dobra kościelne łącznie z osobami które do nich należą, zostały wyjęte spod ciężarów prawa książęcego. Wtedy to, dobra te uzyskały immunitet czyli nietykalność w dziedzinie sądowej i gospodarczej. Zaś stan duchowny uprawnienia do posługiwania się prawem kanonicznym. Zaraz za stanem duchownym podążył stan rycerski i możnowładczy. Rycerze jak i możnowładcy byli już posiadaczami ziemi na prawie rycerskim, a więc byli zwolnieni z danin i posług o charakterze gospodarczym, ich obowiązkiem była służba wojskowa na koszt własny. Wiek XIII to okres rozdrobnienia feudalnego, a także można powiedzieć wielkiej prywatyzacji - czyli rozdzielania się władzy publicznej od własności prywatnej. Wiąże się to z kolonizacją na prawie niemieckim, a także z polityką nadań i immunitetów jaką muszą prowadzić poszczególni książęta chcąc zjednać poparcie rycerstwa , możnowładca, mieszkańców miast itd. Już władca Wacław II czeski musiał przysięgać, że dochowa wszystkich istniejących praw a urzędy ziemskie będzie obsadzał przez mieszkańców danych ziem. Po upadku rządów Przemyślidów ani Łokietek ani Kazimierz nie musieli nadawać nowych przywilejów czy zwolnień aczkolwiek musieli szanować istniejące już prawa. Za Kazimierza Wielkiego nastąpiło prawne zamknięcie stanów, kiedy to spisano statuty wiślicko - piotrkowskie(1346 - 1347 ) Piastowie byli uważani za naturalnych panów i dziedziców tej ziemi i nie musieli uzasadniać swojej legitymizacji sprawowania władzy, ale wszystko wskazywało na to, że na Kazimierzu wygaśnie linia naturalnych panów i dziedziców, do władzy zostanie przywołana inna dynastia (Andegawenów ). Wynikało to z układu o sukcesji między Kazimierzem a Ludwikiem, ale gwarantem tego układu były stany. Ludwik, aby zapewnić sobie sukcesję potwierdził wszystkie przywileje szlacheckie z 1355 r. Lecz przed Ludwikiem stanęła podobna sprawa: nie miał on syna i chciał koronę polską przekazać jednej ze swoich córek. Żeby otrzymać poparcie wydał wielki przywilej w Koszycach w 1374 r., w którym zwalniał szlachtę od podatków z wyjątkiem dwóch groszy od łana chłopskiego, a także ograniczał darmowy udział szlachty w pospolitym ruszeniu tylko do obrony granic państwowych. Poza granicami zobowiązywał się płacić. Szlachta dotrzymała przyrzeczenia, z tym , że niedokładnie, ponieważ na króla polskiego została powołana młodsza z córek - Jadwiga. Po śmierci Jadwigi również musiał zaprzysiądz dotrzymania przywilejów, ale był powszechnie przez szlachtę uznany i akceptowany. Przed Jagiełłą również pojawiły się problemy między nim a już w jakiś sposób wykształconą społ. szlachecką. Tak więc szlachta poprzez sejmiki bardzo sprawnie zebrała pieniądze na wykup ziemi dobrzyńskiej.. Dalszym krokiem w rozwoju przywilejów szlacheckich był akt wydany przez Jagiełłę w Piotrkowie w 1388 r. za potwierdzeniem dawnych przywilejów, przywilej piotrkowski gwarantował szlachcicowi, że król wykupi go z niewoli, jeśli się do niej dostał podczas wyprawy paza granice kraju, oraz zapewniał żołd podczas pełnienia służby wojskowej w wysokości 3 grzywien kopii. Ważniejsze bodaj w skutkach od przywilejów piotrkowskich stały się zobowiązania Jagiełły z 1422 r, podjęte podczas zbierania pospolitego ruszenia na wyprawę wojenną. Szlachta korzystając ze zjazdu w obozowisku pod Czerwińskiem wymogła na królu postanowienie dotyczące nietykalności majątkowej bez prawomocnego wyroku sądowego oraz zakaz łączenia w jednym ręku stanowisk sędziego ziemskiego i starosty. W roku 1423 uzyskała inny ważny przywilej ekonomiczny tzw. WARCKI. Najważniejsze z pkt. tego przywileju to możliwość usunięcia "nieużytecznego lub buntowniczego" sołtysa mimo zagwarantowanego mu dokumentem lokacyjnym prawa dziedziczności. To dawało szlachcie możliwość przejęcia majątków, folwarków sołtysich. Najważniejszym z przywilejów były przywileje jedlneńsko - krakowskie - 1430 - 1433 nadane przez Jagiełłę w zamian za zapewnienie następstwa tronu polskiego, jednemu z synów króla. W przywilejach tych król gwarantował w imieniu swoim i swoich następców że nikogo bez wyroku sądowego więzić nie będziemy. Z tego przywileju były wyjęte 4 artykuły starościńskie: gwałt, rozbój, podpalenie, morderstwo na drodze.



