Przeciwdziałanie agresji - skrypt do zajęć profilaktycznych

„Przeciwdziałanie agresji. Porozumiewanie się i rozwiązywanie konfliktów bez przemocy.”
Dariusz Karczewski
W skrypcie „Przeciwdziałanie agresji. Porozumiewanie się i rozwiązywanie konfliktów bez przemocy” zebrane są informacje, dzięki którym w sposób jasny będzie można przedstawić uczniom wszelkie zagadnienia związane z agresją, a więc definicje, przejawy oraz rodzaje zachowań agresywnych, a także ich konsekwencje. Podczas zajęć dotyczących agresji uczeń będzie miał możliwość poznania stylów zachowań w sytuacjach konfliktowych, różnic w interpretacji zaobserwowanych sytuacji, zdobędzie umiejętność wyrażania czytelnie i bezpośrednio swoich uczuć, aktywnego słuchania innych. W trakcie spotkań powinien również poznać sposoby radzenia sobie z nagromadzonym stresem, frustracją.
Jak już wspomniałem wcześniej, skrypt, to zebrane informacje, materiały, które mają wspomóc pracę wychowawczą nauczyciela-wychowawcy, pedagoga, osób pracujących z dziećmi i młodzieżą. Nie są to gotowe scenariusze zajęć lekcyjnych, ponieważ prowadząc zajęcia poświęcone agresji, zachowaniom agresywnym należy wziąć pod uwagę, z jaką grupą wiekową pracujemy, jak liczebna jest to grupa, a także jakie metody powinniśmy zastosować, by przekazywane przez nas wiadomości utrwaliły się w umysłach uczniów.
Prowadząc osobiście zajęcia, odnośnie porozumiewania się w konflikcie, najczęściej łączę wiele metod. Stosując na przykład pogadankę lub mini-wykład łączę je z metodami aktywizującymi uczniów – dyskusja, „burza mózgów”, swobodne wypowiedzi uczestników. Pozwalam w ten sposób uczniom samodzielnie dojść do jakichkolwiek wniosków, sam jedynie wskazując drogę ich poszukiwań.

Zachęcam do lektury i wykorzystywania zgromadzonych tu materiałów podczas zajęć z dziećmi i młodzieżą.

I. AGRESJA

Zachowania agresywne zdarzają się wszystkim ludziom, ale najczęściej bywają jednorazowe lub incydentalne. Charakterystyczną cechą agresji jest więc to, że jej sprawca i ofiara nie pozostają nimi na zawsze, często „zmieniając się” swoimi rolami.
Przemoc stanowi szczególną formę zachowań agresywnych. Pojęcia „agresja” i „przemoc” często używane są zamiennie; te zjawiska bywają też trudne do odróżnienia w życiu codziennym.
W szczególnych warunkach agresja może przeradzać się w przemoc. Przemoc to wykorzystanie swojej przewagi nad drugim człowiekiem (fizycznej, emocjonalnej, społecznej, duchowej). Mamy z nią do czynienia wówczas, gdy osoba słabsza (ofiara) poddana jest przez dłuższy czas negatywnym działaniom osoby lub grupy osób silniejszych (sprawcy przemocy).
Przemocy towarzyszy zazwyczaj niska świadomość istoty problemu, cechująca wszystkich jej uczestników. To oznaczać może na przykład, iż sprawca nie jest świadom tego, że przezywając lub stosując „falę” robi komuś krzywdę, ofiara może nie być świadoma, że wykluczenie jej z grupy to przemoc i może obwiniać o to siebie samą, a świadkowie, obserwując wydarzenia, mogą nie wiedzieć, że mają do czynienia z przemocą lub mogą mieć trudności z jednoznaczną oceną tego zjawiska.
W szczególnych przypadkach przemoc może stać się uzależnieniem, jeśli jest stosowana jako forma rozładowania napięcia emocjonalnego, ponieważ jej sprawcy doznają wyraźnej ulgi, i dlatego powtarzają podobne zachowania. Między innymi z tego względu przemoc sama się nie kończy – potrzebna jest interwencja z zewnątrz.

Agresję najczęściej definiuje się jako świadome, zamierzone działanie, mające na celu wyrządzenie szeroko rozumianej szkody – fizycznej, psychicznej lub materialnej. Jej charakterystyczną cechą jest używanie przez kogoś siły fizycznej lub psychicznej wobec osoby o zbliżonych możliwościach, mającej zdolność skutecznej obrony. Poza tym agresję można określić, jako działanie skierowane przeciwko ludziom lub przedmiotom wywołującym u jednostki niezadowolenie lub gniew. Często agresją jest odpowiedzią na frustrację (przykry stan emocjonalny, pojawiający się wówczas, gdy jednostka, usiłując zaspokoić jakąś potrzebę, natrafia na przeszkody nie do pokonania).
Agresja może być związana z uczuciem złości i stanowić jeden ze sposobów jej wyrażania. Jednak złość jest naturalnym uczuciem, które można wyrażać na różne sposoby, również konstruktywne, na przykład rozmawiając z kimś na ten temat, podejmując próby rozwiązania sytuacji konfliktowej itp.

