Głębiny morskie.
Głębiny morskie są największym skupiskiem życia na Ziemi. W wodach tych poniżej 1000 metrów z braku światła nie ma żadnych roślin. Jednak w przepaścistych, ciemnych głębinach żyje wiele niezwykłych stworzeń. Przystosowały się one do życia w warunkach, w których ciśnienie wody przekracza o 1000 razy ciśnienie atmosferyczne na powierzchni. Niektóre ryby żyjące w głębinach żywią się resztkami zwierząt i roślin opadającymi na dno z górnych warstw wody. Inne ryby mają duże otwory gębowe i długie, zakrzywione do tyłu zęby, którymi chwytają wszystko, co przepływa obok. Na dnie głębin morskich ukwiały, wieloszczety, ogórkowce, kraby, krewetki i inne skorupiaki poszukują w mule maleńkich cząsteczek pożywienia. Występuje tu również wiele gatunków głębinowych kałamarnic, krewetek i krążkopławów.
Wiele gatunków zwierząt filtruje wodę i dokładnie przeszukuje muł na dnie morza, by zdobyć pożywienie. W miejscach gdzie prądy oceaniczne dostarczają go wystarczająco dużo, całe dno pokryte jest tymi stworzeniami. Wiele z nich jest ślepych i zdolnych jedynie do bardzo wolnego poruszania się. Gdy wydobędzie się je na powierzchnię, zmniejszone ciśnienie powoduje, że ulegają rozdęciu i rozerwaniu. Naukowcy badają je za pomocą specjalnie zdalnie sterowanych sond głębinowych. W niektórych miejscach dna morskiego ze skał tryska gorąca woda i ulatnia się gaz. Są to źródła siarkowe, które uwalniają bogate w energię substancje chemiczne powodujące rozwój bakterii. Bakteriami tymi żywią się inne zwierzęta między innymi ślepe kraby i olbrzymie wieloszczety. Są one jedynymi istotami na świecie nie potrzebującymi energii słonecznej.
W przeciwieństwie do przyrody na takich obszarach jak lasy równikowe, głębiny morskie są mniej zagrożone degradacją środowiska i jego zanieczyszczeniem. Jednak szkodliwe związki chemiczne odkryte również na dużych głębokościach. Ponieważ w skutek połowów wiele gatunków ryb zostało przetrzebionych na płytszych morzach, obecnie łowi się na wodach głębszych. Ryby żyjące w głębinach, takie jak australijska ryba Arrypis georgianus, mogą więc wkrótce zostać przetrzebione.
MORZA I OCEANY
Życie w oceanach powstało przed milionami lat. Morza i oceany stanowią ponad 71% powierzchni Ziemi. Wywierają wpływ na klimat, są źródłem energii, pożywienia i cennych minerałów oraz środowiskiem w którym żyją różnorodne rośliny i zwierzęta.
Morza i oceany powstały miliardy lat temu, gdy Ziemia – znajdująca się niegdyś w stanie płynnym – ochłodziła się. Wskutek wybuchów wulkanów z wnętrza Ziemi wydostawała się para wodna, która ochładzała się i spadała w postaci deszczu, wypełniając wgłębienia i rowy na powierzchni Ziemi. W wyniku przemieszczeń wielkich mas lądu utworzyły się kontynenty i oceany w ich obecnym kształcie. Rzeki, które powstały na stałym lądzie spływały do mórz, rozpuszczając tym samym minerały zawarte w skałach powodując zasolenie mórz i oceanów.
Obecnie wody pokrywają dwie trzecie naszej planety, a żyją w nich niezliczone gatunki ryb, ośmiornic, fok, rekinów i meduz oraz mnóstwo jeszcze nie odkrytych stworzeń. Najbogatsze życie zwierzęce i roślinne istnieje w ciepłych, płytkich wodach wokół raf koralowych, gdzie żyją wspaniale ubarwione ryby – ustniczki i motylowce. W głębszych wodach spotyka się wieloryby, delfiny i morświny. Większość roślin i zwierząt żyje blisko powierzchni wody. Promienie słoneczne przenikają przez wodę, umożliwiając rozwój mikroskopijnym roślinkom, jak okrzemki. Tymi mikroskopijnymi stworzonkami żywią się liczne małe zwierzęta; większe zjadają mniejsze i tak powstaje łańcuch pokarmowy, na którego końcu znajdują się duże drapieżniki, np. rekiny. Obecnie wielu roślinom i zwierzętom grozi wyginięcie. Do oceanów doprowadza się odpady chemiczne, rzekami wpływają do nich nawozy sztuczne, a ludzie łowią tyle ryb, że morskie ssaki żywiące się rybami, jak foki i delfiny, muszą rywalizować z nimi o pożywienie.
