Zdarzenia geologiczne od prekambru do czasów dzisiejszych na terenie Polski.

Polska leży na pograniczu Europy Zachodniej i Europy Wschodniej ,na styku trzech wielkich jednostek tektonicznych :platformy prekambryjskiej Europy Wschodniej (wschodnioeuropejska);platformy paleozoicznej Europy Zachodniej (zachodnioeuropejska);alpejskiego pasma fałdowego , Alpidy (Karpat i zapadliska przedkarpackiego), zaliczanych do Europy Zachodniej .

Platforma prekambryjska jest najstarszą częścią Europy. Rozciąga się ona od Uralu i sięga aż po północno-wschodnią część Polski. Podłoże, tzw. cokół platformy, zbudowane jest z prekambryjskich skał metamorficznych i magmowych. Powierzchnia cokołu jest zróżnicowana. Tworzy ona kilka wyniesień i obniżeń. „ Szczyty ” wyniesień znajdują się na głębokości 350-400 m pod obecną powierzchnią topograficzną. W obniżeniach miąższość pokrywy platformowej przekracza 3000 m. Na cokole spoczywa pokrywa platformowa utworzona z poziomo lub prawie poziomo leżących paleozoicznych i mezozoicznych skał osadowych. Obszar ten został usztywniony w prekambrze i w późniejszych okresach nie ulegał deformacjom fałdowym.
Platforma prekambryjska styka się z platformą paleozoiczną (młodym kratonem zachodnioeuropejskim) wzdłuż linii tektonicznej Teisseyre’a-Tornquista (zw. strefą Gutercha). Na uskokach strefy T-T cokół platformy urywa się gwałtownie i opada na głębokość do ok. 13km. Strefa T-T dzieli dwa wielkie bloki skorupy ziemskiej o różnej grubości. Wynosi ona w bloku wschodnim 42-46 km, w bloku zachodnim jest bardziej zróżnicowana i waha się od 30 do 55km. Ruchy pionowe w tej strefie zaznaczyły się w młodszym paleozoiku oraz w mezozoiku, szczególnie podczas fazy laramijskiej.
Na platformie wschodnioeuropejskiej w Polsce północno-wschodniej i wschodniej wyróżnia się następujące mniejsze jednostki tektoniczne:obniżenie nadbałtyckie, gdzie prekambryjskie podłoże krystaliczne leży pod osadami późniejszych okresów na głębokościach od 2000 m na wschodzie do 6000 m na zachodzie;wyniesienie mazursko-suwalskie (podłoże krystaliczne na głębokościach od 400 m ponad 2000 m);obniżenie podlaskie (podłoże krystaliczne na głębokościach 1000-4000 m);wyniesienie Sławatycz (podłoże krystaliczne na głębokościach 400-1500 m);obniżenie nadbużańskie (podłoże krystaliczne na głębokościach od 2000 m na wschodzie do 5000 m na zachodzie).Krystaliczne podłoże platformy wschodnioeuropejskiej jest zbudowane z archaicznych i proterozoicznych granitodów , gnejsów , bazaltów , amfibolitów i gabra , również z pasm zieleńcowych . Leży ono pod warstwami osadowymi późniejszych okresów geologicznych , których miąższość jest zróżnicowana . w pokrywie osadowej można wyróżnić pięć kompleksów strukturalnych :górnego proterozoiku (arkozy, piskowce);kambru-syluru (piaskowce, wapienie, margle);dewonu-karbonu (wapienie rafowe, dolomity, węgiel kamienny);permu-mezozoiku (anhydryty, gipsy, wapienie, margle, kreda);kenozoiku (piaski, gliny zwałowe, iły warwowe).W wielu miejscach tej pokrywy stwierdzono luki stratygraficzne, czyli brak osadów niektórych okresów.

