Architektura gotyku w Polsce
Osobne miejsce w architekturze gotyckiej miał nurt ceglany dominujący w północnej części Europy z wielobarwną dekoracją ceglaną i ażurowymi szczytami - katedra w Lubece 1261-1263, kościół św. Mikołaja w Stralsundzie.
W Polsce początki architektury gotyckiej wiążą się z działalnością budowlaną cystersów (Jędrzejów, Wąchock, Koprzywnica, Sulejów) tworzące grupę małopolską opartą na wzorach burgundzkich. Pełne zastosowanie systemu gotyckiego nastąpiło w cysterskich kościołach na Śląsku: Lubiąż, Trzebnica.
Na południu w XIV w. łączono użycie cegły i kamienia dla elementów konstrukcyjnych oraz detalu, odrębność ta została zapoczątkowana budową katedry na Wawelu w 1320. Obok katedry w sylwecie średniowiecznego miasta zaznaczała się wieża ratuszowa, fortyfikacje z barbakanem (Carcassonne, Kraków), miejskie rezydencje rycerskie, sukiennice.
Gotyk. Architektura. Gotyk pojawił się w P. w pocz. XIII w. Okresem największego rozkwitu byty czasy Kazimierza W. i Kazimierza Jagiellończyka, które należą do najświetniejszych w sztuce polskiej. Sztukę popierał król, duchowieństwo (J. Długosz, Jakub z Sienna i in.), szlachta i patrycjat miejski. W ciągu XIV w. obok sztuki dworskiej ukształtowała się sztuka mieszczańska, której rozkwit był związany z rozwojem miast. Najżywszy ruch artystyczny ogarnął Małopolskę z Krakowem i Śląsk. W poszczególnych regionach P. gotyk przybierał lokalne formy, co się zaznaczyło np. w stosowaniu różnych materiałów; na Śląsku i w Małopolsce budowano z cegły (stosując kamień w częściach konstrukcyjnych i dekoracyjnych), a czasem z kamienia (Strzegom); na Mazowszu, Pomorzu i w Wielkopolsce używano prawie wyłącznie cegły. Formy gotyckie rozpowszechniały od ok. poł. XIII w. zakony żebrzące, związane z miastami. Wznoszone przez nie ceglane kościoły miały plany krzyżowo-centralne (franciszkański w Krakowie), częściej zaś wydłużone dzięki jednonawowym korpusom i prostokątnym prezbiteriom (Nowy Korczyn, Zawichost, pierwotny kościół Dominikanów w Krakowie). Duże znaczenie dla rozwoju architektury pol. miał Śląsk. W XIII (od 1244) i XIV w. wzniesiono nową katedrę wrocławską, o trójnawowym korpusie bazylikowym z 2-wieżową fasadą i prostokątnym prezbiterium z ambitem. Rozpowszechniły się także kościoły halowe, których najstarszym przykładem jest dwunawowy kościół w Ziębicach z XIII w. Trójnawowe kościoły halowe wznoszono w ciągu XIII w. w Małopolsce i Wielkopolsce, ale przeważały bazyliki oraz prowincjonalne budowle jednonawowe.
W ciągu XIV w. skrystalizował się krakowski system konstrukcyjny zwany filarowo- skarpowym ( przyporowy system), występujący gł. w kościołach Krakowa: Mariackim, Bożego Ciała, św. Katarzyny i w katedrze wawelskiej. Do katedry wawelskiej, rozpoczętej 1322 i wzorowanej na wrocławskiej, dobudowano od wsch. strony kaplicę Mariacką ze sklepieniem trójdzielnym. Sklepienie takie wcześniej przyjęło się na Śląsku (Wrocław), a w Małopolsce stosowano je także w kościołach dwunawowych (Chybice, Kurzelów, Wiślica). Kościoły typu krakowskiego, zazwyczaj wieżowe, miały trójnawowy korpus bazylikowy i wydłużone, trójbocznie zamknięte prezbiterium. Obok takich kościołów powstawały kościoły halowe (Olkusz, Sandomierz, katedra lwowska), wieżowe lub bezwieżowe. Wznoszono też budowle sakralne i świeckie ze sklepieniem wspartym na centralnym filarze (zamek na Wawelu, krakowski kościół Św. Krzyża, kaplica zamkowa w Lublinie). Okazałe bazyliki śląski (św. Marii Magdaleny, św. Elżbiety i Bożego Ciała we Wrocławiu, kościoły w Strzegomiu, Głogowie, Kłodzku, Jeleniej Górze, Legnicy) oraz kościoły halowe (we Wrocławiu: NMP na Piasku, św. Doroty, Św. Krzyża, kościół w Świdnicy) miały wnętrza prostsze od krakowskich. Budowano też kościoły z nie wyodrębnionym prezbiterium (NMP na Piasku) i jeszcze bardziej jednolite wnętrza halowe z obejściem (Nysa). W budownictwie Wielkopolski, łączącym wpływy południowej i północnej P., występowały budowle bazylikowe i halowe, z dekoracją ceramiczną. Katedra gnieźnieńska (po 1342) otrzymała wielobocznie zamknięty chór z obejściem, gł. zaś cechą katedry poznańskiej stało się otoczenie kaplicami naw i chóru (z ambitem) oraz ażurowe triforia. Wiek XIV był okresem rozkwitu architektury na Pomorzu Zach., gdzie powstały kościoły o masywnych, gładkich fasadach jedno- lub dwuwieżowych i bogatej dekoracji ceramicznej (Kołobrzeg, Kamień Pomorski, Szczecin, Stargard, Słupsk). Na wsch. Pomorzu oraz na Warmii budowano ceglane kościoły gł. halowe (Toruń, Gdańsk, Frombork), a także bazyliki (NMP w Stargardzie, św. Jakuba w Toruniu, Cystersów w Pelplinie), zbliżone często do układu halowego i zdobione gotyckimi attykami (Orneta). Charakterystycznym ukształtowaniem ,,oznaczają się niektóre kościoły Torunia i Gdańska, o masywnej jednowieżowej bryle, wzmacniane skarpami wewn., dzięki czemu mury zewn. stanowią gładkie, jednolite płaszczyzny, wnętrza zaś zyskują jakby szeregi kaplic. Największym kościołem Pomorza, rozbudowanym już w XV w., jest kościół NMP w Gdańsku, Zwartą grupę tworzą liczne kościoły Warmii - trójnawowe hale bez wydzielonego prezbiterium, z wieżą od ruch. i szczytem wsch. (Olsztyn, Dobre Miast,Barczewo, Lidzbark).
