Gospodarka światowa

GOSPODARKA ŚWIATOWA, system powiązań produkcyjnych, technol., handl., finansowych i instytucjonalnych między gospodarkami nar. różnych krajów, na różnym poziomie rozwoju społ.-gosp., włączający je w ogólnoświat. proces produkcji i wymiany. Rozwój międzynar. podziału pracy, specjalizacji i wymiany międzynar. wykształca system trwałych związków, obejmujących coraz większą liczbę krajów, tworząc międzynar. rynki, regionalne i światowe. Z kategorią rynku światowego wiąże się ściśle kategoria pieniądza światowego, powszechnego ekwiwalentu, występującego w międzynar. wymianie. Kategoria ekon., jaką jest gospodarka światowa, oraz jej kategorie składowe międzynar. podział pracy, rynek świat., pieniądz świat. mają charakter hist.; cezurę czasową powstania gospodarki światowej wyznacza epoka odkryć geogr., które umożliwiły handel między kontynentami; podstawową rolę w kształtowaniu się gospodarki światowej odegrała rewolucja przemysłowa; przejście do kapitalist. produkcji maszyn., zastosowanie maszyny parowej w transporcie doprowadziły w XIX w. do niespotykanego dotąd rozwoju handlu międzynar.; rynek świat. ukształtował się ostatecznie dopiero w wyniku rewolucji techn. w transporcie i komunikacji, dzięki czemu stało się możliwe i opłacalne masowe przewożenie towarów między krajami i kontynentami.

W rezultacie I i II wojny świat. nastąpiły zmiany strukturalne w ukształtowanym w XIX w. kapitalist. systemie gospodarki światowej. W wyniku I wojny świat. Europa Zach., w tym W. Brytania, dominująca do tej pory w gospodarce światowej, utraciła swą pozycję w produkcji przem., w handlu świat. i międzynar. obrocie kapitałowym. USA natomiast, które już przed I wojną świat. rozwijały się szybciej niż Europa Zach., wykorzystały pomyślną dla nich koniunkturę wojenną i 1918 uzyskały pierwszą pozycję w produkcji przem. świata; stały się także największym eksporterem kapitału. Wielki kryzys lat 30. był kolejnym wstrząsem dla gospodarki światowej; drastyczne załamanie produkcji przem. w większości krajów kapitalist. (o 30 40% 1929 33) oraz wielomilionowe bezrobocie spowodowały powszechny wzrost protekcjonizmu, łącznie z ucieczką kapitału z Europy do USA oraz wprowadzeniem przez wiele krajów ograniczeń dewizowych; kryzys załamał system wielostronnej wymiany oraz system waluty złotej. Po II wojnie świat. USA stały się dominującą potęgą przem. i handl. w wyniku ekspansji gosp. oraz wielkich zniszczeń wojennych w Europie i Azji. Następstwem tych zjawisk i związanych z nimi poważnych różnic w tempie wzrostu gosp., postępu techn. i wzrostu wydajności pracy były głębokie zmiany w kierunkach i strukturze świat. obrotów handl. i usługowych. Wystąpiła b. wysoka, długotrwała nadwyżka bilansu płatniczego USA z resztą świata; 1946 55 łączna nadwyżka bilansu dóbr i usług USA z resztą świata wyniosła ok. 45 mld dol.; stało się to przyczyną daleko posuniętych restrykcji rządowych, administracyjnego regulowania handlu oraz płatności międzynar.; znaczna część wymiany międzynar. odbywała się w ramach umów dwustronnych lub w ramach bloków gosp. i stref walutowych tworzonych przez kraje eur. mające kolonie i zamor. terytoria zależne (W. Brytanię i Francję); tylko USA nie stosowały ograniczeń walutowych. Rynek świat. podzielił się na kilka mniej lub bardziej niezależnych rynków; nastąpiły głębokie zmiany w kierunkach przepływu towarów i kapitałów oraz w strukturze podziału pracy między krajami o gospodarce rynkowej.

