Faszyzm we Włoszech 1919-1926.

Streszczenie książki Stanisława Sierpowskiego "Faszyzm we Włoszech 1919 - 1926".

Po wielu wiekach rozbicia Włochy zjednoczyły się w jedno państwo w II połowie XIX wieku. Walkę o zjednoczenie państwa podjął się dom Sabaudzki popierany przez rewolucyjnych demokratów, drobną i średnią burżuazję, ale bez szerszego udziału mas ludowych. Odrodzone państwo nie obejmowało wielu terytoriów, które w przekonaniu wielu Włochów powinny znaleźć się w jego obrębie. Zjednoczone Włochy były monarchią konstytucyjną. Jedną z metod unifikacji narodu włoskiego miała być ekspansja kolonialna. Dla uzasadnienia swej polityki rząd włoski inspirował liczne konflikty, przede wszystkim z Etiopią. Jeden z takich konfliktów zakończył się klęską wojsk włoskich pod Aduą w 1896 r., pod wrażeniem której w psychice społeczeństwa utrwalił się antykolonializm.
Wraz z powstaniem państwa, powstał także nowożytny włoski nacjonalizm, który świadomie nawiązywał do historii starożytnej Romy. Nacjonalizm stał w opozycji wobec wszystkich dotychczasowych ważniejszych doktryn i proponował w ich miejsce ogólnonarodowy ruch, opierający się na zasadzie solidaryzmu społecznego. Centralną jego kwestią było dążenie wszelkimi drogami do imperium, z których najwłaściwszą była wojna. Faszyzm szczodrze czerpał z doktryny nacjonalistycznej, a w całości przejął od nacjonalistów główne koncepcje reorganizacji ekonomicznej społeczeństwa. W żądaniach ekonomicznych nacjonalizm znalazł bardzo bliskiego współpartnera, a był nim futuryzm, który przede wszystkim był kierunkiem artystycznym, ale jego przedstawiciele głosili hasła kultu postępu, sportu i siły fizycznej, domagali się agresywnej polityki zagranicznej i podobnie jak nacjonaliści dążyli do imperium, sławili wojnę.
W pierwszych latach XX wieku włoska burżuazja zmierzała do opanowania ziem afrykańskich będących pod panowaniem Turcji – Trypolitanii i Cyrenajki. Italia zabezpieczyła sobie zgodę głównych mocarstw europejskich na aneksję tych ziem. Włoskie wojska szybko odniosły sukcesy i w 1912 roku podpisano w Lozannie pokój, który przyznawał Włochom obie ziemie. Poparcia kolonialnej wyprawie udzielił papież Pius X, co było jedną z oznak zmiany kierunku politycznego Watykanu wobec państwa włoskiego. Jednakże większość obywateli odnosiła się do wojny obojętnie. Nad zmianą tego stosunku pracowali nacjonaliści i futuryści, aktywnie przyłączył się Watykan, a także rząd i partie polityczne reprezentujące interesy burżuazji i finansjery. W Italii jedynie lewica Włoskiej Partii Socjalistycznej (WPS) zdecydowanie zdeklarowała się przeciwko wojnie. Partia ta, powstała pod koniec XIX wieku, w wieku XX weszła na drogę stale zaostrzających się walk wewnętrznych między różnymi kierunkami, głównie między frakcją rewolucyjną a reformistami. WPS miała bardzo silne wpływy w Powszechnej Konfederacji Pracy, która skupiała związki zawodowe. Na XIII Kongresie partii w Reggio Emilia usunięto z partii prawicowych reformistów, a Benito Mussolini, redaktor lokalnej gazety socjalistycznej dodatkowo domagał się usunięcia wszystkich, którzy oficjalnie współpracowali z monarchią, tym samym dając wyraz swojemu republikanizmowi, ponadto był zdecydowanym antyklerykałem, jednocześnie był znany ze swojego antyparlamentaryzmu. Mussolini dzięki zdolnościom krasomówczym, budując swój partyjny autorytet na fali antyreformistycznej kampanii w łonie WPS, znalazł się w ścisłej elicie partyjnej i został mianowany redaktorem „Avanti” - głównego organu prasowego WPS.