W XV w. rozwijała się gł. architektura ceglana. Przed połową wieku powstał niewielki halowi kościół NMP w Poznaniu; kościoły halowe budowano w całej Wielkopolsce(Świebodzin, Bydgoszcz, Łekno. Gostyń itd.) i w północnej P.; powstawały one jeszcze w XVI w. (Biecz). Z nielicznych jednofilarowych budowli centralnych wyróżnia się kościół w Gosławicach. W Małopolsce (Raciborowiec, Szczepanów) powstała grupa niewielkich, gł. ceglanych kościołów ze schodkowatymi portalami kamiennymi; podobne portale zachowały się także w budowlach świeckich oraz stały się zjawiskiem w Małopolsce powszechnym. W późnym okresie gotyku rozwinęła się architektura Mazowsza; wznoszono tu ceglane, zwykle wieżowe bazyliki i kościoły halowe z trójbocznie zamkniętym prezbiterium, kryte sklepieniami sieciowymi lub kryształowymi, o charakterystycznych szczytach z wnękami i sterczynami, zdobione fryzami (NMP na Nowym Mieście w Warszawie, Nieszawa, Ciechanów, Będków, Przasnysz, Ostrołęka, Wizna, Kleczków). Przy końcu XV i w XVI w. pojawiły się kościoły obronne (Brochów) i cerkwie (Synkowicze, Supraśl, Małomożejkowo). Bardzo późno, bo .v ciągu XVI w., rozwinęła się ceglana architektura wileńska(ośmioboczne wieżyczki, filary z wałeczkami, Kryształowe sklepienia), której wykwitem jest mały kościół św. Anny, z fasadą o bujnych formach gotyku płomienistego
W okresie gotyku nastąpił rozwój architektury świeckiej. Miasta zakładano na regularnym planie szachownicowym, z rynkiem pośrodku (miasto). Otaczano murami, których obronność potęgowały liczne baszty wieże z bramami (Kraków, Paczków). W XIV w. ukształtował się typ kamieniczki mieszczańskiej o wąskiej fasadzie (Toruń, Gdańsk). Z publicznych budowli miejskich wyróżniają się krakowskie Sukiennice z XIV w. (przebudowane w XVI w.) i ratusze: w Krakowie (zachowana tylko wieża z XIV-XV w.), we Wrocławiu (rozbudowany 1470-1505), w Toruniu i Gdańsku. Również ok. 1500 zespolono gmachy Akademii Krakowskiej (Collegium Maius) i założono dziedziniec arkadowy.
Wcześniej powstały czworoboczne zamki (dwory, obronne) w Oporowie (1 poł. XV w.) i Dębnie (147080), regularnym ukształtowaniem zapowiadające renesans. W 2 poł XIII i gł. w XIV w. budowano liczne zamki obronne z kamienia lub cegły i kamienia polnego, wyżynne i nizinne. Najwięcej ich przetrwało na Śląsku (Bolków, Chojnik, Zagórze). Zachowały się ruiny zamków w Czersku i Ciechanowie (XV w.). W ziemi chełmińskiej, na Pomorzu i Mazurach powstało wiele zamków zakonu krzyżackiego (Malbork). Do architektury krzyżackiej nawiązywały zamki biskupie w Kwidzyniu i Lidzbarku. Charakterystyczną grupę stanowi łańcuch wyżynnych zamków z czasów Kazimierza W. (Smoleń, Będzin, Chęciny, Olsztyn, Bobolice, Odrzykońj. Na ziemiach wsch. do najokazalszych należały zamki: w Mirze, Trokach, Kamieńcu Podolskim, Chocimiu.
Z budownictwa drewnianego przetrwały kościoły z końca XV i pocz. XVI w., budowane na tradycyjnym planie dwuczłonowym, kryte wysokim dwuspadowym dachem: zachowały się na Śląsku (Łącza, Księży Las, Pniów, Syrynia), Podhalu (Dębno, Harklowa, Grywałd, pod Wieluniem (Grębień, Łaszew) i w Rzeszowskiem (Haczów). Wyraźna gotycyzacja budownictwa drewnianego nastąpiła w XVI w.; wieże i dzwonnice, zazwyczaj z nadwieszonymi pięterkami, otrzymywały stożkowe i iglicowe hełmy, czasem otoczone niższymi wieżyczkami (kościół z Komorowic-obecnie w Woli Justowskiej).