Zachodnia część Polski została uformowana we wczesnym paleozoiku . Stanowi ona część europejskiej paleozoicznej strefy fałdowej . Deformacje fałdowe nastąpiły tu w dwu okresach: w orogenezie kaledońskiej i w orogenezie hercyńskiej. Po fałdowaniach paleozoicznych cały ten obszar został przykryty grubą serią osadów permsko-mezozoicznych i kenozoicznych. Na przełomie kambru i ordowiku , w fazie sandomierskiej orogenezy kaledońskiej , doszło do pierwotnego sfałdowania południowej części obszaru świętokrzyskiego . Kulminacja orogenezy kaledońskiej pod koniec syluru i na początku dewonu doprowadziła do wypiętrzenia Sudet, Gór Świętokrzyskich oraz sfałdowania i usztywnienia podłoża krystalicznego Górnego Śląska, niecki nidziańskiej i Pomorza Zachodniego. Utwory orogenezy kaledońskiej leżą dzisiaj na znacznych głębokościach ( 500-2000 m ).Na powierzchni występują w niewielu miejscach
(południowo–wschodnia część Gór Świętokrzyskich) poważnie zniszczone i poprzemieszczane przez późniejsze fałdowania.
Baza surowcowa wczesnego paleozoiku jest skromna . Reprezentują ją osadowe łupki ilaste i piaskowce oraz wytworzone w wyniku intruzji magmowych kwarcyty i diabazy , eksploatowane na niewielką skalę dla potrzeb budownictwa.
W pokrywie permsko-mezozoicznej , w czasie ruchów tektonicznych orogenezy laramijskiej powstały szerokopromienne formy synklinalne i antyklinalne. Na krawędzi platformy wschodnioeuropejskiej znajduje się niecka brzeżna, a dalej na zachód antyklinorium środkowopolskie, niecka szczecińsko-lódzko-miechowska, monoklina przedsudecka i monoklina śląsko-krakowska . Upady warstw w tych jednostkach są niewielkie, wynoszą od kilku do kilkunastu stopni, rzadko więcej. Struktury te zostały następnie przykryte utworami trzecio- i czwartorzędowymi.
Orogeneza hercyńska objęła swym zasięgiem niemal całą Europę Zachodnią. Na obszarze Polski w jej wyniku powstały Sudety z formującym się na ich przedpolu zapadliskiem górnośląskim . Hercyńskie ruchy górotwórcze doprowadziły też do sfałdowania podłoża krystalicznego Przedgórza Sudeckiego i Wielkopolski, morfologicznego odmłodzenia na przełomie karbonu i permu Gór Świętokrzyskich (zwłaszcza pasma Łysogór) oraz do wypiętrzenia Prakarpat , które weszły później w skład Centralnych Karpat Zachodnich. Dzisiaj Hercynidy odsłaniają się w większości pasm Sudetów oraz w Górach Świętokrzyskich .
Z orogenezą hercyńską na tych obszarach wiążą się złoża wielu cennych minerałów i bituminów. W wyniku przekształcania substancji organicznych oraz w procesach sedymentacji powstały wówczas:w dewonie – szare wapienie ( Kielce , Chęciny ) i czarne wapienie (Krzeszowice) , niesłusznie zwane marmurami;w karbonie – złoża węgla kamiennego Górnośląskeigo Zagłębia Węglowego i Dolnośląskiego Zagłębia Węglowego;w permie – złoża ropy naftowej i gazu ziemnego w Wielkopolsce i na Pomorzu, miedzi w okolicach Lubina, Głogowa i Bolesławca oraz soli kamiennej , soli potasowo-magnezowych , gipsów i anhydrytów w rejonie Inowrocławia i Kłodawy , a także u podnóża Gór Świętokrzyskich i Sudetów.
W procesach magmatycznych wytworzyły się natomiast granity ( Strzegom , Strzelin ) i porfiry ( Sudety środkowe i okolice Krzeszowic ) , zaś w wyniku metamorfizmu ( głównie w Sudetach ) – wapienie wojcieszowskie , diabazy , gabra i gnejsy .