Bardzo głębokie zmiany w strukturze gospodarki światowej i międzynarodowego podziału pracy nastąpiły w wyniku rozpadu systemu kolonialnego, który od 1945 przebiegał już b. szybko; kraje kolonialne weszły na drogę samodzielnego rozwoju gosp., zmieniały swą strukturę gosp. z surowcowo-roln. na roln.-przem., i w następstwie strukturę swego eksportu i miejsce w międzynar. podziale pracy. Wielkie znaczenie dla przeobrażeń gospodarki światowej miało powstanie po I wojnie świat. ZSRR oraz, po II wojnie świat., systemu komunist. w krajach Europy Wsch.; jednak nadzieje jego zwolenników nie zostały zrealizowane: zbiurokratyzowany system planowania i zarządzania gospodarką, forsowna industrializacja, w wyniku której zbudowano przemysł ciężki, a zaniedbano produkcję dóbr konsumpcyjnych i rozwój rolnictwa, brak motywacji do innowacji i postępu technicznego spowodowały powstanie luk technol. w zestawieniu z krajami zach. i jednocześnie wywoływały ponawiające się, w zasadzie co 10 lat, w poszczególnych krajach kryzysy gosp. oraz napięcia społ.-polityczne.

Kraje rozwinięte, o gospodarce rynkowej podjęły działania mające na celu przekształcenie gospodarki światowej przez stworzenie wzajemnie powiązanych międzynar. organizacji gosp. (integracja gospodarcza). Już 1944 powstały Międzynarodowy Fundusz Walutowy i Międzynarodowy Bank Odbudowy i Rozwoju; 1947 zawarto wielostronny Układ Ogólny w sprawie Ceł i Handlu; utworzono następnie wiele porozumień i wspólnot, z których najpotężniejszą stała się Europejska Wspólnota Gospodarcza; wspólnoty międzynar., organizacje gosp. o charakterze uniwersalnym (zwł. GATT, MFW, Bank Świat., UNCTAD) czy regionalnym (EWG, EFTA itd.) oddziałują w znacznym stopniu na współczesną gospodarkę światową. Jednym z najważniejszych czynników, określających zakres i kształt powiązań gosp. między poszczególnymi krajami w ramach gospodarki światowej, jest oddziaływanie państwa; prowadzi ono m.in. zagr. politykę ekon. (politykę handl.). Na współczesną gospodarkę światową wielki wpływ wywierają korporacje wielonarodowe, których znaczenie ciągle się zwiększa; odgrywają one wielką rolę w produkcji przem. i w handlu międzynar. oraz międzynar. transferze technologii, zajmują bardzo mocną pozycję na międzynar. rynku kapitałowym; największe znaczenie wśród tego typu przedsiębiorstw mają korporacje USA. Korporacje, których olbrzymia większość pochodzi z wysoko rozwiniętych krajów o gospodarce rynkowej, w tych właśnie krajach koncentruje swą działalność.

We współczesnej gospodarce światowej pogłębiają się różnice w poziomie rozwoju poszczególnych krajów; powstanie systemu kapitalist. przyczyniło się w b. dużym stopniu do nasilenia nierównomierności rozwoju, co jest procesem ciągłym. Pojawiły się zjawiska uznawane za prawidłowości gospodarki światowej: rosnąca otwartość gospodarki nar. na rynek świat. i pozostałe gospodarki, umiędzynarodowienie postępu techn., obiektywizacja efektu naśladownictwa i in. Prawidłowości te przyczyniają się do upodobnienia struktur ekon., modeli spożycia, reguł gry ekon., dyscypliny społ.; z drugiej strony wpływają one na zróżnicowanie się gospodarek nar.; jest to związane z różną zdolnością dostosowawczą poszczególnych krajów do zmieniających się warunków w gospodarce światowej źródło tego zjawiska nie zostało jeszcze zbadane.