Zespół miejski w Chełmnie.
Wzorcowy, znakomicie zachowany przykład średniowiecznego założenia urbanistycznego.
W latach 20. XIII w. powstał w Ziemi Chełmińskiej zalążek przyszłego Państwa Krzyżackiego. Dotychczasowy władca tej dzielnicy, książę Konrad Mazowiecki przekazał ją Zakonowi Najświętszej Marii Panny. Ówczesny wielki mistrz Herman von Salza wybrał na pierwszą stolicę Krzyżaków Chełmno, lokując w 1233 r. w pobliżu piastowskiego jeszcze grodu nowe miasto. Zostało ono obdarzone prawem, nadającym mieszczanom wiele swobód, większych od tych, które zawierało powszechnie stosowane prawo magdeburskie. Odtąd tzw. prawo chełmińskie weszło w powszechne użycie w Prusach, na Pomorzu i Mazowszu.
Wytyczony w XIII stuleciu plan urbanistyczny przetrwał do dzisiaj. Regularną szachownicę ulic wymierzono prętem chełmińskim (wzorzec tej miary przechowywano na ratuszu). Zachowało się także sześć z pierwotnie ośmiu świątyń gotyckich, a także fortyfikacje miejskie z Bramą Grudziądzką i 17 basztami. Gotycki początkowo ratusz został w drugiej połowie XVI w. gruntownie przebudowany w stylu niderlandyzującego manieryzmu. Główną ozdobę stanowi wieńcząca go, bogata attyka.
W złotym okresie architektury krzyżackiej powstał chełmiński kościół parafialny pw. Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny (1280–1340). Do potężnej trójnawowej hali dostawiono na przełomie XV i XVI w. dwie wieże, z których ukończono tylko północną, górującą nad miastem.
Konkurencja Torunia i Elbląga oraz wzniesienie nowej stolicy w Malborku zahamowało rozwój Chełmna, które dzięki temu zachowało tyle gotyckich zabytków.
Collegium Maius Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie.
Najstarszy zachowany gmach Akademii Krakowskiej, powstały z połączenia kilku gotyckich kamienic mieszczańskich.
Akademię Krakowską powołał do życia Kazimierz III Wielki w 1364 r., ale po jego śmierci uczelnia podupadła. Prawdziwymi fundatorami Akademii stali się jednak dopiero Władysław II Jagiełło i jego pierwsza żona, św. Jadwiga Królowa, zmarła w 1399 r. Wykonując testament żony Jagiełło odnowił ok. 1400 r. uczelnię, wzbogaconą o wydział teologiczny, co uczyniło z niej prawdziwy uniwersytet. Na potrzeby Akademii nabyto kilka kamienic przy ul. Św. Anny, które z czasem połączono. Wspólny dziedziniec obwiedziono arkadowymi gotyckimi krużgankami o kryształowych sklepieniach. W początkach XVI w. mistrz Benedykt ukończył skrzydło biblioteczne. W salach na parterze odbywały się wykłady, tu także mieszkali profesorowie. Na piętrze usytuowano reprezentacyjne sale: Aula Jagiellońska, Stuba Communis (jadalnia), Libraria (biblioteka) — obecnie Sala Senatu. Z biegiem lat Collegium Maius nie wystarczało rozrastającej się uczelni. Powstawały inne kolegia i gmachy. W XIX w. stare Collegium pełniło role biblioteki, dziś mieści się tu Muzeum Uniwersyteckie, a paradnych salach odbywają się podniosłe uroczystości akademickie — wybory rektora, nadanie doktoratu honorowego
Zamek krzyżacki w Golubiu-Dobrzyniu.
Jeden z najlepiej zachowanych przykładów wczesnej architektury obronnej zakonu.
Złączone w XX w. dwa miasta nad Drwęcą Golub i Dobrzyń dzieliła przez kilka stuleci nie tylko rzeka, ale i historia. Pierwsze leżało w krzyżackiej Ziemi Chełmińskiej (Prusach Królewskich), drugie w kujawskiej (koronnej) Ziemi Dobrzyńskiej. Pograniczna komturia golubska pełniła ważną rolę w krzyżackim systemie obronnym. Na przełomie XIII i XIV w. wokół niewielkiego dziedzińca stanął czteroskrzydłowy zamek, ze wzmocnionym dwiema małymi wieżami południowymi narożnikami (od XV w.). Od 1466 r. Golub był ośrodkiem bardzo bogatego starostwa królewskiego. Jednym z nich została w 1611 r. siostra Zygmunta III Wazy, szwedzka królewna Anna. Gospodarna pani przebudowała zamek w stylu późnego renesansu — stąd charakterystyczne attyki. Ostatnia poważna renowacja nastąpiła za czasów Augusta II Mocnego.
Rządy pruskie (od 1772) przyniosły stopniową ruinę zamku. Po II wojnie światowej gmach odzyskał stopniowo dawną świetność. Za sprawą organizowanych tu turniejów rycerskich Golub-Dobrzyń zyskał światową sławę wśród miłośników dawnej broni i historii.
Ratusz Głównego Miasta w Gdańsku.
Jedna z najlepiej zachowanych siedzib władz miejskich, łącząca gotycką bryłę z manierystycznymi wnętrzami.
