Mit, jego funkcje, opracowane, kontynuacje i nawiązania w literaturze.

Motywy mityczne w literaturze:

MIT – opowieść wyjaśniająca za pomocą alegorii i symboli pochodzenie świata, bogów, ludzi, organizująca wierzenia społeczności

Podział mitów:
mit antropogenetycznyczny – o stworzeniu człowieka
mit teogoniczny – o stworzeniu Bogów, o relacjach między Bogami;
mit genezyjski (kosmogoniczny) – o stworzeniu świata
mit genealogiczny – o pochodzeniu rodów
mit eschatologiczny – zajmujące się problemem śmierci, życia pośmiertnego;
mit kosmogoniczny – o powstaniu świata

Mitologia: uporządkowana przez Homera (VIII w.p.n.e.) oraz Hezjoda (VII w.p.n.e) – stała się oficjalna podstawą wierzeń starożytnych greków

Funkcje mitu:
- poznawcza – uzasadnianie i interpretacja różnych niezrozumiałych dla człowieka zjawisk, zdarzeń
- sakralna – wprowadzanie w życie społeczeństwa kultów różnych bóstw
- światopoglądowa – podstawy wierzeń religijnych
- tworzenie archetypów (rodzajów zachowań)
- określenie kondycji człowieka (słaby wobec przyrody, śmiertelnik)
- określanie największych pragnień, marzeń człowieka
Mit to odpowiedź na nurtujące człowieka pytania. Jak powstał on sam, jak powstał Bóg; zaspokajał ciekawość człowieka dotyczącą jego relacji ze światem;

MITYZACJA, czyli uniwersalizm mitu:
mit w starożytności był sacrum – opowieścią o świętości. Jednak opowieści mityczne można oderwać od czasu, przestrzeni i miejsca. Mity są uniwersalne, ponadczasowe, również współczesne
Mityzacja polega na oderwaniu pewnych motywów, postaw od konkretnego czasu, przestrzeni i kontekstu.

Mityczne archetypy:
pozostałości powtarzających się doświadczeń ludzkich, dziedziczone przez nich i zakorzenione w ich podświadomości.

Prometeusz – dobroczyńca ludzkości, archetyp buntownika
wykradł z Olimpu ogień, za karę Zeus przykuł go do skał Kaukazu, sęp miał mu codziennie wyszarpywać fragment wątroby; przykład altruizmu, bezinteresownego poświęcenia się;
nawiązania i kontynuacje:
- (podobieństwo do Biblijnego archetypu – Chrystus – męczennik – poświęcenie dla ludzkości)
- „Do gór i lasów” – Kochanowski – w tej autobiograficznej fraszce poeta porównuje się do Prometeusza, który mógł przybierać różne postacie.
- prometeizm romantyczny: poświęcenie się jednostki dla dobra ogółu, np.:
o Konrad w „Dziadach” Adam Mickiewicz mówi o cierpieniu za miliony, buntuje się przeciwko Bogu, chce poświęcić się dla narodu
o „Dziady” – scena pierwsza więzienna – Tomasz Zan, przewodniczący Towarzystwa Filomatów i Filaretów poświęcił się dla dobra ugrupowania – na tym właśnie polegała cała koncepcja Filomatów i Filaretów – na PROMETEIZMIE
- Oda do młodości – Adam Mickiewicz
- „Stary Prometeusz” – Herberta. – Prometeusz nie jest już tu buntownikiem, jest już stary, żyje spokojnie z żoną, ma przyjaciół i przechowuje podziękowanie za ogień. Tylko młodzi ludzie się buntują. Starsi wolą spokojnie żyć i poddać się kolejom losu.
- Stasia z „Siłaczki” – poświęcenia dla dobra nauki
- Doktor Judym z „Ludzi bezdomnych” – poświęcenie pełnego perspektyw życia na rzecz biednych ludzi, których leczył
- zbieżność z MESJANIZMEM
- prometejska postawa w życiu – ks. Maksymilian Kolbe