Szlachta miała największe możliwości wywierania wpływu na władzę państwową. Szlachta posiadała w swoim ręku : reprezentację w postaci sejmików ziemskich czyli zjazdów szlachty z danej ziemi: urzędy ziemskie mogły być obsadzane tylko przez szlachciców z danej ziemi i nadzwyczajne sposoby reprezentacji to : pospolite ruszenie, gdzie spotykała się szlachta z całego królestwa oraz instytucja konfederacji. Konfederacja to związek zbrojnych mężów, którzy przysięgają sobie nawzajem, że nie ustąpią dotąd, dokąd nie osiągną zamierzonych celów lub też nie przywrócą należnej im sprawiedliwości., jeśli prawo wobec nich zostało naruszone. Konfederacje notujemy już w czasach K. Wielkiego, a także w konfederacje związani byli polscy husyci walczący z wojskami Z. Oleśnickiego.



REPREZENTACJA I DOJŚCIE DO WŁADZY



Możnowładztwo jak i rycerstwo we wczesnym średniowieczu posiadali reprezentacje w postaci wieców dzielnicowych zwoływanych przez księcia lub jego dostojników. Instytucja wiecu miała pewne wsparcie w postaci maksymy: że wszystko co wszystkich dotyczy, przez wszystkich zatwierdzone być musi. W czsach K . Wielkiego wyodrębniła się rada królewska, w skład której wchodzili urzędnicy centralni tacy jak : kanclerz, podkanclerzy, podskarbi, marszałek wielki koronny, nadworny zaś reprezentacją stanu szlacheckiego były sejmiki ziemskie, a także zjazdy dla poszczególnych dzielnic : Małopolski, Wielkopolski. Przełom nastąpił w roku 1454 kiedy to szlachta zebrana na pospolitym ruszeniu do wojny z krzyżakami wymogła wydania przywileju w Cerkwicy, który później został potwierdzony w przywileju w Nieszawie : Król nie może zwoływać pospolitego ruszenia ani zwoływać nowego prawa bez zgody szlachty zebranej na sejmikach ziemskich. Sądownictwo starościeńskie jest ograniczone na rzecz sądów ziemskich Starostwa nie mogą być nadawane wyższym dostojnikom takim jak kasztelanowie i wojewodowie. Ze względu na to, że sejmiki uzyskały tak wielkie uprawnienia, pojawiła się kwestia jednego prawa dla całego królestwa. Zaczęto więc wysyłać posłów od sejmików danej ziemi na zjazdy generalne dla Wielkopolski i Małopolski. Wreszcie w roku 1493 zebrał się I Sejm Walny. Składał się on z III sejmujących stanów: izby poselskiej, izby senatorskiej,oraz króla. W skład senatu wchodziła dawna rada królewska, a więc dawni urzędnicy centralni + arcybiskupi, biskupi, wojewodowie, kasztelanowie. Byli to dygnitarze mianowani przez monarchę. Jeśli chodzi o arcybiskupów i biskupów to K. Jagielończyk uzyskał przywilej od papieża, mocą którego on sam typował kandydatów na te urzędy kościelne, a kapituły przeważnie zatwierdzały. Dawne pojęcie stanu (określane przez Boga jako porządek rzeczy ), zostało zastąpione pojęciem CONDITO (położenie) . Pojęcie stanu zostało zastrzeżone dla: rycerskiego, sejmującego i monarchy. Rozszerzenie uprawnień dla stanu szlacheckiego nastąpiło w 1496 r. w którym Jan Olbracht rozszerzył przywileje nieszawskie zastrzegając wyłącznie dla szlachty dostęp do wyższych dostojeństw kościelnych. Zabraniał mieszczanom nabywania dóbr ziemskich. Ograniczył swobodę ruchów chłopskich, zabraniając im opuszczać wieś bez zezwolenia pana, ograniczył prawa miast, nadał szlachcie liczne przywileje ekonomiczne, zwolnił szlachtę od cła.