W miejscu, w którym najważniejsza z gdańskich ulic — Długa, przekształca się w wydłużony plac — Długi Targ, w pierwszej połowie XIV w. zbudowano gotycki ratusz (1327–36), zastąpiony na przełomie następnego wieku nowym, okazalszym, wzniesionym przez mistrza Henryka Ungeradina. Po powrocie Gdańska do Polski strzeliła śmiało w górę wieża ratuszowa — symbol suwerenności miasta, nadbudowano także drugie piętro, zwieńczone od wschodu późnogotycką attyką (1465–92). Po pożarze w połowie XVI w. mistrz Dirk Daniels osadził na wieży renesansowy hełm z figurą króla Zygmunta II Augusta. Surowe ceglane mury ozdobiła w XVI w. manierystyczna kamieniarka (projektu Antoniego van Obbergena), a wnętrza otrzymały przebogaty wystrój swoim programem głoszący potęgę miasta i rolę jego związków z Rzecząpospolitą, zwłaszcza alegoryczny plafon w Wielkiej Sali Obrad. Nad przyozdobieniem siedziby władz najbogatszego miasta Europy Środkowej pracowali Hans Vredeman de Fries, Isaac van den Blocke, Willem van der Meer. W XVIII wieku wierny Rzeczypospolitej patrycjat ufundował barokowy portal wejściowy ze słynnymi Lwami Gdańskimi, podtrzymującymi tarczę herbową, spoglądającymi ku Złotej Bramie, przez którą przybywali do Gdańska polscy królowie.
Z pożogi wojennej ocalały najcenniejsze elementy wyposażenia i wystroju, zdemontowane wcześniej, nim wiosną 1945 r. gmach ratusza spłonął. Wróciły na swoje miejsce po zakończeniu odbudowy gmachu (1946–70).
Ratusz w Poznaniu.
Pomnik architektury renesansowej, najlepiej zachowana nowożytna siedziba władz miejskich na ziemiach dawnej Rzeczypospolitej.
W połowie XIII w. książę poznański Przemysł I wydał przywilej lokacyjny dla swojej stolicy. Jeszcze w tym samym stuleciu mieszczaństwo poznańskie wzniosło siedzibę swoich władz. W 1536 r. stary gotycki ratusz spłonął, a jego odbudowę w stylu renesansowym przeprowadził włoski architekt Giovanni Battista Quadro. Największą ozdobę gmachu stanowiła trójkondygnacyjna loggia zwieńczona attykową koroną z trzema wieżyczkami, przesłaniająca właściwy gmach. Spoza attyki strzela w górę wysoka wieża, w rdzeniu jeszcze gotycka, w XVIII w. nakryta klasycystycznym hełmem.
Elewacja, jak i wnętrze pokryto dekoracją o bogatym, bardzo przemyślanym programem. Obok wizerunków polskich monarchów, herbów, umieszczono symbole cnót i przymiotów (Herkules, Salomon, Dawid). W dekorowaniu sklepienia paradnej sali na I piętrze sięgnięto po tematykę astralną, motywy groteskowe, roślinne i fantastyczne.
W końcu XVIII w. Komisja Dobrego Porządku przeprowadziła gruntowny remont ratusza, ponowiony na początku XX w. Gmach spłonął w trakcie walk o Poznań w zimie 1945 r. Po odbudowie znalazł tu swoją siedzibę Muzeum Historii Miasta. Symbolem Poznania są dwa koziołki, co południe potykające się na ratuszowym zegarze.
Zamek Hochbergów w Książu.
Największa rezydencja arystokratyczna na Śląsku.
Za pierwszego budowniczego zamku w Książu (dziś dzielnica Wałbrzycha) niektórzy badacze uważają księcia seniora Bolesława IV Kędzierzawego, który władał przejściowo Śląskiem po wypędzeniu 1146 Władysława II Wygnańca. Ponad sto lat później Bolko I Surowy, założyciel świdnicko-jaworskiej linii Piastów Śląskich, w miejsce starego grodu zbudował pierwszy gotycki zamek, zwany Książęcą Skałą, jedną z ważniejszych twierdz broniących księstwa od południa (1288–92). Po wcieleniu dzielnicy do Czech (1392) zamek przekazano rycerstwu. Nowi właściciele korzystając z anarchii czasów husyckich trudnili się rozbojem na drogach wiodących przez Sudety (tzw. raubritterzy). Okres stabilizacji nastąpił dopiero po 1509, gdy tutejsze dobra na ponad cztery stulecia objął ród Hochbergów, wielcy właściciele ziemscy, następnie magnaci węglowi, protektorzy luteranizmu na Dolnym Śląsku. Od połowy XIX w. władali także jako książęta dobrami pszczyńskimi na Śląsku Górnym.
W latach 1548–55 powstała na wzgórzu nad dolina Pełcznicy późnogotycko-renesansowa rezydencja. Późnobarokowy korpus frontowy zbudowano w latach 1718–34 według projektu F.A. Hammerschmidta. W początkach XX w. kolejna rozbudowa w stylu historyzmu uczyniła z Książa największą siedzibę pańską nie tylko na Śląsku — ponad 400 sal i pokoi. Monumentalny pałac otacza tarasowy park krajobrazowy, stopniowo przechodzący w naturalny las, w którym wznosi się m.in. kaplica-mauzoleum, tzw. Stary Zamek czyli romantyczna sztuczna ruina, zabudowania stadniny i wielka palmiarnia (w Lubiechowie). Po wyjeździe Hochbergów do Anglii rząd III Rzeszy skonfiskował dobra ksiąskie. W obrabowanym ze zbiorów pałacu do końca wojny prowadzono wielkie prace budowlane, przystosowujące go celów rezydencji Adolfa Hitlera. W skałach kuto ogromne korytarze i hale, prawdopodobnie do celów produkcji tajnych broni. Po 1945 dawny zamek odrestaurowano częściowo, umieszczając tu m.in. hotel i sale wystawiennicze.