Wiele zwierząt żyjących na pełnym morzy ma opływowy kształt, który ułatwia im ucieczkę przed drapieżnikami i pogoń za zdobyczą. Ocean zamieszkują ryby różnych kształtów i rozmiarów, oraz wielka rozmaitość meduz i ssaków, takich jak foki. Ptaki morskie, np. albatrosy, petrele, nurzyki i mewy polują na ryby i inne stworzenia pojawiające się na powierzchni wody.
Koralowce zwykle żyją w płytkich wodach powyżej 17. Najlepiej rozwijają się powyżej 20C. Większość koralowców zbudowana jest z maleńkich polipów, które wyglądają jak małe ukwiały. Każdy z nich wytwarza twardy szkielet w kształcie dzbanuszka, chroniący jego miękkie ciało. Kiedy umierają pozostają po nich szkielety, które łączą się wzajemnie tworząc kruche skały rafy koralowej.
Dno morskie wokół masywu lądu opada łagodnie. Takie płytkie powoli schodzące w dół obszary nazywa się szelfem kontynentalnym. Jego głębokość nie przekracza 200 m. Szelf może ciągnąć się na setki kilometrów w głąb morza, zanim opadnie gwałtownie w dół, wzdłuż stoku kontynentu. W miejscach tych rozwija się bogate życie zwierzęce i roślinne, ponieważ wody szelfu są zasobne w składniki odżywcze i do dna morza docierają promienie słoneczne. Wody oceaniczne ukrywają niezwykłe krajobrazy. Są tam ogromne ściany skalne, potężne łańcuchy górskie, głębokie rozpadliny; wszystkie one są znacznie większe niż te, które możemy zobaczyć na lądzie. Dużą część oceanów stanowią rozległe równiny. Rowy oceaniczne osiągają głębokość nawet do 11 km. Z dna morskiego wznoszą się liczne góry i wulkany; niektóre z ich szczytów wystają ponad poziom wód tworząc wyspy. Morza przy brzegach większości kontynentów nie są zbyt głębokie. Większość wysp to wyżyny wznoszące się z płytkiego dna morskiego. Rafy koralowe i atole wyrastają z dna ciepłych mórz.
Wyżyny dochodzące do brzegu kończą się urwiskiem (klifem), podczas gdy niziny schodzą łagodnie do morza, tworząc plaże. Fale niosące kamienie uderzają o podstawę urwiska, powodując kruszenie skał i tworzenie się wybrzeży z zatokami i cyplami; mogą wyrzeźbić dziwaczne kształty w skałach oraz jaskinie. Fale uderzają w skały i rozbijają je na kamyki, a następnie rozcierają na piasek. U podstawy urwiska powstają plaże. Morze przenosi kamyki i piasek tworząc plaże w innych miejscach. Powierzchnia morza nie jest gładka, nawet w najbardziej spokojne dni. Fale nieustannie wznoszą się, opadają i rozbijają o brzeg. Wywołane są przez wiatry wiejące tuż nad powierzchnią oceanu. Energia fal może być wykorzystywana do poruszania generatorów, wytwarzających prąd elektryczny. Ale fale zwane tsunami niosą zniszczenie. Wywołują je trzęsienia ziemi i wybuchy wulkaniczne. Wody w oceanach i morzach nieustannie krążą, tworząc prądy, płynące z prędkością do idącego człowieka. Niektóre z tych prądów powstają wskutek tarcia poruszających się mas powietrza o powierzchnię wody. Niosą one zimną lub ciepłą wodę, a opływając kontynenty wywierają istotny wpływ na pogodę. Niekiedy głęboko pod powierzchnią wody występują prądy poruszające się w przeciwną stronę niż prądy na powierzchni. Np. prądy powierzchniowe przenoszą ciepłe wody z równika, a prądy głębinowe zimne wody do równika. W większości mórz występują silne prądy. Ale wody morza Sargassowego na Atlantyku Pn., są prawie nieruchome wskutek czego morze to dusi się od wodorostów.