Przyczyn zachowań agresywnych można szukać w kilku obszarach:
1. Czynniki biologiczne:
a) czynniki temperamentalne – dziecko o „gorącym” temperamencie jest bardziej narażone na wytworzenie u siebie wzorca agresywnych zachowań;
b) zaburzona dynamika przebiegu procesów nerwowych (przejawiająca się w postaci nadpobudliwości psychoruchowej), która wiąże się m.in. ze wzmożoną aktywnością ucznia i problemami w kontrolowaniu swojego zachowania.
2. Wpływ środowiska rodzinnego:
a) brak ciepła i zaangażowania w sprawy dziecka ze strony opiekuna – nadmierny dystans uczuciowy, chłód i brak bliskiego kontaktu z dzieckiem, szczególnie w pierwszych latach jego życia, mogą wpływać na późniejszy brak empatii w kontaktach z ludźmi i jego wrogie nastawienie do otoczenia, co stanowi ryzyko zachowań agresywnych;
b) przyzwalająca i tolerancyjna postawa wobec dziecka, szczególnie wobec jego zachowań agresywnych w stosunku do otoczenia, często połączona z brakiem jasnych norm wobec dopuszczalności agresji – takie wychowanie często nazywane bywa „bezstresowym”, chociaż w istocie jest dla dziecka bardzo stresujące. Pozwalanie dziecku na agresję, całkowity brak reakcji rodziców lub brak jednoznacznej reakcji w przypadku agresywnych zachowań wobec otoczenia, powodują ich utrwalenie;
c) brutalne, agresywne zachowanie rodzica – agresja jest zachowaniem, którego można się nauczyć poprzez obserwację lub byciem obiektem takich zachowań. Dzieci, które są traktowane agresywnie przez swoich rodziców, podobnie zachowują się wobec swoich rówieśników (szczególnie tych słabszych), a słabszych życiu dorosłym często wobec własnych dzieci.
3. Wpływ grupy rówieśniczej:
a) naśladowanie agresywnych zachowań tych osób, które są ważne i atrakcyjne w grupie (np. starsi koledzy);
b) zmniejszenie się osobistej odpowiedzialności za agresywne zachowania, poprzez „rozłożenie” jej pomiędzy więcej osób („wszyscy to robią”);
c) zmniejszenie kontroli nad swoimi agresywnymi zachowaniami pod wpływem grupy.
4. Wpływ środowiska szkolnego:
a) czynniki związane z organizacją nauczania – nuda, brak zagospodarowania czasu, ograniczenie przestrzeni, brak możliwości relaksu i odprężenia (dla uczniów i nauczycieli), brak zajęć pozalekcyjnych;
b) niewłaściwy system norm – np. niespójny system norm, normy „podwójne” (inne są deklarowane, a inne rzeczywiście obowiązują), normy preferujące użycie siły, nieprzestrzeganie norm przez osoby znaczące;
c) niewłaściwa reakcja na zachowania agresywne – reakcje niekonsekwentne, bagatelizowanie przez nauczycieli niektórych zachowań agresywnych wśród uczniów, brak reakcji na drobne wykroczenia, brak skutecznej mediacji w przypadku konfliktów;
d) czynniki związane z relacjami uczeń-nauczyciel-rodzic – m.in. brak autentycznego dialogu, sprzeczność interesów, niewłaściwy sposób komunikowania się nauczycieli z uczniami.

Pomimo tego, że opisane powyżej czynniki mogą nasilać przejawy zachowań agresywnych, nie należy ich traktować jako głównych przyczyn, a tym bardziej jako uzasadnienie czy usprawiedliwienie występowania wszelkich sytuacji konfliktowych i agresji wśród uczniów. Dają nam one możliwość poznania przyczyn zachowań agresywnych zaobserwowanych wśród uczniów i podjęcie odpowiednich działań zmierzających do ich niwelacji oraz podjęcia właściwych metod pracy z uczniem agresywnym.

Formy agresji, z którymi można spotkać się na co dzień, w różnych sytuacjach, wiążą się nierozerwalnie z rodzajami zachowań agresywnych. Przeważnie jest tak, że przenikają się one wzajemnie lub współwystępują.
Najczęściej spotykane rodzaje agresji to:
Pośrednia – gdy skłaniamy innych by byli sprawcami
Bezpośrednia – gdy sami jesteśmy sprawcami
Jednostkowa – gdy sprawcą jest jedna osoba
Zbiorowa – gdy sprawcą jest więcej niż jedna osoba
Psychiczna – poniżanie, przezywanie, wyśmiewanie, grożenie, rozpowszechnianie plotek i oszczerstw, izolowanie.
Fizyczna – bicie, kopanie, popychanie, plucie, niszczenie własności, podstawianie nogi, zabieranie przedmiotów
Werbalna (słowna) – grożenie, wyśmiewanie, obrażanie, wyszydzanie
Niewerbalna – pokazywanie nieprzyzwoitych gestów, rozpowszechnianie za pomocą np. Internetu plotek i oszczerstw
Zamierzona – stanowiąca cel sam w sobie
Instrumentalna – służąca do osiągnięcia jakiegoś celu
Skierowana na osoby – przemoc
Skierowana na przedmioty –wandalizm
Skierowana przeciwko sobie – autoagresja