Zamek Królewski na Wawelu w Krakowie.
Monumentalny zespół rezydencjonalny, ukształtowany w pierwszej połowie XVI w. z wykorzystaniem fragmentów wcześniejszych, gotyckich budowli.
Gród na Wawelu istniał już w czasach przedpiastowskich, kiedy znajdował się tu ośrodek plemiennego państewka Wiślan (IX w.). Od ok. 990 r., po przejściu Krakowa pod władzę Mieszka I, gród stał się jedną ze stolic monarchii, a od 1040 r. główną. Za rządów Bolesława I Chrobrego stanęła rotunda Panny Marii, zrekonstruowana częściowo w XX w. (zw. rotundą Św. Feliksa i Adaukta).
Kazimierz III Wielki wzniósł w połowie XIV okazały zamek królewski, w obręb którego włączono partie wcześniejszych budowli romańskich i gotyckich. Z rezydencji tej pozostało niewiele — tzw. Wieża Łokietkowa i wzniesiony za czasów Jadwigi i Władysława II Jagiełły Pawilon Gotycki zwany Kurza Stopką. W 1499 r. zamek spłonął. Rozpoczęta niezwłocznie odbudowa, trwająca cztery dziesięciolecia i prowadzona kolejno przez Franciszka Florentczyka, mistrza Benedykta zw. Sandomierzaninem i Bartolomeo Berrecciego, przeistoczyła zamek w wielką rezydencję renesansową ze słynnym dziedzińcem o trójkondygnacyjnych, arkadowych krużgankach. Pierwsze powstało krótkie skrzydło zachodnie — 1505 (Dom Królowej Elżbiety Rakuszanki), następnie właściwym pałac monarszy — skrzydła północne i wschodnie — 1507–29, mieszczący zespół paradnych sal i komnat, m.in. słyną Salę Poselską z kasetonowym stropem z zespołem rzeźbionych głów ludzkich. Z ok. 200 rzeźb Hansa Snycerza, Sebastiana Tauerbacha i Jana Jandy (1535) ocalało do naszych czasów tylko 30. Czwarte skrzydło, południowe, tworzy parawanowa ściana.
Do ozdobienia wnętrz Zygmunt I Stary i Zygmunt II August zamawiali w najlepszych niderlandzkich pracowniach tkaniny obiciowe, ogromne gobeliny, zwane od miasta ich wytwarzania arrasami. Kolekcja powstała głównie w latach 1553–71. Najbardziej znana jest seria biblijna — cykle Dzieje Noego, Dzieje Wieży Babel. Arrasy zapisane Rzeczypospolitej w ciągu następnych stuleci odbywały liczne podróże i na Wawel powróciły dopiero w XX w., najpierw zwrócone przez Rosję Sowiecką 1921–25, a następnie 1961 r., po ewakuacji do Kanady jesienią 1939 r. Po pożarze w 1595 r. Zygmunt III Waza polecił odbudowę spalonych części zamku Giovanniemu Trevano. Powstał wówczas piękny wczesnobarokowy apartament z Salą Pod Ptakami (kominek odkuł Reitino da Lugano), kaplicą, gabinetem i sypialnią królewską.
W 1611 r. Zygmunt III statecznie przeniósł swoją siedzibę do Warszawy. Zamek Wawelski popadał w coraz większe zaniedbanie. Katastrofę przyniósł pożar wzniecony przez zołnierzy szwedzkich podczas Wojny Północnej (1702). Zaborca austriacki zamienił Wawel na koszary wojskowe, które mieściły się tu aż do 1905 r. Wiek XIX przyniósł m.in. zburzenie licznych budowli na wzgórzu wawelskim — ich miejsce zajął głównie plac ćwiczeń. Rozpoczęta przed I wojną światową wielka restauracja zamku ze środków społecznych, prowadzona przez Zygmunta Hendla i Adolfa Szyszko-Bohusza, doprowadziła do przywrócenia wnętrzom i dziedzińcowi dawnego piękna. Prace przerwała II wojna światowa, podczas której Wawel był rezydencją generalnego gubernatora Hansa Franka. Wówczas miejsce Kuchni Królewskich po zachodniej stronie dziedzińca arkadowego zajął nowy budynek biurowy. Restaurację kontynuowano po 1945 r. Zamek Wawelski jest obecnie siedzibą Państwowych Zbiorów Sztuki.
Zamek Królewski w Warszawie.
Główna, obok Wawelu, rezydencja monarsza w Polsce, łącząca cechy gotyku, wczesnego baroku, rokoka i klasycyzmu — całkowicie odbudowana po zniszczeniu podczas II wojny światowej.