Aleksander brat Jana Olbrachta, wstąpił na tron polski, rządził b. nieudolnie (1501 - 1506 ). Był on dziedzicznym władcą Litwy, ale w koronie był władcą wybieralnym. Przeważnie Litwa narzuca swoją władzę w Polsce. Wielkie Księstwo Litewskie było zagrożone w tym czasie najazdami Tatarów i Wołochów. Władca nie miał pieniędzy ani specjalnego autorytetu. W 1501 r. 23. X przy wyborze władcy została podpisana Unia Mielnicka. Treść aktu zawierała następujące postanowienia. Prawo wyboru wspólnego króla zostało zastrzeżone dla możnowładców polskich i litewskich. Zwiększał on w sposób decydujący rolę senatu - przedstawicielstwa oligarchii magnackiej. Senat, nie kontrolowany przez szlachtę , kierować miał sprawami państwa, miał być najwyższym organem władzy państwowej, reprezentując oba państwa miał w przyszłości powoływać wspólnego monarchę. Król był jedynie przewodniczącym senatu, przez niego kontrolowanym, a nawet w przypadku nie dotrzymania przywilejów, składanym z tronu. Postanowienia unii mielnickiej spotkały się ze zdecydowanym sprzeciwem stanu szlacheckiego. W 1504 r. na sejmie w Piotrkowie uchwalono II ustawy: Król może zastawić dobra koronne tylko za zgodą sejmu, nie wolno łączyć 2 dygnitarstw w jednym ręku. Dalszym krokiem umacniania się stanu szlacheckiego był sejm radomski w 1505 r.. Podjęto wówczas uchwałę, której zasadnicza część brzmi następująco :"ponieważ ogólne prawa nie jednostki, a całego narodu dotyczą, przeto na tym radomskim sejmie ze wszystkimi królestwa naszego prałatami, senatorami i posłami ziemskimi uznaliśmy za słuszne i rozsądne , że na przyszłośc - NIC NOWEGO - NIHIL NOVI SUB OMINIUM nie ma być ustanowione przez nas i następców bez wspólnego senatorów i posłów ziemskich przyzwolenia, co by tylko na ściśnienie i obciążenie Rz. P., na krzywdę i niewygodę jednostki, na zmianę prawa ogólnego i wolności publicznej wyjść miało " Znaczenie tego postanowienia określanego jako konstytucja Nihil Novi było wielkie. Zgodnie bowiem z jej treścią nie szlachta na sejmikach ale wysłani przez nią na sejm posłowie mieli stanowić nowe prawa wspólnie z senatem. Tym samym stwierdzono, że senat ma te same prawa co izba poselska. W ten sposób konstytucja Nihil Novi była ukoronowaniem procesu, który doprowadził do wpełni ukształtowanego sejmu składającego się z III sejmujących stanów: króla, senatu, izby poselskiej. Zbiór praw publicznych i sądowych z 1506 r. na polecenie króla A. Jagielończyka przez kanclerza wielkiego koronnego Jana Łaskiego stanowił kolejną kodyfikację prawa w Polsce, sankcjonował istniejący ustrój tworzącej się wówczas Rz. P. szlacheckiej Składał się z II części : I zawierała statuty i przywileje, II - główne przepisy prawa niemieckiego stosowanego w Polsce. Przejęcie władzy ustawodawczej i wykonawczej przez przedstawicieli jednego stanu doprowadziło do następnych posunięć wzmacniających jego pozycję. W 1518 r. szlachta wymogła na Zygmuncie Starym zrzeczenia się prawa sądzenia sporów między panami, świeckimi i duchownymi oraz ich poddanymi . Od tego roku obowiązywało w dobrach prywatnych sądownictwo patrymonialne: spory między chłopami a szlachtą sądziła sama szlachta. W 1520 r. statut toruńsko - bydgoski postanowił, że minimum obowiązującej pańszczyzny wynosić ma 1 dzień w tygodniu. Postanowienie to wiązało się z rosnącym zapotrzebowaniem na siłę roboczą.