Konsekwencje zachowań agresywnych ponoszą wszyscy uczestnicy tych sytuacji, a więc zarówno ofiara i sprawca, jak i świadkowie. Długotrwałe pozostawanie w tego typu sytuacjach wiąże się z przeżywaniem silnych, trudnych emocji, wpływa na sposób myślenia o sobie i innych, na relacje z otoczeniem, ma też wiele skutków długofalowych.
1. Ofiary zachowań agresywnych, przemocy, przeżywają poczucie poniżenia i upokorzenia, lęk, rozpacz oraz smutek. Czują się osamotnione, bezradne i bezsilne. Wstydzą się i czują się winne, że nie potrafią sobie poradzić. W szkole wpływa to negatywnie na koncentrację i w konsekwencji na wyniki w nauce. Długofalowe skutki bycia ofiarą zachowań agresywnych to obniżona samoocena i zaniżone poczucie własnej wartości, problemy społeczne – trudności w nawiązywaniu kontaktów, skłonność do izolacji, częste myśli samobójcze.
2. Sprawcy zachowań agresywnych utrwalają sposoby agresywnych zachowań na przyszłość, następuje obniżenie odpowiedzialności za własne działania, skłonność do zachowań aspołecznych, łatwe wchodzenie w konflikty z prawem.
3. Świadkowie zachowań agresywnych, którzy nie potrafili się im skutecznie przeciwstawić, przeżywają dezorientację, często latami przechowują poczucie winy, niezadowolenie i pretensje do siebie, uczą się bierności, bezradności i braku reakcji w trudnych sytuacjach.

Poza wymienionymi powyżej skutkami psychicznymi, mającymi wpływ na relacje międzyludzkie, istnieją również konsekwencje prawne zachowań agresywno-przemocowych. Ustawa o postępowaniu w sprawach nieletnich z dnia 26 października 1982 r. (Dz.U. z 2002 r. Nr 11, poz. 109 ze zm.) określa, w art. 1 1, w stosunku do kogo i w jakim zakresie można stosować przepisy tejże ustawy. Precyzuje pojęcie nieletniego wyróżniając trzy kategorie nieletnich w zależności od przedziału wieku i rodzaju podejmowanych przez nich czynności:
a) w zakresie zapobiegania i zwalczania demoralizacji – w stosunku do osób nieletnich o nieoznaczonej dolnej granicy wieku do lat 18;
b) w zakresie postępowania w sprawach o czyny karalne – w stosunku do nieletnich, które dopuściły się takiego czynu po ukończeniu 13 lat, ale nie ukończyły lat 17;
c) w zakresie wykonywania środków wychowawczych lub poprawczych – w stosunku do osób nieletnich o nieoznaczonej dolnej granicy wielu do lat 21, względem których środki te zostały orzeczone.
Przewidziane w ustawie działania podejmuje się w przypadkach, gdy nieletni wykazuje przejawy demoralizacji lub dopuści się czynu karalnego. Jeżeli nieletni nie przejawia demoralizacji, ale jest nią zagrożony, możliwe jest wszczęcie postępowania opiekuńczego. Wobec nieletniego sąd może zastosować środki wychowawcze i środki poprawcze. W wyjątkowych, przewidzianych prawem wypadkach, wobec nieletniego może być orzeczona kara (art. 10 2 k.k.).
Art. 6 ustawy o postępowaniu w sprawach nieletnich zawiera katalog środków, które sąd może zastosować wobec nieletniego. Sąd może między innymi:
a) udzielić upomnienia;
b) zobowiązać do określonego postępowania, a zwłaszcza do naprawienia wyrządzonej szkody, do wykonania określonych prac lub świadczeń na rzecz pokrzywdzonego lub społeczności lokalnej, do przeproszenia pokrzywdzonego, do uczestniczenia w odpowiednich zajęciach o charakterze wychowawczym, terapeutycznym lub szkoleniowym, do powstrzymania się od przebywania w określonych środowiskach lub miejscach albo do zaniechania używania alkoholu lub innego środka w celu wprowadzenie się w stan odurzenia;
c) ustanowić nadzór odpowiedzialny rodziców lub opiekuna;
d) zastosować nadzór kuratora;
e) skierować do ośrodka kuratorskiego, a także do organizacji społecznej lub instytucji zajmującej się pracą z nieletnimi o charakterze wychowawczym, terapeutycznym lub szkoleniowym, po uprzednim porozumieniu się z tą organizacją lub instytucją;
f) orzec umieszczenie w rodzinie zastępczej, w młodzieżowym ośrodku wychowawczym, młodzieżowym ośrodku socjoterapii albo ośrodku szkolno-wychowawczym;
g) orzec umieszczenie w zakładzie poprawczym;
h) zastosować inne środki zastrzeżone w ustawie do właściwości sądu rodzinnego, jak również zastosować środki przewidziane w Kodeksie Rodzinnym i Opiekuńczym.