Początki warszawskiej rezydencji monarszej sięgają końca XIII w. kiedy na wysokim brzegu wiślanym powstał drewniany gród Piastów Mazowieckich. W pierwszej połowie XV w. na terenie grodu stały dwa gotyckie, ceglane pałace książęce — Curia Maior (Dwór większy) i Curia Minor (Dwór mniejszy) oraz dwie wieże — Grodzka i Okrągła (ob. Władysławowska). Ok. 1570 r. Zygmunt II August zlecił swoim architektom rozbudowę rezydencji w stylu renesansowym. Prace przerwała rychła śmierć króla. Do dzieła powiększenia zamku powrócono u schyłku stulecia po przeniesieniu tu głównej rezydencji królewskiej. Według planów m.in. Matteo Castellego i Constantino Tencalli został zamknięty pięciobok skrzydeł. Nowe główne skrzydło zachodnie ozdobiły trzy wieże — dwie małe po bokach i wielka zegarowa pośrodku. Budowla utrzymana w surowym stylu wczesnego baroku otrzymała elegancką kamieniarkę. Bogato dekorowane wnętrza (m.in. sale sejmowe) zdobiły wspaniale kolekcje dzieł sztuki, zrabowane w większości podczas szwedzkiego potopu. W epoce saskiej gruntownie przebudowano w stylu rokoka skrzydło północnowschodnie, które otrzymało wówczas trzy charakterystyczne ryzality.
Złoty okres dla zamku rozpoczął się wraz z objęciem tronu przez Stanisława Augusta Poniatowskiego. Zbiorowym dziełem architektów (Jakub Fontana, Dominik Merlini, Jan Christian Kamsetzer), malarzy (Marcello Bacciarelli, Canaletto) i rzeźbiarzy (Andrzej Le Brun, Jakub Monaldi) powstał jeden z najwspanialszym w Europie zespołów wnętrz klasycystycznych. Składały się nań dwa główne apartamenty: prywatny (Sala Canaletta i Audiencjonalna, Sypialnia) i Wielki (Sala Balowa, Rycerska, Tronowa, Gabinet Marmurowy).
Po upadku Rzeczypospolitej zamek pozostał siedziba władz zaborczych i półniepodległych — Księstwa Warszawskiego i Królestwa Polskiego. Po powstaniu listopadowym wywieziono do Rosji kolekcje dzieł sztuki, zniszczono wiele wnętrz, przede wszystkim tych związanych z historią Polski. W okresie II RP zamek (1926–39 rezydencja prezydenta) odrestaurowano pod kierunkiem Kazimierza Skórewicza i Adolfa Szyszko-Bohusza.
Dzieło zniszczenia budowli rozpoczął pożar 17 IX 1939 r. podczas bombardowania niemieckiego Warszawy. Po zajęciu miasta okupanci całkowicie obrabowali i zdewastowali wnętrza. Część zabytków, jak i fragmenty wystroju uratowali pracownicy Muzeum Narodowego pod kierunkiem Stanisława Lorentza. Mury zamkowe Niemcy wysadzili po upadku powstania warszawskiego (XI/XII 1944).
Do odbudowy zamku ze środków społecznych przystąpiono dopiero w 1971 r. Realizację projektu Jana Zachwatowicza uwieńczyło otwarcie dla zwiedzających odtworzonych wnętrz (1984, Sala Balowa 1988). Zamek Królewski w Warszawie obok funkcji muzealnych pełni także role gmachu reprezentacyjnego stolicy i Rzeczypospolitej.
Zamek krzyżacki w Malborku.
Największa gotycka ceglana twierdza w Europie, dawna rezydencja wielkich mistrzów krzyżackich.
Blisko pół wieku po przybyciu w dorzecze dolnej Wisły Zakon Panny Marii rozpoczął wznoszenie nad brzegiem Nogatu, w miejsce pomorskiego grodu Zantyr, potężnego założenia obronnego, które z czasem rozwinęło się w największy zespół ceglany w Europie (1272–1399). Najstarszą część zamku stanowi tzw. Wysoki Zamek — klasyczny czworobok o krużgankowym dziedzińcu, siedziba komtura i konwentu. W 1309 r. wielki mistrz Siegfried von Feuchtwagen przeniósł swoją siedzibę z Wenecji do Malborka, który po zaborze Pomorza Gdańskiego leżał już w centrum rozległego państwa obejmującego południowe i wschodnie pobrzeża Bałtyku.
Po przybyciu władz zakonu przebudowano dotychczasowe przedzamcze — wzniesiono tu Zamek Średni — rezydencję wielkiego mistrza. Składają się na nią trzy skrzydła: wschodnie (pomieszczenia gościnne), północne (infimeria, wielka komturia), zachodnie (Wielki Refektarz). W przekształconym Wysokim Zamku powstał kościół Najświętszej Panny Marii, z portalami za sztucznego kamienia, zwanymi Złotą Bramą. Pod jego prezbiterium znajduje się kaplica Św. Anny — mauzoleum 11 wielkich mistrzów. Na przedłużeniu zachodniego skrzydła wybudowano za rządów Winricha von Kniprode i Konrada Wallenroda pałac wielkiego mistrza (1382–99), mogący konkurować z rezydencjami innych monarchów europejskich. Szczególnie pięknie opracowano elewacje od strony Nogatu — wielkie okna i wysmukłe kolumienki nadają jej lekkość, niezwykłą w średniowiecznej twierdzy. Z wnętrz urodą wyróżniają się dwa refektarze — letni i zimowy ze sklepieniami palmowymi. Oba zamki połączono systemem podwójnych murów obronnych z kilkudziesięcioma wieżami i basztami Zamku Niskiego, przeznaczonego przede wszystkim na cele gospodarcze oraz mieszkania dla służby i żołnierzy, a także sprzężono z obwarowaniami miasta Malborka.