W latach poprzedzających I wojnę światową można było zaobserwować we Włoszech lata pomyślnej koniunktury gospodarczej. W tym okresie jeden z najwybitniejszych polityków włoskich tamtego okresu, Giovanni Giolitti zastosował wobec klasy robotniczej taktykę względnej neutralności lub pozornego niezainteresowania. Taktyka ta utrzymywała klasę robotniczą w spokoju. Włochy potrafiły rozwinąć przemysł nie dysponując dostateczną bazą surowcową. Giolitti swą rozumną polityką zapewnił względny spokój wewnętrzny. Wprowadzono szereg postanowień stanowiących postęp w sytuacji socjalnej klasy robotniczej oraz zmieniono system wyborczy znacznie powiększając liczbę wyborców. Mimo wszystko wzrastała częstość i zasięg strajków. Burżuazja doszła do wniosku, że należy zahamować wzrost ruchu strajkowego przez pełne włączenie do życia politycznego katolików. Czwarty gabinet Giolittiego upadł w maju 1914 r., ustępując miejsca prawicowemu rządowi Antonio Salandry, który doprowadził do licznych i ostrych konfliktów z masami robotniczymi.
Królestwo należało do Trójprzymierza, które nie cieszyło się popularnością we Włoszech ze względu na Austro-Węgry, które jeszcze niedawno toczyły wojnę z tworzącym się państwem włoskim. Rząd włoski 2 sierpnia 1914 roku ogłosił neutralność, którą traktował jako stan tymczasowy. Watykan, sympatyzujący z państwami centralnymi, opowiadał się za neutralnością. Włoscy socjaliści, a wśród nich początkowo i Benito Mussolini, również żądali neutralności. Jednakże ogromnym zaskoczeniem dla szeregowych socjalistów była zmiana orientacji politycznej Mussoliniego, który okazał się jedynie przeciwnikiem sojuszu z Austro-Węgrami, a nie pacyfistą i ogłosił odejście od zasady neutralności. Kierownictwo WPS z tego powodu pozbawiła go funkcji redaktora „Avanti” i członkostwa partii. Mussolini, przy wsparciu finansowym głównie włoskiego przemysłu, utworzył własny dziennik „Il Popolo d’Italia”. W kręgach zwolenników interwencji powstał Związek Rewolucyjny Działania Międzynarodowego, w który bardzo aktywnie włączył się Mussolini. Pod jego wpływem zmieniono nazwę na Związki Interwentystów Akcji Rewolucyjnej. Ruch ten uważany jest za praźródło ruchu faszystowskiego. W pierwszej połowie roku 1915 doszło do bezpośrednich rozmów między Włochami a Ententą zakończonych porozumieniem londyńskim, na mocy którego Italia miała włączyć się do wojny po stronie Ententy w zamian za co miała uzyskać duże nabytki terytorialne. W okresie tym nastąpił wyraźny proces podziału społeczeństwa, dla którego socjalizm (zwolennicy neutralności) stał się synonimem lewicy, a nacjonalizm (zwolennicy wojny) prawicy. Okazją do intensyfikacji walki dwóch skrajnie różnych ugrupowań było święto 1-go maja. W wielu miastach doszło do krwawych konfrontacji. Z inicjatywy Giolittiego parlament głosował przeciwko rządowi Salandry, który przedłożył królowi dymisję, ten zaś ją oddalił, co tym samym oznaczało sukces zwolenników interwencji. Parlament zaakceptował decyzję króla, jednocześnie dając rządowi specjalne pełnomocnictwa. 23 Maja Włochy wypowiedziały wojnę Austro – Węgrom.
Większość społeczeństwa była przeciwna wojnie. Armia włoska była niedostatecznie przygotowana do działań zbrojnych, a pierwsze starcia zakończyły się znacznymi stratami, które pogłębiły nastroje antywojenne. WPS głosiła hasła, aby nie popierać, ale także nie sabotować wojny. Tymczasem Watykan przez całą wojnę nie zarzucił polityki popierania państw centralnych. W październiku 1917 roku nastąpiła ofensywa wojsk austro – węgierskich wspartych przez armię niemiecką, która zakończyła się totalną klęską wojsk włoskich pod Caporetto. Ofensywę udało się zatrzymać jedynie dzięki wojskowej pomocy Francji i Anglii. Klęska ta wywołała bardzo silne wrażenie i spowodowała swego rodzaju wstrząs sumienia narodowego. Społeczeństwo maksymalnie się zmobilizowało, zwiększono produkcję przemysłową na potrzeby wojny, wzmożony został wysiłek militarny. Pacyfistyczna propaganda była spychana na margines. Rok po Caporetto Włochy przystąpiły do zwycięskiej ofensywy (Vittorio Veneto), która miała dać dogodne pozycje wyjściowe do zbliżających się pertraktacji pokojowych.