Istotne znaczenie dla podejmowanych przez szkołę działań o charakterze profilaktycznym ma art. 7 1 u.p.n., zgodnie z którym sąd rodzinny może:
a) zobowiązać rodziców lub opiekuna do poprawy warunków wychowawczych, bytowych lub zdrowotnych nieletniego, a także do ścisłej współpracy ze szkołą, do której nieletni uczęszcza, poradnią psychologiczno-pedagogiczną lub inną poradnią specjalistyczną, zakładem pracy, w którym jest zatrudniony, lekarzem lub zakładem leczniczym;
b) zobowiązać rodziców lub opiekuna do naprawienia w całości lub w części szkody wyrządzonej przez nieletniego;
c) zwrócić się do właściwych instytucji państwowych lub społecznych oraz jednostek samorządowych o udzielenie niezbędnej pomocy w poprawie warunków wychowawczych, bytowych lub zdrowotnych nieletniego.

Wiedza na temat agresji, przemocy jest dość specyficzna, odległa od potocznych wyobrażeń na ten temat i dlatego dość często napotyka się problemy z rozpoznaniem i rozumieniem tego rodzaju zjawisk, a co za tym idzie – reagowaniem na nie. Edukacja odnośnie tych tematów potrzeba jest zarówno uczniom, jak i w szczególności nauczycielom.
Przedstawione powyżej materiały, przekazane w sposób jasny i czytelny, mogą dostarczyć uczniom informacji o agresji i przemocy, uświadomić im jakie skutki powoduje przemoc, nauczyć lepszego zrozumienia uczuć innych osób. W dalszej części uczniowie będą mieli okazję przećwiczyć ważne umiejętności psychologiczne i społeczne, takie jak choćby: rozwiązywanie konfliktów bez przemocy, kontrolowanie swojej złości, obrony siebie i innych w sytuacjach trudnych.

II. POROZUMIEWANIE SIĘ BEZ PRZEMOCY

Style zachowania w konfliktach

U źródeł wszystkich opisanych poniżej reakcji tkwią nawyki wynikające z wielu doświadczeń. Zrozumienie siebie ułatwia zrozumienie innych osób w konflikcie. Może zmienić też nasze zachowania i metody postępowania w sytuacjach konfliktowych. W ten sposób możemy stopniowo dystansować się do zachowań innych ludzi oraz ich stylów reagowania w konfliktach.
Poniżej ukazanych jest czternaście stylów zachowania spotykanych w sytuacjach konfliktowych. Poznanie ich i zrozumienie może stać się swoistym kluczem do zrozumienia samego siebie, a w konsekwencji – innych ludzi.