W wyniku wojny trzynastoletniej 1454–66 Malbork znalazł się w rękach polskich, a na zamku aż do I rozbioru rezydowali królewscy starostowie. Zaborca pruski rozpoczął rozbiórkę murów, przerwaną dopiero w epoce romantyzmu. Aż do wybuchu II wojny światowej trwały prace zmierzające do przywrócenia zamkowi dawnego kształtu. Dzieło to po zniszczeniach wojennych jest kontynuowane po dzisiaj.
Zamek królewski w Chęcinach.
Ruiny gotyckiego zamku, przez wieki jednej z głównych twierdz Królestwa Polskiego.
U schyłku XIII w. władający wówczas Małopolską król czeski Wacław II polecił swojemu namiestnikowi Janowi Muskacie, biskupowi krakowskiemu, wznieść, na górze panującej nad niewielkim świętokrzyskim miasteczkiem Chęciny, potężny zamek. Dzieło zakończył zwycięski konkurent Przemyślidy — król Władysław I Łokietek. Począwszy od 1318 przechowywano tu skarbiec Królestwa, a i sam monarcha często tu mieszkał. Zwoływał tu także zjazdy rycerstwa.
Na wąskim szczycie góry stanęła twierdza o wydłużonym planie, najeżona trzema wieżycami, z których zachodnia pochodzi prawdopodobnie z przełomu XV i XVI w., kiedy to powstał tzw. zamek dolny. Wcześniej prace budowlane prowadził w Chęcinach król Kazimierz III Wielki (ceglane nadbudówki wież). Od XV stulecia zamek zaczął pełnić rolę więzienia stanu, w którym osadzano także co ważniejszych jeńców wojennych. Przekształcona w epoce renesansu twierdza, siedziba starostów królewskich, spłonęła 1607 podczas Rokoszu Zebrzydowskiego. Dopiero co odbudowaną w stylu baroku spalili ponownie Szwedzi (1657). Jeszcze raz odbudowany zamek chęciński był użytkowany do schyłku XVIII w., potem zaś przekształcił się w majestatyczną ruinę, kilkakrotnie konserwowaną w ciągu dwóch ostatnich stuleci.
Zamek kapitulny i konkatedra pw. Najświętszej Marii Panny i Św. Jana Ewangelisty w Kwidzyniu.
Gotycki zespół sakralno-obronny, wzniesiony w 1. połowie XIV w.
Jedną z konsekwencji podboju przez Zakon Krzyżacki i chrystianizacji pogańskich Prus było ustanowienie tu w 1243 przez papieskiego legata Wilhelma z Modeny sieci biskupstw. Jednym z nich została diecezja pomezańska, obejmująca wschodni brzeg Dolnej Wisły. Blisko trzecią część ziem otrzymał biskup i jego kapituła. Stolicą rozległych dóbr stał się Kwidzyn. W następnym stuleciu w mieście wzniesiono dwa ceglane zamki gotyckie — jeden jako rezydencję biskupią, drugi, złączony w jeden system z katedrą, dla kapituły (1320–55). To bardzo rzadko zachowane sprzężenie architektury militarnej i sakralnej stanowi o dużej wartości artystycznej budowli. Sekularyzacja i protestantyzacja Prus Książęcych w 1. połowie XVI w. doprowadziła do upadku biskupstwo pomezańskie. Zburzeniu uległ w całości zamek biskupi, a w końcu XVIII w. władze fryderycjańskich Prus rozebrały skrzydła południowe i wschodnie oraz krużganki zamku kapitulnego (1798). Ocalał natomiast najbardziej charakterystyczny element zespołu — monumentalny dansker czyli wieżyca sanitarna, połączona z zamkiem długą szyją.
Trójnawowa pseudobazylika kwidzyńska wyróżnia się dwukondygnacyjnym prezbiterium (podzielonym na tzw. kryptę i wysoki chór) i brakiem transeptu. Z dawnego wyposażenia przetrwała późnogotycka snycerka (m.in. tron biskupi i polichromie ścienne) i barokowe ołtarze oraz epitafia okolicznej szlachty i mieszczaństwa. Po 1945 świątynia wróciła w ręce katolików, a od 1992 jest konkatedrą diecezji elbląskiej.
Zespół miejski w Gdańsku.
Najwspanialszy w pobrzeżach Morza Bałtyckiego kompleks architektury miejskiej z epoki gotyku i manieryzmu.
Obchodzący w 1997 r. tysiąclecie istnienia Gdańsk, swój obecny kształt urbanistyczny zawdzięcza rozkwitowi gospodarczemu za rządów Krzyżaków, a po wojnie trzynastoletniej (1454–66) władców polskich. Po zdobycie słowiańskiego grodu i rzezi jego mieszkańców (1308) Krzyżacy założyli u ujścia Motławy do Wisły nowe miasto, a właściwie kilka odrębnych organizmów miejskich — obok Głównego (obdarzonego zmodyfikowanym, stosownie do portowego charakteru Gdańska, prawem chełmińskim w 1343 r.), powstały Miasta Stare i Nowe, a także dwa Przedmieścia. Całość znalazła się w XVI–XVII w. w obrębie wspaniałych nowożytnych fortyfikacji bastionowych. W odróżnieniu od typowego miasta na prawie niemieckim Główne Miasto nie ma Rynku, a jego funkcje przejęła ulica Długa, zwłaszcza jej wschodnia część zwana Długim Targiem, oraz nabrzeże Motławy. Przy Długim Targu wyrosły najwspanialsze kamienice mieszczańskie, najpierw gotyckie, potem manierystyczne (słynna Kamienica Złota), z charakterystycznymi przedprożami — najlepiej zachowanymi dziś na ulicy Mariackiej. Przy Długim Targu stanął także ratusz i Dwór Artusa — miejsce zebrań konfraterni kupieckich, grupujących elitę mieszczaństwa gdańskiego. Zachowało się również kilkadziesiąt baszt i bram dawnych murów obronnych, niektóre przebudowane w złotym wieku Gdańska (XVI–XVII w.) — wjazdowa Brama Złota i Brama Zielona (gdańska siedziba królów polskich), zamykające z dwóch stron główną oś miasta: ulica Długa-Długi Targ. Gotycka brama, zwana Żurawiem, zamykająca od wschodu ulicę Szeroką, pełniła jednocześnie funkcję gospodarczą. Była wielkim dźwigiem portowym.