W mezozoiku w wyniku intensywnych ruchów lądotwórczych następowały poważne dyslokacje skorupy ziemskiej na obszarze Niżu polskiego i Wyżyny Małopolskiej . Związane z tym transgresje i regresje mórz – zwłaszcza jurajskich i kredowych – sprzyjały powstawaniu potężnych kompleksów osadowych , w większości pochodzenia chemicznego i organicznego .
W triasie w rejonie Olkusza i Tarnowskich Gór wytworzyły się w warstwach dolomitowych i wapienie złoża rud cynkowo-ołowianych , zaś w rejonie Zawiercia – niewielkie złoża węgla kamiennego . W jurze na Wyżynie Krakowsko-Częstochowskiej i w górach Świętokrzyskich powstały niewielkie soczewki i gniazda rud żelaza . W kredzie w geosynklinie beskidzkiej , Kotlinie Kłodzkiej i na Wyżynie Małopolskiej powstały grube serie piaskowców wapnistych , łupków ceramicznych i kredy piszącej . Serie skalne ery mezozoicznej (głównie : dolomity , kreda , margle i wapienie) budują pas wyżyn , przedpole Sudetów , Pieniny i obrzeż Tatr .
W erze mezozoicznej miały miejsce słabe ruchy górotwórcze uznawane za wstępne fazy orogenezy alpejskiej – faza starokimeryjska na przełomie triasu i jury oraz faza młodokimeryjska na przełomie jury i kredy . Spowodowały one powstanie uskoków na platformie paleozoicznej oraz przemieściły permskie masy solne i utworzyły słupy solne ( tektonika solna – Kujawy ).Najbardziej widoczne przesunięcia permskich i triasowo-jurajskich osadów fazie młodokimeryjskiej nastąpiły w strefie brzeżnej platformy paleozoicznej , pomiędzy frontami fałdowań kaledońskich i hercyńskich . w ich konsekwencji powstała bruzda środkowo polska , wchodząca w skład basenu Europy Zachodniej . Na przełomie kredy i trzeciorzędu ukształtował się wzdłuż jej osi wał środkowopolski wraz z systemami synklin obrzeżnych ( niecki: szczecińska , mogileńska , nidziańska oraz brzeżna ). Antyklinorium środkowopolskie łączy się na południu z Górami Świętokrzyskimi , wychodząc na powierzchnię w strefie trzeciorzędowego odmłodzenia morfologicznego tego górotwóru .
Paleozoiczne jednostki Polski: Sudety mają charakter gór zrębowych i wchodzą w skład większego elementu , jakim jest blok dolnośląski .Obejmuje on w południowo-zachodniej Polsce obszar między dolinami Odry i Nysy Łużyckiej oraz Pogórze Łużyckie . Od pn. wsch. ograniczony jest uskokiem środkowej Odry , a od pd. zach. dyslokacją Łaby . Jednostki geologiczne Sudetów powstawały w różnym czasie , co oznacza , że należą one do różnych pięter strukturalnych . W Sudetach można wyróżnić trzy takie piętra : piętro archaiczne , piętro paleozoiczne i piętro permsko-mezozoiczne . Do piętra archaicznego należy jedna jednostka gnejsowa – kra G. Sowich . Została ona uformowana w archaiku – wczesnym proterozoiku i w czasie późniejszych deformacji fałdowych zachowywała się jako sztywny blok . kra zbudowana jest głównie z różnych odmian gnejsów z wtrąceniami skał krystalicznych pochodzenia magmowego .