1. Unikanie – omijanie problemu, nie podejmowanie działań, główną reakcją jest nie zauważanie lub wręcz zaprzeczanie istnienia konfliktu, nie podejmowanie jakichkolwiek działań, omijanie problemu tak długo, jak to jest możliwe, oczekiwanie na zmiany, jakie mogą nastąpić, na zdarzenie losu. Występuje wiara lub przekonanie, że problem sam zniknie. Osoby reagujące w ten sposób mają tendencję do zaprzeczania uczuciom np. uczuciu gniewu. Charakterystyczne dla ludzi, dla których samo napięcie emocjonalne i frustracja spowodowana konfliktem są na tyle silne, że wolą się oni wycofać z konfliktu, niż w sposób konstruktywny go rozwiązać. Takie podejście spowodowane może być np. bolesnymi wspomnieniami raniących konfliktów lub przekonaniem, że konflikt sam w sobie jest złem, że jest zbędny i poniżający.
Takie osoby często postrzegane są jako bezkonfliktowe. Same o sobie mogą myśleć, że nie mają problemów w relacjach z innymi ludźmi.
2. Ignorowanie – „nie chcę o tym rozmawiać”. Pomijanie problemu milczeniem w przekonaniu, że brak decyzji wywoła mniejszy konflikt niż odrzucenie żądań. Najczęściej w ten sposób zachowuje się jedna ze stron konfliktu, kiedy nie słucha argumentów strony przeciwnej, nie przyjmuje ich do wiadomości i nie stara się zrozumieć. W takiej sytuacji ludzie często radykalizują swoje poglądy, usztywniają przekonania i w rezultacie konflikt pogłębia się, a szanse na jego rozwiązanie się zmniejszają.
3. Poddanie się – „dobrze – niech będzie jak chcesz”. Jest to rezygnacja z własnych potrzeb na korzyść drugiej strony. Konflikt nie ulega rozwiązaniu, a w osobach tak reagujących pozostaje napięcie z tym związane. Tak reagują często osoby, które mają tendencje do zaprzeczania własnym uczuciom, nie dają sobie prawa do posiadania własnych potrzeb, które deprecjonują wartość własnych potrzeb. Często reagują tak osoby z niską samooceną.
4. Deprecjonowanie – umownie pozbawienie wartości przeciwnika w konflikcie („matoł”, „idiota”, „wapniak”, „dewotka”). Deprecjonowaniem jest również umniejszanie wartości przedmiotu sporu („przecież to głupstwo, nie warto się tym przejmować”).
5. Kompromis – „jeśli ty ustąpisz – zrobię to samo”. Wiara w moc kompromisu wyrasta z ukrytego przekonania o nierozwiązywalności sporów. Zakłada się, że obie strony dojdą do porozumienia, jeśli każdy zadowoli się osiągnięciem częściowego zaspokojenia swych potrzeb. Kompromis nie jest rozwiązaniem, a jedynie oddaleniem momentu konfrontacji i rzeczywistego ustalenia własnych praw i interesów.
6. Dominacja – „albo zrobisz to co ja chcę, albo nie chcę cię znać”. Pojawia się chęć zniszczenia jednej ze stron konfliktu przez drugą. Ta kategoria zachowań opiera się na założeniu, że ważne są tylko moje potrzeby. Opiera się na poczuciu siły, przewagi nad drugą stroną, a nie na racjonalnych argumentach.
7. Ekspresja emocjonalna – „powiem, co w tej chwili czuję”.
8. Reorientacja – istotą jest szukanie „kozła ofiarnego”, wskazanie winnego i skierowanie na niego siły biorących udział w konflikcie. Jest to doraźna metoda, której towarzyszą silne emocje.
9. Atak jako obrona – podłożem tego typu reakcji może być lęk, zmęczenie, zła kondycja psychofizyczna, choroba itp. Mogą kryć się pod nim własne niezaspokojone potrzeby, np. bezpieczeństwa, akceptacji. Zachowania tych osób są na zewnątrz podobne do stylu osób podejmujących walkę. Osoby takie mogą być postrzegane jako konfliktowe, chociaż ich intencją nie jest realizacja własnych potrzeb kosztem drugiej osoby.
10. Bierna agresja – „nikogo nie oskarżam, ale czy nie mówiłeś wczoraj, że...”. Często osoby tak reagujące w konfliktach oceniają siebie jako niekonfliktowe. Ich zachowania mogą być uświadomione lub nieuświadomione. Swoimi komunikatami mogą wzbudzać w innych ludziach poczucie winy i poczucie krzywdy. Otoczenie postrzega je na ogół jako konfliktowe.
11. Rozwiązywanie konfliktów z pozycji autorytetu – takie zachowanie w konflikcie ujawniane jest na ogół, jeśli jedna ze stron stoi na ważniejszej i silniejszej pozycji oraz ma od przeciwnej strony wyższe kompetencje do wypowiadania się w konfliktowej sprawie (szef-pracownik, nauczyciel-uczeń, rodzic-dziecko). Przy takim potraktowaniu druga strona czuje się najczęściej bezsilna. Może reagować buntem i agresją. Konflikt zamiast być rozwiązany, narasta i przeradza się często w walkę o własne prawa strony pokrzywdzonej.
12. Pokojowe współistnienie – obie strony udają, że konflikt nie istnieje. Podkreślają wspólnotę, ignorując przyczyny sporów. Pozornie współpraca między nimi jest dobra. Lecz wynika ona raczej z obowiązku niż z zaangażowania we wspólny cel. Poczucie fałszu towarzyszy obu stronom lub jednej ze stron. Rodzi się wiele podejrzeń o nieczyste intencje, a kontakt nabiera cech gry, uniemożliwiającą otwartą komunikację.
13. Problem do rozwiązania – „zastanówmy się wspólnie, jak rozwiązać ten problem”. Uczestnicy konfliktu uznają, że potrzeby każdej ze stron są równie ważne. Podejmują wspólny wysiłek w poszukiwaniu rozwiązań, akceptowalnych przez obydwie strony na drodze negocjacji lub poszukują pomocy osób trzecich niezaangażowanych w konflikt, które będą wspierać proces rozmów. Wspólna praca nad rozwiązaniem jest potraktowaniem konfliktu jako problemu do rozwiązania.
14. Pomoc osób trzecich – zwracanie się do niezależnej i bezstronnej osoby, która nie uczestniczy w konflikcie, z prośbą o rozstrzygnięcie sporu lub z prośbą o pomoc w rozwiązaniu (arbitraż, mediacja, sąd).

Różnice między interpretacjami, ocenami, opiniami, osądami a spostrzeżeniami opisującymi sytuację

Mówiąc coś do kogoś lub o kimś zwykle nie odnosimy się do sytuacji, którą właśnie obserwujemy, tylko nawykowo skupiamy się na tej osobie – interpretujemy jej zachowanie, oceniamy ją, osądzamy, krytykujemy, wyrażamy opinie itp. Aby doskonalić umiejętności porozumiewania się próbujmy dostrzec, co mówi czy robi ta osoba, a następnie jasno i przejrzyście sformułować nasze spostrzeżenia. Zamiast odnosić się do osoby, której działanie nam się podoba lub nie, oceniać ją, krytykować czy osądzać, po prostu rzeczowo opisujemy zaistniałą sytuację.