Straty materialne poniesione przez Włochy w związku z wojną były bardzo duże. Przemysł włoski miał ogromne problemy z przestawieniem się na tory gospodarki cywilnej, a wielkość nadwyżki popytu nad podażą wywołała procesy inflacyjne. Wzrosło zadłużenie zagraniczne. Na skutek kryzysu ekonomicznego upadało wiele małych, jak i dużych przedsiębiorstw. Mimo wzrostu uprzemysłowienia w pierwszej dekadzie XX wieku Italia nadal pozostała państwem rolniczym. W łonie użytkowników ziemi było duże rozwarstwienie Ponadto panowała niska kultura rolna przy niedostatecznym nawożeniu i zmechanizowaniu.
Lata 1919-1920 są we Włoszech okresem burzliwych demonstracji na tle trudności aprowizacyjnych. Z kolei demobilizowanych żołnierzy czekało rozczarowanie. Powracając z frontu, mimo przeświadczenia o szczególnych prawach za poniesione dla ojczyzny trudy i ofiary, często spotykali się z nieprzychylnym przyjęciem ze strony głównie antywojennie nastawionej ludności. Wszyscy zdemobilizowani stanowili rodzaj inteligentnego proletariatu, pozbawionego środków do życia przy jednocześnie rozbudzonym poczuciu swoich zasług i potrzeb. Zaczęły powstawać pierwsze organizacje kombatanckie. Mussolini wykazywał duże zainteresowanie działalnością tych stowarzyszeń. Poparł głoszony apel zapowiadający utworzenie jednolitej organizacji kombatanckiej, zdając sobie sprawę, że byli żołnierze mogą być siłą, na której będzie można oprzeć fundamenty nowego „odnawiającego” Włochy ruchu.
W czasie konferencji wersalskiej konflikt między wielką trójką a Włochami rozwijał się wokół problemu przyłączenia do Królewstwa Dalmacji i Rijeki. Pierwsze 3 miesiące obrad nie zapowiadały realizacji włoskich żądań. Niemożność osiągnięcia porozumienia spowodowała, że włoska delegacja ostentacyjnie opuściła Paryż. Traktat wersalski nie rozwiązywał wielu zasadniczych problemów interesujących Włochy, a aktywność na rzecz przyłączenia Rijeki była tak silna, że dyplomacja włoska musiała dołożyć wszelkich starań, aby traktat pokoju z Austrią nie był niekorzystny dla Italii. Prasa oraz opinia publiczna ostro atakowała sprzymierzeńców, którzy nie dotrzymali obietnic złożonych podczas londyńskich rozmów. Społeczeństwo było niezadowolone z dzieła Konferencji Pokojowej. Uważano, że Włochy, mimo iż były po stronie zwycięzców, tak naprawdę wojnę przegrały. Wytworzyło się przeświadczenie o tzw. „kalekim zwycięstwie”, silnie rozwinęła się propaganda na rzecz rewizji traktatów pokojowych. Były to jedne z podstaw, na których wyrósł faszyzm.
Powracające z frontu masy żołnierzy stanowiły podatny „materiał” rewolucyjny. WPS, która w czasie wojny straciła duża część członków szybko odzyskiwała utraconą pozycję. W pierwszych dwóch latach po wojnie była zdecydowanie najsilniejszym ugrupowaniem politycznym. Jednakże jej siłę osłabiały wewnętrzne antagonizmy (walka między kierunkiem reformistycznym a rewolucyjnym) Ogólne położenie kraju sprzyjało agitacji strajkowej, podjęto decyzje o pierwszych strajkach powszechnych, co niepokoiło burżuazję. W końcu 1918 roku za zgodą papieża Benedykta XV ksiądz Luigi Sturzo rozpoczął tworzenie samodzielnej partii katolików. Oficjalny program Włoskiej Partii Ludowej, która wyraźnie zdeklarowała się jako partia katolików, oscylował wokół postulatów o wyraźnie liberalnym charakterze. Watykan i burżuazyjni politycy katoliccy nie mogli dopuścić do przechwycenia przez socjalistów głosów wyborczych zaktywizowanych mas chłopskich. Powstanie WPL przyspieszyło kryzys liberalnego systemu rządów, związanego nierozerwalnie z pierwszym piętnastoleciem XX wieku. W pierwszych latach po wojnie liberałowie byli nie tylko rozbici, ale i rozdrobnieni. Brakowało nowych przywódców. W sumie liberałowie nie zdołali doprowadzić do zjednoczenia swoich zwolenników. Kryzys uzewnętrznił się także w ostrej, powszechnej krytyce kolejnych ich rządów. Pod koniec roku 1919 przeprowadzono wybory do parlamentu (uprawnionych do głosowania było około 30% ogółu ludności). Ogromny sukces odniosły WPS i WPL. Ostatecznie upadłą dominująca rola ugrupowań liberalnych. Skład Izby i jej podział znacznie utrudniał, a wręcz często uniemożliwiał wyłonienie stałej większości parlamentarnej. Kolejne gabinety były krótkotrwałe i nieporadne, a wybory nie wyjaśniły sytuacji w kraju.