NADMORSKA PRZYRODA
Brzeg to miejsce zetknięcia się wody z lądem. Może być to polarnolodowy klif lub tropikalna plaża. Nieustanny ruch fal, przypływy i odpływy sprawiają, że ukształtowanie brzegu nieustannie się zmienia. W zależności od ruchu pływów, każde wybrzeże ma odmienną przyrodę, która przystosowuje się do warunków środowiska. Mieszkańcy wybrzeża muszą mieć zdolność do przeżycia w słonej wodzie morskiej, wśród bijących fal, muszą też być odporni na silny wiatr i palące słońce. Rośliny rosnące na wybrzeżach skalistych czy też obszarach pokrytych błotem stanowią pożywienie dla zwierząt zamieszkujących ten teren, nie rosną jednak na kamieniach i ruchomych piaskach. Zwierzęta muszą żywić się tym co przynosi przypływ. Do najpopularniejszych zwierząt zamieszkujących tereny nadmorskie należą mięczaki i skorupiaki, chronione twardą skorupką. Omułki, ostrygi, małże, np. ślimaki, gobuła lub tochus oraz ośmiornice należą do mięczaków. Do skorupiaków zaliczamy pąkle, krewetki, kraby i homary.
Na wybrzeżu skalistym wyróżniamy trzy różne rodzaje wodorostów zwane też algami:
- brunatnice
- krasnorosty
- zielenice
Nie mają one korzeni łodyg ani liści. Przyczepiają się do podłoża chwytnikami lub przylgami. Jedynie niektóre mają przypominające łodygi ostro zakończone liście.
MIESZKAŃCY MÓRZ
I. Ryby
Od prawie 500 mln lat ryby pływają w oceanach. Ryby prehistoryczne nie miały takich łusek, płetw ani szczęk, jak współczesne. W rzekach jeziorach i morzach żyje ogromna rozmaitość ryb – od rekinów po sardynki. Pomimo ogromnej różnorodności większość ryb ma opływowy kształt doskonale dopasowany do środowiska wodnego. Warstw łusek i śluzu chroni je przed pasożytami pomaga w szybkim pływaniu. Ryby pływają dzięki ruchom ogona, a sterują za pomocą płetw. Wśród tysięcy gatunków ryb są godne uwagi wyjątki. Śluzice nie mają szczęk, skoczki mułowe mogą skakać po błotach, a zębacz umie pełzać i nie ma wcale łusek.
II. Wieloryby i delfiny
10 mln przed pojawieniem się człowieka na Ziemi, wieloryby, naukowo zwane waleniami, żyły w wodach oceanów. Należą one nie tylko do najstarszych i największych ale także do najbardziej inteligentnych zwierząt. Walenie do których zaliczamy też delfiny i morświny, są ssakami. Zwierzęta te są ciepłokrwiste lecz nie mają futra, jak np. foki, a przed utratą ciepła chroni je gruba warstwa tłuszczu pod skórą. Żywią się drobnymi organizmami wodnymi, które wyławiając je cedzą je przez aparat cedzący. Ponieważ walenie oddychają tlenem z powietrza, muszą często wynurzać się na powierzchnię wody. Pływają poruszając ogonem w górę i dół, podczas gdy ryby wykonują ruch poziome. Ponieważ niegdyś polowano na walenie bez ograniczeń, jest ich dziś znacznie mniej, a 21 odmian zalicza się do gatunków zagrożonych. Obecnie polowanie na te zwierzęta jest zabronione.