Przykłady:

A. Ocena, opinia lub osąd: Paweł jest nieznośny.
Spostrzeżenie: Paweł dziś kilkakrotnie wybuchał śmiechem podczas lekcji.
B. Ocena, opinia lub osąd: Piotrek mnie szykanuje.
Spostrzeżenie: Piotrek wskazał na mnie palcem na przerwie i coś mówił do swoich kolegów
C. Ocena, opinia lub osąd: Eliza jest mądra.
Spostrzeżenie: Eliza przeczytała w tym tygodniu trzy książki.
D. Ocena, opinia lub osąd: To było niegrzeczne.
Spostrzeżenie: Wyszedł trzaskając drzwiami.

Zadanie do wykonania:

1. Napisz kilka przykładów ocen, opinii lub osądów, które wystawiasz innym lub sobie samemu.
2. Opisz spostrzeżenia, w wyniku których powstała Twoja ocena, opinia czy osąd (opisz sytuację).

Aktywne słuchanie

Każdy z nas jest inny. Mamy różne zainteresowania, preferencje, doświadczenia. Gdy chcemy się z kimś porozumieć, nie zakładajmy, że wszyscy lubią to samo i potrzebują tego samego. Aby nawiązać z kimś kontakt należy dowiedzieć się, co ten człowiek czuje, czego chce, czego oczekuje. Receptą na dowiedzenie się, czego ludzie potrzebują, czego pragną, jest słuchanie i obserwowanie ich, zadawanie pytań. Zapewne jest to duży wysiłek – odchodzenie od siebie w kierunku drugiego człowieka, okazanie empatii, poświęcenie mu uwagi, skierowanie pewnej ilości energii na autentyczne zainteresowanie rozmówcą. Należy jednak pamiętać, że tym lepszym będzie się rozmówcą, im mniej się będzie mówiło, a więcej słuchało drugiego człowieka.

Zasady pomocne dobremu słuchaczowi:
1. Bądź „obecny” i „dostępny” dla osoby, która chce dzielić się sobą w rozmowie z tobą. Skup całkowicie uwagę na przekazywanych przez Nadawcę komunikatach. Słuchaj uważnie, aby poznać „wewnętrzną logikę” drugiej osoby. Ona na ogół jest inna niż twoja.
2. Słuchaj całej osoby, nie tylko wypowiadanych słów. Zwracaj uwagę na komunikaty pozawerbalne, na mowę ciała. Okazując empatię możesz odebrać także to, co Nadawca przekazuje poza słowami – odkryć jego uczucia i potrzeby.
3. Akceptuj innych takimi, jakimi są. Nie interpretuj myśli wypowiadanych przez rozmówcę, nie zastanawiaj się nad jego intencjami i motywami kierującymi nim, a tym bardziej nie osądzaj. Gdy drugi człowiek dzieli się sobą z tobą, wspomagaj go empatycznymi i uspokajającymi reakcjami. Podtrzymuj rozmówcę na duchu zarówno, gdy ten właśnie mówi, jak i milczy.
4. Patrz na osobę, która mówi do ciebie. Każdy potrzebuje kontaktu z drugim człowiekiem, który jest też tego wart, aby go wysłuchać. Kontakt to nie tylko słowa. To także przekaz pozawerbalny.
5. Wychyl się lekko ku Nadawcy i słuchaj go z uwagą. Mowa ciała – jeśli uważnie słuchasz, także twoje ciało przyjmuje taką pozycję, aby jak najlepiej odbierać komunikaty.
6. Zadawaj pytania. Kiedy pytasz, dajesz sygnał rozmówcy, że go słuchasz z uwagą oraz interesujesz się tym, co on mówi. Pytania pomagają też wyjaśnić wątpliwości, zorientować się, czy dobrze zrozumiałeś to, co mówi druga osoba.
7. Wyjaśniaj. Staraj się wyjaśniać odebrany komunikat. Próbuj precyzyjnie zrozumieć, co druga osoba ma na myśli, parafrazując jej wypowiedź, dopytując, wyrażając wątpliwości, zamiast samemu tworzyć interpretacje cudzych komunikatów.
8. Trzymaj się przyjętego przez rozmówcę tematu i nie przerywaj mu. Akceptuj wszystko, czym dzieli się on z tobą. Na ogół mamy tendencję do tego, aby natychmiast reagować na to, co mówi druga osoba. Często więc jej przerywamy, nie damy nawet dokończyć myśli. Nawet, jeśli to, co myślisz, wydaje ci się znacznie bardziej interesujące od tego, co mówi drugi człowiek, ucz się skupienia uwagi na rozwijanym przez niego temacie i nie zmieniaj go, dopóki rozmówca go nie wyczerpie.
Będąc w roli słuchacza, proponuj jedynie sugestie (jeśli jest taka potrzeba rozmówcy). Nie stosuje rad, wskazówek, nie zmieniaj tematu, nie narzucaj swojego zdania, nie wyrażaj uwag itp. Akceptuj i szanuj trudne uczucia twojego rozmówcy, odmienne zdanie, przeciwne poglądy i przyznaj mu prawo do indywidualności, do odmienności (serdeczność bez osądu).
9. Używaj słów zorientowanych na rozmówcę: „ty”, „twój”, „ciebie” itp. Koncentrując się na wypowiedziach z „ja”, stawiasz siebie w centrum rozmowy, a więc przechodzisz od słuchania do mówienia. Tę granicę przekraczamy często mimowolnie, więc warto mieć tego świadomość. Rozumiejąc komunikację jako dzielenie się sobą z innymi, staraj się brać pełną odpowiedzialność za swoje reakcje i wypowiedzi. Jeśli w rozmowie pełnisz rolę słuchacza, buduj komunikaty, których centrum jest drugi człowiek, a nie ty.
10. Wyrażaj wdzięczność. Każda osoba dzieląca się z tobą swoim doświadczeniem wzbogaca także twoje życie. Warta jest więc tego, aby jej za to podziękować. Jeśli umiesz dostrzec to, co było dla ciebie ważne w rozmowie, podziękuj konkretnie za to, co wpłynęło na ciebie pozytywnie. Opisz to w formie spostrzeżenia.