Jednostki pietra paleozoicznego ze względu na wiek i rodzaj skał można podzielić na trzy grupy: jednostki utworzone ze skał o wysokim stopniu metamorfizmu , różnego rodzaju łupków metamorficznych i gnejsów z wkładkami granitów i zasadowych skal magmowych . Do grupy skał proterozoicznych należą : granitognejsy izerskie , jednostka Rudaw Janowickich , krystalinik Lądka i Śnieżnika Kłodzkiego , metamorfik kłodzki ;jednostki zbudowane z niezmetamorfizowanych lub słabo zmetamorfizowanych skał osadowych . Należą do niej : strefa kaczakowska , struktura bardzka . w górach Kaczakowskich występuje pełny profil utworów paleozoiku , od kambru do dolnego karbonu . W kambrze był to obszar intensywnego wulkanizmu podmorskiego , którego rezultatem są bazalty poduszkowe , brekcje i inne utwory wulkaniczne . Na płyciznach osadzały się wapienie wojcieszowskie , w których w wyniku procesów krasowych utworzyła się w plejstocenie Jaskinia Niedźwiedzia . W ordowiku gromadziły się osady fliszowe , a w sylurze i dewonie ciemne łupki z graptolitami . Profil kończą utwory fliszowe dolnego karbonu ;karbońskie intruzje postorogeniczne , granitowe Karkonoszy , Kudowej .
Jednostki piętra permsko-mezozoicznego po fałdowaniach hercyńskich obejmują dwie niecki :w niecce śródsudeckiej sedymentacja zaczęła się we wczesnym karbonie i trwała do początku triasu . Dolny karbon reprezentowany jest przez grubą serię osadów kulmowych ( rzeczne piaskowce , zlepieńce , płytkomorskie , piaszczyste osady morskie ). W najwyższym karbonie i dolnym permie występują czerwone piaskowce i mułowce . We wczesnym permie nastąpił intensywny wulkanizm powierzchniowy . W późnym permie wystąpiły piaszczyste i wapienno-dolomityczne osady . Z początkiem triasu morze odsunęło się i gromadziły się czerwone i białe piaskowce rzeczne ;niecka północnosudecka zaczęła się formować w późnym karbonie . W późnym permie obszar niecki został zalany przez morze . Dolny trias reprezentowane jest przez lądowe piaskowce . Morze powróciło w środkowym triasie . Osadziły się wapienie i margle .
Góry Świętokrzyskie są zbudowane ze sfałdowanych w orogenezie hercyńskiej skał paleozoicznych , stanowiących , tzw. trzon paleozoiczny . Wyłania się on spod utworów permsko-mezozicznych , określanych jako jego osłona . Trzon został wypiętrzony w czasie ruchów laramijskich orogenezy alpejskiej . Wyróżnia się w nim dwa rejony rozdzielone rozłamem łysokogórskim : rejon południowokielecki ( fałdowany trzykrotnie , w fazie sandomierskiej – późny kambr – oraz w orogenezach kaledońskiej i hercyńskiej ) i rejon północnołysokogórski ( sfałdowany w orogenezie hercyńskiej ).
Najstarszymi utworami w G. Świętokrzyskich są morskie piaskowce i łupki kambru . W rejonie kieleckim występują utwory kambru dolnego i środkowego , w łysokogórskim - kambru środkowego i górnego ( utwory gruboławicowe , piaskowce kwarcytowe ). We wczesnym ordowiku został wydźwignięty blokowo rejon łysogórski , w rejonie kieleckim gromadziły się osady piaszczyste . W środkowym i późnym ordowiku utworzyły się dwa głębokie baseny sedymentacyjne , w których gromadziły się czarne łupki graptolitowe ; przedzielone podmorskim wyniesieniem w pn. części rejonu kieleckiego . Na początku syluru na całym obszarze trzonu gromadziły się łupki graptolitowe dolnego i środkowego syluru , podczas którego rozpoczęły się ruchy fałdowe orogenezy kaledońskiej . Pod koniec późnego dewonu następuje ujednolicenie facji w obu rejonach . Powstają cienkoławicowe , wiśniowe wapienie pelagiczne . W głębszych miejscach gromadziły się margle i iły. Dolny karbon reprezentuję mułowce i iłowce oraz rogowce , jaspisy , radiolaryty , co świadczy o pogłębieniu się morza .