Nad licznymi gotyckimi świątyniami Gdańska, jak i nad całym miastem, dominuje olbrzymia bryła Bazyliki Mariackiej, kościoła parafialnego Głównego Miasta.
Wraz z upadkiem Rzeczypospolitej skończyły się lata pomyślności miasta łączącego m.in. żywioły: niemiecki, niderlandzki, polski. Zagładę wielokulturowego Gdańska, także jego substancji kulturowej przyniosła II wojna światowa i jej konsekwencje. Zniszczone zabytki starych dzielnic zostały w większości zrekonstruowane po 1945 r.
Zespół miejski Warszawy.
Jeden z najcenniejszych zespołów urbanistycznych na ziemiach polskich, rozwijający się od XIII w. do 1939 r., odbudowany po ogromnych zniszczeniach II wojny światowej.
U schyłku XIII w. książęta z mazowieckiej linii Piastów obrali za jedna ze swoich stolic Warszawę, osadę na wysokim, lewym brzegu Wisły. Gród warszawski zastąpił zniszczony dwukrotnym najazdem litewskim Ujazdów. Około 1300 r. Warszawa otrzymała zapewne prawa miejskie. Nieduże miasto obok rezydencji książęcej obwarowano, początkowo umocnieniami ziemnodrewnianymi, następnie podwójnymi murami z cegły. W połowie XVI w. stanął u północnego wjazdu barbakan. W obrębie tych obwarowań znalazł się rynek z ratuszem, fara Św. Jana Chrzciciela i klasztor Augustianów.
W początkach XV w. książę Janusz I Starszy, który uczynił z Warszawy faktyczną stolicę całego Mazowsza, nadał jej ponownie prawa miejskie według wzoru chełmińskiego, fara stałą się zaś kolegiatą. Północne przedmieście wkrótce otrzymało także takie prawa jako miasto Nowa Warszawa. Południowe, zw. Czerskim (następnie Krakowskim) skupiło się wokól rozległego placu przed kościołem Bernardynów (Św. Anny). Dogodne położenie Warszawy (wcielonej wraz z Mazowszem do Korony w 1526 r.) w centrum wielkiej Rzeczypospolitej sprawiło, że Zygmunt August obrał ją na swoją główną siedzibę, co potwierdził w 1569 r. sejm unijny w Lublinie wyznaczając zamek warszawski na miejsce obrad sejmu Rzeczypospolitej. Od 1573 r. na podwarszawskich polach (wsie Kamień i Wielka Wola) szlachta obierała króla. W latach 1596–1611 za sprawą Zygmunta III Wazy zakończył się proces przenoszenia rezydencji królewskiej do Warszawy.
Zapoczątkowało to błyskawiczny rozwój urbanistyczno-architektoniczny miasta, w którym wyrosły dziesiątki pałaców magnackich (Koniecpolskich — dziś prezydencki, Prymasowski), kościołów i klasztorów (Jezuitów, Karmelitów Bosych), setki dworów szlacheckich, usytuowanych w ponad 20 miasteczkach prywatnych wokół obu miast Starej i Nowej Warszawy, tzw. jurydykach. Po zniszczeniach lat potopu i wojny północnej, przerwanych wspaniałym okresem Sobieskiego (działalność Tylmana z Gameren, Wilanów), Warszawa przeżyła ponowny rozwój za Augusta III, a zwłaszcza Stanisława Augusta Poniatowskiego. Wówczas przeistoczyła się w stukilkudziesięciotysięczną metropolię europejską. Wzniesiono wiele rokokowych i klasycystycznych rezydencji (Zamek Królewski, Łazienki), kościołów, kamienic.
W okresie półniepodległego Królestwa Polskiego wybudowano wiele klasycystycznych gmachów publicznych (m.in. dzieła Antonia Corazziego — Teatr Wielki, Jakuba Kubickiego — Belweder). W okresie 1864–1914 Warszawa zmieniła się w wielki ośrodek przemysłowy, handlowy i usługowy. Wzniesiono tysiące kamienic czynszowych, liczne gmachy publiczne — szkoły, dworce. Dynamiczny proces modernizacji miasta jako stolicy odrodzonej Rzeczypospolitej przerwała II wojna światowa. W latach 1939–45 w wyniku celowej, zbrodniczej działalności niemieckiego okupanta miasto zostało zniszczone w 75 %, a ludność w większości wymordowana.
Powojenna odbudowa przyniosła restytucję większości zburzonych zabytków z XIV–XVIII w., jednocześnie celowe zatarcie cech miasta XIX–wiecznego: w miejsce zwartej zabudowy — osiedla mieszkaniowe. Od końca lat 80. powstaje wiele budowli, nawiązujących głównie do tzw. postmodernizmu.