III. Koralowce
W ciepłych morzach tropikalnych otaczających wyspy koralowe żyją fascynujące zwierzęta morskie. Mimo ogromnych różnic w wyglądzie koralowce, krążkopławy i ukwiały należą do jednej grupy. Bajecznie koralowce tworzące rafy koralowe składają się z kolonii małych zwierząt zwanych polipami, które wyglądają jak miniaturowe ukwiały morskie. Każdy polip buduje wokół siebie szkielet w kształcie filiżanki. W miarę jak polipy rosną i obumierają, ich szkielety łączą się tworząc rafę koralową. W przeciwieństwie do polipów budujących rafy koralowe, krążkopławy mogą poruszać się swobodnie, ciągnąc długie czułki zawieszone pod miękkim ciałem. Niektóre meduzy pływają bezwładnie w toni morskiej unoszone przez prądy. Ukwiały są przymocowane do skał stopą. Czekają tam, aż przez ich macki przepłynie jakaśryba.
IV. Mięczaki
We wszystkich pięknych muszlach, które można znaleźć na brzegu morza, mieszkały niegdyś żyjątka o miekkich ciałkach, należące do grupy mięczaków lub skorupiaków. W morzu żyją tysiące tych zwierząt, np. małże, ostrygi i omułki. Niektóre z nich, np. ślimak morski mają delikatne i niewielkie muszle, inne takie jak, np. skrzydelnik – duże i ciężkie. Odżywiając się pobiera on z wody węglan wapnia, który gromadzony stopniowo tworzy warstw po warstwie muszlę, powiększającą się wraz ze zwierzęciem. Niektóre skorupiaki i mięczaki żyją w pojedynczych spiralnych muszlach, inne zaś zamieszkują muszle podwójne zwane też zawiasowymi gdyż otwierają się i zamykają podczas pobierania pokarmu.
LODOWCE
Śnieg padający w najwyższych górach świata nigdy nie topnieje, ponieważ temperatura rzadko przekracza tam 0C. Duże warstwy świeżego śniegu naciskają na dolne, powodując ich topnienie , a następnie zamarzanie. Na zboczu góry, albo we wgłębieniach gdzie zbiera się śnieg, tworzy się gruba pokrywa lodowa. Z wgłębień lód spływa w dół jęzorami zwanymi także lodowcami. Lodowce przesuwają się bardzo wolno zwykle mniej niż 1 metr na dobę. Im niżej schodzi lodowiec tym wyższa jest temperatura otoczenia, co powoduje topnienie lodowca. Jednakże w Arktyce i na Antarktydzie lodowce nie topnieją. Zamiast tego spadają do mórz, odrywają się od lądu i płyną jako góra lodowa lub jako kra. Milion lat temu w czasie ostatniej epoki lodowcowej większość obszaru Ameryki Pn. i Europy pokrywał lądolód. Po ociepleniu się klimatu ok. 10 tys. lat temu większość lodu stopniała powodując kurczenie się pokrywy lodowej. Lądolody istnieją teraz jedynie na Grenlandii i na Antarktydzie.
JEZIORA I RZEKI
Wody rzek i strumieni górskich oraz wody deszczowe napełniają zagłębienia w ziemi tworząc jeziora – zbiorniki wodne otoczone przez ląd. Wody jeziora wypełniają też misy wyżłobione w ziemi przez lodowce i zagłębienia skał wapiennych. Niektóre jeziora to sztuczne zbiorniki wodne powstałe w wyniku wybudowania tam na rzekach. Morza otoczone przez ląd jak Morze Kaspijskie i Morze Martwe, są w rzeczywistości jeziorami. Morze Kaspijskie położone w Rosji, Iranie i Kazachstanie, jest największym jeziorem na świecie. W jeziorach kwitnie bogate życie zwierzęce i roślinne. Często są też otoczone żyznymi ziemiami. Jeziora są źródłem wody dla miast oraz terenami rekreacyjnym, gdzie można uprawiać pływanie, żeglarstwo i narciarstwo wodne. Duże jeziora są wykorzystywane jako drogi wodne. Ale jeziora nie są wieczne, ił i roślinność latami je wypełniają, aż wreszcie zamienią się one w bagna.