W późnym karbonie całe góry zostały objęte orogenezą hercyńską , w czasie której powstawały złuskowane fałdy , obalone ku południowemu-wschodowi. Utwory permu zalegają na strukturach hercyńskich . Występują one na krawędzi trzonu paleozoicznego i w osi synkliny gałęzickiej . Perm dolny reprezentują lądowe zlepieńce zygmuntowskie . W późnym permie dotarło do gór , tworząc zatokę głęboko sięgającą w trzon wzdłuż osi synkliny gałęzickiej , w której osadzały się płytkomorskie wapienie i margle.

Fałdowanie alpejskie , którego kulminacja przypadła na przełom paleogenu i neogenu w trzeciorzędzie , objęło Europę Południową oraz południową część Europy Zachodniej . W Polsce powstały wówczas Karpaty i zapadlisko przedkarpackie , nastąpiło też morfologiczne odmłodzenie Sudetów i kolejne odmłodzenie Gór Świętokrzyskich .
Alpidy na obszarze Polski składają się z pięciu jednostek – Tatr , niecki podhalańskiej , Pienin , Karpat Zewnętrznych ( fliszowych ) i zapadliska przedkarpackiego.
Tatry składają się z trzonu krystalicznego pokrytego osadami autochtonicznymi, na które w górnej kredzie nasunięte zostały osady morskie . Głównymi skalami trzonu są łupki metamorficzne i gnejsy oraz granity . Procesy , które doprowadziły do ich powstania zachodziły w sylurze . W późnym karbonie zostały one przebite przez batolit granitowy Tatr Wysokich , który stygnąc kurczył się . Powstała sieć spękań , wypełniona żyłami kruszcowymi z rudami żelaza , ołowiu , baru .
Ruchy orogeniczne w Tatrach nastąpiły w późnej kredzie . Na sfałdowanych utworach tatrzańskich leżą niezgodnie utwory środkowego eocenu i oligocenu , tworzące nieckę podhalańską . Rozpoczynają się one klifowymi zlepieńcami transgredującego morza lub mułowcami . Nad nimi znajdują wapienie nummulitowe , przepełnione skorupkami tych organizmów . Głównym utworem niecki jest flisz podhalański . Składa się on z łupkowatych warstw zakopiańskich . Wypiętrzenie Tatr i ugięcie fliszu podhalańskiego nastąpiło we wczesnym miocenie .
Pieniny są zbudowane z utworów jury i dolnej kredy : wapienie mają charakter pelagiczny , są to białe , jasnoszare wapienie z rogowcami , odporne na czynniki niszczące . Budują one najwyższe szczyty Pienin ( Sokolicę , Trzy Korony ). W późnej kredzie utworzyły się łupki margliste i wapienie z licznymi wkładkami radiolarytów , czerwone margle i utwory fliszu sromowieckiego .
Karpaty zewnętrzne ( fliszowe ) obejmują pasmo Beskidów i Pogórze Karpackie . Zbudowane są one gównie z piaskowców i łupków . Sumaryczna grubość utworów fliszowych wynosi ok. 6000 m. Sedymentacja fliszu rozpoczęła się w późnej jurze i trwała nieprzerwanie do wczesnego miocenu . W środkowym miocenie utwory fliszowe uległy ruchom fałdowym oraz ruchom płaszczowinowym skierowanym ku północy.
Zapadlisko przedkarpackie zaczęło się formować we wczesnym miocenie i zostało wypełnione morskimi osadami molasy , pochodzącymi z wypiętrzających się fałdów karpackich . Były to głównie mułowce i iłowce z domieszką piasku i wkładkami zlepieńców . w środkowym miocenie nastąpiła regresja morza i powstawały ewaporatowe gipsy , anhydryty i sól kamienna .