Odyseusz – archetyp wędrownika, tułacza; symbol wiary w przetrwanie
Zmuszony do wzięcia udziału w wojnie trojańskiej podróżował przez 20 lat. Pozostał wierny swojej ojczyźnie – Itace oraz żonie Penelopie.
nawiązania i kontynuacje:
- Sonety krymskie – Adam Mickiewicz – poeta pielgrzym, nie wiedzący dokąd zmierza, nie potrafiący cieszyć się krajobrazami, które widzi, ponieważ ucieka mu „serce w okolice dalekie”
- Księgi narodu polskiego i pielgrzymstwa polskiego – Adam Mickiewicz
- hymn „Smutno mi Boże” Słowackiego – poeta określa się tu mianem pielgrzyma, o swej drodze mówi, że jest „sto mil od brzegu i sto mil przed brzegiem”
- „Pielgrzym” Norwida – bohater to tułacz, wygnaniec, tęskniący do swej ojczyzny
- „Odys” Leopolda Staffa – poeta utożsamia każdego z Odysem, każdy człowiek powinien dążyć do swej Itaki (określonego celu), mimo, że zazwyczaj koniec podróży jest inny
- Seweryn Baryka w „Przedwiośniu” – pielgrzym do ojczyzny, wyśnionej i wyidealizowanej;
- „Latarnik” – Henryk Sienkiewicz

Dedal – archetyp postawy racjonalnej, pracowitości
Ikar – archetyp nierozwagi, marzycielstwa
Ikar, nie posłuchawszy zakazu ojca, zachłysniety wolnością, podleciał zbyt blisko słońca i woskowe skrzydła wykonane przez Dedala roztopiły się – Ikar zginął.
nawiązania i kontynuacje:
- obraz „Pejzaż z upadkiem Ikara” – Bruegel – ucieczka w świat marzeń nie zawsze daje człowiekowi dobro
- „Ikar” Grochowiaka: realizacja archetypu Ikara w tym utworze polega na dyskusji o roli wyimaginowanego, wyidealizowanego piękna w ludzkim życiu. Piękna należy szukać w rzeczach prostych, nawet brzydkich (twarz i dłonie starej praczki). Porzucenie realiów na rzecz marzeń to ucieczka Ikara – może się zakończyć tragicznie;
- „Dedal i Ikar” – Herberta
- „Do fraszek” – Jan Kochanowski
Nie zawżdy do wrót trafi, aż pióra szychtuje
Do ramienia, toż ledwe wierzchem wylatuje.
- „Prawa i obowiązki” Różewicza. Nawiązuje on do obrazu Bruegela, snuje refleksje na temat roli artysty w społeczeństwie. Każdy ma prawo wybrać swoja drogę, nie musi odwoływać się do sumienia.
- Ernest Bryll „Wciąż o Ikarach głoszą”: przeciwstawienie dwóch postaw: idealisty Ikara i racjonalisty Dedala. W imię trwałych wartości Bryll odrzuca piękno i jego ulotność. Uważa, że nie powinno się narażać życia w imię bezsensownych choć efektywnych gestów. Takim dla Brylla byłby również powrót Dedala, aby próbować ratować syna.
- IKAR JAKO IDEALISTA – młode pokolenie romantyków i pozytywistów: nie liczą się z możliwością klęski, a ponoszą ją, np.:
o Doktor Judym z „Ludzi bezdomnych” - idealista, pełen marzeń, nie ocenia jednak realiów, ponosi klęskę
o Kordian – chciał przewodzić spiskowi – okazał się za słaby – poniósł klęskę

Syzyf – archetyp sprytu, próby ucieczki przed śmiercią, również archetyp ludzkiego losu
Zdradziwszy jakiś sekret Zeusa ściągnął na siebie tym samym jego gniew. Próbował wielu sztuczek aby przechytrzyć bogów. Uwięził Hadesa, później podstępem wrócił na Ziemię, ostatecznie został jednak ukarany – toczy ciężki głaz pod górę, który zawsze, tuż przed szczytem wymyka mu się z rąk.
nawiązania i kontynuacje:
- „Syzyf” – obraz Tycjana
- „Syzyfowe prace” – Żeromski – tytuł wiąże się z sytuacją historyczną Polski (daremny trud Rosjan włożony w zniszczenie świadomości narodowej, próby przeciwstawienia się młodzieży zaborcom)

Niobe, Demeter – archetyp matki cierpiącej
Nieposłuszną córkę Demeter porwał Hades – Kora sprowadziła nieszczęście zarówno na siebie jak i na matkę. Od tamtej pory przez pół roku Kora była z Hadesem (zima), przed drugie pół – z Demeter(lato).
Niobe cieszyła się licznym potomstwem i domagała się czci większej niż ta, którą ludzie oddają Latonie – matce dwojga dzieci. By się zemścić – dzieci Latony zabiły dzieci Niobe – nie doceniła ona macierzyństwa, skamieniała z bólu po utracie potomstwa
kontynuacje i nawiązania:
- w Trenach Kochanowski odwołuje się do Niobe:
Nie dziwie się Niobe, że na martwe ciała
Swoich najbliższych dziatek patrząc skamieniała