Komunikat „JA” - ćwiczenia

Przykład:

Jacek: Proszę Pana, czy mógłby mi Pan pomóc zrobić tę tabelkę. Nie umiem sobie poradzić z tym komputerem.
Wychowawca: Jacku, kiedy prosisz mnie o pomoc, gdy rozmawiam z Twoimi kolegami, jestem rozdarty, gdyż chciałbym Ci pomóc, a ta rozmowa zajmie nam jeszcze 20 minut. Przyjdź do mnie po kolacji, to spróbujemy coś razem zrobić w tej sprawie.

W scence użyto języka „JA”. Zwroty w języku „JA” pozwalają innej osobie uzyskać informacje, co czujesz i czego oczekujesz od tej osoby (czego potrzebujesz i o co prosisz).

1. Spostrzeżenie (opis zachowania drugiej osoby): Jacku, kiedy prosisz mnie o pomoc, gdy rozmawiam z Twoimi kolegami,
2. Uczucia: jestem rozdarty,
3. Potrzeby: gdyż chciałbym Ci pomóc, a ta rozmowa zajmie nam jeszcze 20 minut.
4. Prośba: Przyjdź do mnie po kolacji, to spróbujemy coś razem zrobić w tej sprawie.

Zadanie: Przeczytaj opisane sytuacje i sformułuj komunikaty w języku „JA”.

A. Andrzej – uczeń drugiej klasy pożyczył w zeszłym tygodniu od Ciebie książkę i nie zwrócił jej, choć umówiliście się, że odda ją najpóźniej w piątek. Powiedz mu co czujesz i czego potrzebujesz.

Spostrzeżenie ...............................................................................................................................
Uczucia ........................................................................................................................................
Potrzeby .......................................................................................................................................
Prośba ..........................................................................................................................................

B. Koledzy zwracają się do Ciebie używając zdrobnienia, którego nie cierpisz. Chcesz, żeby przestali mówić do Ciebie „Asiuniu”, a zaczęli mówić „Asiu” lub „Joasiu”.

Spostrzeżenie ...............................................................................................................................
Uczucia ........................................................................................................................................
Potrzeby .......................................................................................................................................
Prośba ..........................................................................................................................................

C. Grupa Twoich znajomych umówiła się z Tobą, że w środę zrobicie wspólnie dekorację świąteczną. Z sześciu osób, przyszły tylko cztery. Dwójka znajomych nie pojawiła się, nie informując o tym nikogo. Powiedz im o swoich uczuciach i potrzebach.

Spostrzeżenie ...............................................................................................................................
Uczucia ........................................................................................................................................
Potrzeby .......................................................................................................................................
Prośba ..........................................................................................................................................

D. Koleżanka z klasy opowiada o Tobie zmyślone historie „za Twoimi plecami”. Dowiedziałaś się o tym przypadkowo, od innej koleżanki. Powiedz koleżance, która Cię oczernia, co czujesz i czego potrzebujesz.
Spostrzeżenie ...............................................................................................................................
Uczucia ........................................................................................................................................
Potrzeby .......................................................................................................................................
Prośba ..........................................................................................................................................

Słuchanie innych osób.
Cztery sposoby odbioru negatywnego komunikatu.