W permie i mezozoiku obszar północno-zachodniej Polski został objęty ruchami obniżającymi . Perm był okresem suchym i gorącym . Utwory permu rozpoczynają się lądowymi , czerwono zabarwionymi piaskowcami , zlepieńcami i iłowcami . W późnym permie ( cachsztynie ) Polska została zalana przez płytkie śródlądowe morze o słabym połączeniu z oceanem światowym . We wczesnym triasie cała Polska była lądem , na którym gromadziły się czerwone piaskowce i iłowce pstrego piaskowca . Ponowny zalew Polski nastąpił w środkowym triasie i objął ok. ¾ jej powierzchni . Osadziły się wówczas utwory wapienia muszlowego . Późny trias( kajper ) to okres regresji morza . W środowisku lądowym powstawały szare i czerwone iłowce , piaskowce oraz poziomy węgli brunatnych , a w warunkach morskich: dolomity , wapienie i lokalnie sól kamienna . W dolnej jurze ( liasie ) wykształciły się utwory detrytyczne , osady śródlądowe , osady brakiczne i morskie . Klimat stał się bardziej wilgotny . W jurze środkowej ( dogger ) zaczęła się transgresja jurajska . Powstawały wapnisto-piaszczyste skały , miejscami wzbogacone w uwodnione tlenki żelaza ( limonit ). W osadach późnojurajskiego morza wyróżnia się fację masywnych wapieni gąbkowych ( twarde wapienie skaliste , wapienie płytowe , zawierające amonity ) i facją oolitowo-koralową ( wapienie oolitowe , onkolitowe i organodetrytyczne ).Pod koniec wczesnej kredy tworzyły się piaski glaukonitowe z fosforytami , margle , opoki i kreda pisząca . Głównymi jednostkami tektonicznymi piętra permsko-mezozoicznego są : niecka brzeżna , wał środkowopolski i niecka szczecińsko-łódzko-miechowska oraz monokliny śląsko-krakowska i przedsudecka .
Czwartorzęd w Polsce był okresem głębokich i gwałtownych zmian klimatycznych o zasięgu globalnym . W preplejstocenie nastąpiło znaczne ochłodzenie klimatu ; obejmuje dwa okresy , zimny Otwocka ( rozwój iglastych lasów borealnych , zimnych stepów i subpolarnych torfowisk) i cieplejszy Celestynowa . We wczesnym plejstocenie nastąpiło pierwsze zlodowacenie Narwi o małym zasięgu . Objęło ono pn.-wsch. Polskę , częściowo pn.-zach. Wielkopolskę , Kujawy , Niz. Mazowiecką , Równinę Radomską i Polesie Lubelskie . Spływ wód z czoła lodowca skierowany był ku zachodowi do dorzecza Łaby . Ocieplenie nastąpiło w interglacjale podlaskim , który kończy wczesny plejstocen.

W środkowym plejstocenie wystąpiły dwa główne zlodowacenia , południowo- i środkowopolskie . Zlodowacenie południowopolskie dzieli się na zlodowacenie Nidy , Sanu I i Sanu II. Podczas zlodowacenia Nidy lodowiec skandynawski dotarł do Gór Świętokrzyskich , pokrył Wyż. Lubelską i Wyż. Łódzką . nastąpiła akumulacja najstarszych lessów . W czasie zlodowacenia Sanu I lądolód skandynawski przekroczył pas wyżyn południowopolskich i dotarł do dorzecza dolnego Sanu . lądolód zlodowacenia Sanu II pokrył całą pn. i środkową Polskę .
Zlodowacenie środkowopolskie to zlodowacenie Odry ,. w czasie którego lądolód dotarł do pn. krawędzi Wyż. Lubelskiej i G. Świętokrzyskich .



Bibliografia :
1.Kondracki J., „Geografia fizyczna Polski”. Warszawa 1988.
2.Otałęga Z., Andruszko R., „Encyklopedia geograficzna świata – Polska", tom X.
Kraków 1997
3.Galon2. Dadlez R., Jaroszewski W., „Tektonika”. Warszawa 1994. R., Dylik J., „Czwartorzęd Polski”, PWN . Warszawa 1967
4. Dadlez R., Jaroszewski W., „Tektonika”. Warszawa 1994.
5.Licińska D. „Geografia 8 Krainy i gospodarka Polski”,WSiP. Warszawa 1995