Woda spływając z wyżej położonych terenów tworzy rzekę. Zasilają ją opady atmosferyczne, woda z górskich strumyków oraz woda wypływająca z jezior. Płynąc rzeka kształtuje krajobraz: woda wypłukuje glebę i żłobi doliny. Jedna z najgłębszych dolin na Ziemi, wyżłobiona przez przepływającą przez Himalaje rzekę Kali Gandak, ma głębokość 5,5 km. Rzeki płyną także pod ziemią i rozpuszczają skały wapienne tworząc podziemne jaskinie. Ponieważ rzeki mają ogromne znaczenie jako szlaki komunikacyjne i źródło wody, większe miasta są zwykle położone w ich pobliżu. Najdłuższymi rzekami na świecie są: Nil w Afryce – 6670 km. Oraz Amazonka w Ameryce Pd. – 6448 km.
BAGNA I MOCZARY
Bagna i moczary to obszary trwale podmokłe. W środowisku tym żyją ptaki, węże, krokodyle, ryby i żaby, a także wiele rozmaitych roślin. Zależnie od pory roku poziom wody moczarów i bagien wznosi się i opada. Latem następuje osuszenie tych obszarów zimą zalewa je woda. Obszary podwodne nie są – z wyjątkiem amerykańskich bagien zamieszkiwanych przez hipopotamy – najlepszym środowiskiem dla dużych ssaków. Bagna Ameryki Pn. zamieszkują małe ssaki takie jak piżmoszczur, mokradła w Europie dają schronienie wielu ptakom. Najczęściej spotykane rośliny to: trzciny, sitowie turzyce i pałki. Duże drzewa występują tylko w lasach tropikalnych, namorzonych, gdzie tworzą gęste zarośla. Wierzby i inne drzewa siedlisk podmokłych, rosną na wyżej położonych terenach otaczających bagno.
BADANIA PODWODNE
Tajemniczy świat podwodny wciąż czeka na dokładne zbadanie. Już kilka metrów pod powierzchnią wody nurkowie odkrywają fascynujące stwory morskie, piękne, barwne rafy koralowe i ciekawe formy skalne. Na dnie mórz spoczywają statki które zatonęły setki lat temu. Wydobywane z nich przedmioty, naczynia, monety pozwalają dowiedzieć się jak przed wiekami żyli ludzie. Nurkowie wykonują także inne prace pod wodą, np. konserwują wierze wiertnicze służące do wydobywania ropy naftowej z dna morskiego. Praca nurka jest bardzo niebezpieczna i wymaga ścisłego przestrzegania przepisów bezpieczeństwa. Dna oceanów są wciąż jeszcze niebezpieczne dla nurków. Badania prowadzi się tam dzięki specjalnym niewielkim łodziom podwodnym (głębinowym), umożliwiającym obserwowanie podwodnych gór, rowów i dna oceanów oraz najróżniejszym formom życia.
OCHRONA PRZYRODY
Zwierzęta i rośliny giną często z powodu katastrofalnych zmian klimatycznych, obecnie jednak najgroźniejszy dla nich jest człowiek. Wycinając lasy, osuszając bagna, by powiększyć tereny budowlane lub uprawne, zmieniamy środowisko tak dalece, że rośliny i zwierzęta nie są już w stanie w nim przetrwać. Nazywamy to degradacją środowiska. Wielkim zagrożeniem jest również myślistwo i kłusownictwo. Ludzie polują na zwierzęta dla ich rogów, futer i mięsa, a czasem tylko dlatego, że im one przeszkadzają. Poważnym źródłem niebezpieczeństwa jest również zanieczyszczenie środowiska niszczące dzikie życie w oceanach, rzekach i lasach. Jego ochrona polega na racjonalnej gospodarce zasobami i obronie dzikiej przyrody. Na cały świecie powstają organizacje dotyczące ochrony środowiska, które ratują zagrożone gatunki, tworząc rezerwaty. We wszystkich krajach tworzy się parki narodowe, chroniące najcenniejsze obszary naturalnego środowiska w danym kraju. Na listę Światowego Dziedzictwa Przyrodniczego UNESCO wpisanych jest 27 parków na wszystkich kontynentach. Ochrona przyrody polega na badaniu dzikiej przyrody, identyfikacji zwierząt i roślin zamieszkujące dane tereny i obserwowaniu co się z nimi dzieje. Międzynarodowa Unia Ochrony Przyrody i Jej Zasobów (IUCN) gromadzi dane naukowe współpracując z takimi organizacjami jak Program Ochrony Środowiska ONZ (UNEP).