Gdy potrafimy na chwilę zatrzymać się i uświadomić swoje emocje, potrzeby, pragnienia, życzenia, wyznawane wartości, myśli, możemy świadomie przeżywać nasze uczucia. Nie obarczymy wtedy innych osób winą za ich pojawienie się. Wybierzemy sposób naszego zachowania w konkretnej sytuacji, biorąc odpowiedzialność za podjętą decyzję.
Wypowiedzi innych osób, ich reakcje, zachowania, mogą być katalizatorem naszych emocji, lecz nigdy nie są ich przyczyną.
Emocje, uczucia, które w nas powstają, zależą od naszej interpretacji sytuacji, od tego, jak odniesiemy się do słów i/lub czynów innych osób, a także od naszych aktualnych potrzeb i oczekiwań.

Komunikat: Jesteś najgorszym egoistą, jakiego w życiu spotkałem.
Kiedy ktoś przekazuje nam tego typu komunikat o negatywnym zabarwieniu, mamy do wyboru cztery reakcje:

1. Wzięcie winy na siebie. Rzeczywiście, powinienem był wykazać więcej wrażliwości.
Komunikat traktujemy tutaj w sposób bardzo osobisty, słysząc w nim głównie oskarżenie i krytykę. Zgadzamy się wtedy z osądem rozmówcy i uznajemy swój błąd. Wybór takiej reakcji sporo nas kosztuje – cierpi na tym nasze mniemanie o sobie, a my pogrążamy się w poczuciu winy, wstydzie, depresji.
2. Obwinianie innych. Jak możesz tak mówić! Przecież zawsze biorę pod uwagę Twoje potrzeby. Sam jesteś potwornym egoistą, więc to oczywiste, że nie możesz mnie zrozumieć.
Reagując w ten sposób obciążamy winą rozmówcę. Zapewne ogarnie nas przy tym gniew, złość, wściekłość, poczucie krzywdy. Podobnie poczuje się nasz rozmówca, gdyż krytykujemy go, osądzamy, atakujemy.
3. Wczucie się we własne uczucia i potrzeby. Kiedy mówisz, że jestem najgorszym egoistą, jakiego w życiu spotkałeś, jest mi przykro, bo pragnęłabym, abyś zauważył, jak bardzo staram się uwzględniać Twoje potrzeby.
Skupiając się na naszych uczuciach i potrzebach uświadamiamy sobie, że czujemy ból, który wynika z pragnienia, aby nasze starania zostały przyjęte z uznaniem. Jest to komunikat budujący porozumienia. Dzięki niemu mamy szansę, że nasz rozmówca odniesie się do nas z empatią.
4. Słuchanie uczuć i potrzeb innych. Czy jest Ci przykro (czy masz żal, czy jesteś rozgoryczony), że Twoje potrzeby za mało są brane pod uwagę?
Nasza reakcja wynika z wczucia się w emocje i potrzeby naszego rozmówcy. Jest to komunikat budujący porozumienia. Umożliwia drugiej osobie zastanowienie się nad własnymi uczuciami i potrzebami.

Wniosek:
Im lepiej umiemy kojarzyć uczucia z potrzebami, tym łatwiej jest:
- nam reagować współczująco na to, co mówią lub robią inni ludzie;
- innym ludziom reagować współczująco na to, co my mówimy czy robimy.

Zadanie do wykonania:

Napisz poniżej, co ktoś (koleżanka lub kolega, rodzic, nauczyciel) powiedział do Ciebie w ostatnich dniach, co wyrażało osąd lub krytykę i spowodowało, że poczułeś dyskomfort.

A. Napisz, jak zareagowałbyś biorąc winę na siebie.
B. Napisz, jak zareagowałbyś obwiniając rozmówcę.
C. Napisz, jak zareagowałbyś wczuwając się we własne uczucia i potrzeby.
D. Napisz, jak zareagowałbyś wsłuchując się w uczucia i potrzeby rozmówcy.

E. Opisz, co czułeś w tej sytuacji. Określ Twoje potrzeby, które nie zostały zaspokojone.
F. Wyobraź sobie, że rozmawiasz o tym z zaprzyjaźnionym kolegą. Powiedz mu, co czujesz i czego potrzebujesz.
G. Wyobraź sobie, że rozmawiasz o tym z ową osobą, od której owe słowa usłyszałeś. Powiedz mu, co czujesz i czego byś sobie życzył.


Literatura

1. Aronson E. – Człowiek istota społeczna, PWN, Warszawa 1999 .
2. Bryant P.E., Coman A.M. – Psychologia rozwojowa, Wyd. Zysk i S-ka, Poznań 1997.
3. Hamer H. – Program lekcji wychowawczych dla uczniów wyższych klas szkół podstawowych oraz uczniów liceów i techników, Wyd. VEDA, Warszawa 1993.
4. Okoń W. – Nowy słownik pedagogiczny, Wyd. „Żak”, Warszawa 1995.
5. Sałasiński M., Badziukiewicz B. – Vademecum pedagoga szkolnego, WSiP, Warszawa 2003.
6. Skrzyński W. – Podstawy psychologii klinicznej, Wyd. ARW DIMA, Warszawa 2000.
7. Jak radzić sobie z agresją i przemocą?, Niezbędnik Nauczyciela, Kampania „Szkoła bez przemocy”, Warszawa 2006.