Penelopa – archetyp wiernej żony
Czekała na Odyseusza 20 lat, oddalała swe ponowne zamążpójście różnymi sposobami

Herakles – archetyp męstwa i siły
Miał wiele pozytywnych cech, jednak był bardzo porywczy – w napadzie szału zabił żonę i dzieci. Za karę musiał wykonać 12 prac Eurysteusza. Po ich wykonaniu stał się nieśmiertelny
nawiązania i kontynuacje:
- „Oda do młodości” – Mickiewicz
Hej! ramię do ramienia! spólnymi łańcuchy
Opaszmy ziemskie kolisko! (...)
Dalej, bryło, z posad świata!
Nowymi cię pchniemy tory.

Narcyz – archetyp miłości egocentrycznej
Odrzucił miłość Nimfy Echo i Afrodyta ukarała go – zakochał się we własnym odbiciu w wodzie i umarł z tęsknoty. Po śmierci zamienił się w kwiat.

Afrodyta – archetyp piękna, miłości zmysłowej
nawiązania i kontynuacje:
- w „Ludziach bezdomnych” pierwszy rozdział zatytułowany jest „Wenus z Milo”. Judym będąc w Luwrze podziwia posąg Afrodyty (Wenus)

Nike – archetyp zwycięstwa
bogini zwycięstwa często towarzysząca Zeusowi i Atenie. Przedstawiana jako młoda kobieta ze skrzydłami u ramion.
kontynuacje i nawiązania:
- „Nike, która się waha” Herberta. Tu Nike przez chwilę nie jest boginią, lecz człowiekiem, zastanawia się nad losem młodego żołnierza, który ma stanąć do walki i (to wie tylko Nike) – zginąć. Ostatecznie bogini pozostaje niewzruszona. Wiersz ten to polemika ze stereotypowym postrzeganiem bohaterstwa.
- „Chwila w Troi” – Szymborskiej. Przedstawia tu współczesne dziewczynki „chude i bez wiary, że piegi znikną z policzków”. Marzą o byciu piękną Heleną z Troi, o rycerzach, którzy walczyliby o nie.
- „Nike” – Pawlikowska – Jasnorzewska. Tu nieszczęśliwa miłość porównywana jest do paryskiej Nike z Samotraki, która mimo tragedii zostaje niepokonana.

Orfeusz i Eurydyka – symbol miłości po grób
nawiązania i kontynuacje:
- Tristan i Izolda – miłość przetrwała nawet śmierć
- MIŁOŚĆ ROMANTYCZNA – tragiczna, nieszczęśliwa
- Tren XIV – Kochanowskiego
Gdzie te wrota nieszczęsne, którymi przed laty
Puszczał się w ziemię Orfeusz szukając swej straty?

Eros i Psyche – symbol miłości fizycznej i duchowej

Mityczne toposy
(zakorzenione na trwałe w literaturze motywy)

Arkadia – kraina wiecznej szczęśliwości, jako:
kontynuacje i nawiązania:
- złoty wiek – z mitu o 4 wiekach ludzkości, w którym to człowiek żył bez trosk, zmartwień, chorób, a jego życie było wieczną zabawą
- wieś, spokój, przyroda - w RENESANSIE u Kochanowskiego, np. „Pieśń świętojańska o Sobótce”
- dom – Kochanowski „Na dom w Czarnolesie”. Świat wartości, który daje człowiekowi szczęście, poczucie bezpieczeństwa; grono rodzinne, spokojna starość, ludzka życzliwość;
- natchnienie dla artysty, odpoczynek – Kochanowski „Na lipę”
- praca na roli – Rej, „Żywot człowieka poczciwego”; Praca nie męczy, zawsze jest owocna, panuje dostatek – jest to wyidealizowany wizerunek wsi
- dzieciństwo – Adam Mickiewicz „Pan Tadeusz” (inwokacja i epilog)
- przeciwstawienie wizji wojny, pokój – Baczyński
- ojczyzna
o „Przedwiośnie” Żeromskiego; dla Seweryna Baryki ojczyzna jest swoistym sacrum, Postrzega ją przez pryzmat mitu o szklanych domach.
o Norwid „Moja piosnka”
Do kraju tego, gdzie kruszynę chleba
Podnoszą z ziemi przez uszanowanie
Dla darów nieba... Tęskno mi panie...
o Itaka Odysa – „Odyseja” - Homer
- Nawłoć - Przedwiośnie” Żeromskiego; beztroskie życie arystokracji
- kraina nadniemeńska – „Nad Niemnem” Elizy Orzeszkowej