Powojenny kryzys ekonomiczny i „moralny” był bodźcem do szerzenia walki klasowej, głównie przez organizowanie strajków. Nasilenie akcji strajkowej można było zaobserwować w początkach 1920 roku. W związku z tymi strajkami w całości uwypukliła się antystrajkowa rola WPL i związanych z nią „białych” związków zawodowych. Ruch okupacji fabryk, który rozwinął się w drugiej połowie 1920 roku to najwyższy wzrost fali rewolucyjnej w powojennych Włoszech. Licząca ponad 600 tys. osób „armia” robotników stanowiła poważne niebezpieczeństwo dla systemu kapitalistycznego w Italii. Lecz rezolucja Powszechnej Konfederacji Pracy sprawiła, że ruch ten w rzeczywistości nabrał charakteru czysto ekonomicznego i był nową formą walki kapitału i pracy. Podobną interpretację okupacji fabryk dawały oświadczenia działaczy WPL. Brak zdecydowania kierownictwa WPS ułatwiło mediację podjętą przez premiera Giolittiego, która zakończyła się porozumieniem pomiędzy robotnikami a właścicielami fabryk. Z kolei na wsi najbardziej drażliwą kwestią był problem ziemi oraz związany z tym podział latyfundiów. Wrzenie rewolucyjne w pierwszych dwóch latach po wojnie objęło całą wieś. Na terenie całych Włoch szybko rozszerzył się „ruch okupacji ziemi”. Pod wpływem rewolucyjnych akcji na wsi, do działania przystąpiła WPS. Także WPL nie pozostała bierna. Partia ta na większości terenów zdominowała rewolucyjną działalność ludności wiejskiej, powoli wytracając rozmach walki klasowej na wsi i sprowadziła rewolucję na tory zgodne ze swoimi poglądami. Związkom zawodowym podczas tego okresu udało się wywalczyć realizację szeregu żądań proletariatu, głównie w dziedzinie ekonomicznej i socjalnej. Strajki były często używane jako pretekst do szerzenia propagandy antysocjalistycznej.
Benito Mussolini na łamach „Il Popolo d’Italia” krytykował politykę WPS i postawę socjalistów, jednocześnie ukazując doniosłe przeobrażenia, jakie przynieść miała wojna. Współpraca Mussoliniego z nacjonalistami, rozpoczęta w okresie walki o interwencję, rozwijała się nadal, a blisko ich poglądów stały grupy futurystów. Mussoliniemu przyświecała idea stworzenia ogólnego ruchu, który by potrafił przewodzić narodowi, organizacji ponadpartyjnej, ogólnonarodowej. 23 marca 1919 roku w Mediolanie odbyło się spotkanie, w którym uczestniczyli przedstawiciele najróżniejszych grup politycznych. Powołano Fasci di Combattimento, organizację, która miała podjąć zdecydowaną walkę z lewicą i zmierzać do gruntownych przeobrażeń politycznych i gospodarczych podstaw życia państwowego. Program organizacji był sprecyzowany i radykalny. Nie pominięto także spraw związanych z polityką zagraniczną. Do naszkicowanego programu nie można było przypisywać większego znaczenia, ponieważ zawarte w nim propozycje oraz żądania miały zgromadzić wokół Związków możliwie największej liczby ludzi. Można jednak uwypuklić główne zasady: solidaryzm społeczny zakładający narodową organizację ekonomiki, kult tradycji, waloryzacja zwycięstwa i obrona ostatniej wojny narodowej, negacja starych, jak i nowych tendencji. Walka była dla faszyzmu głównym środkiem dla osiągania celów, formą rozwiązania każdego problemu.
Benito Mussolini umiejętnie potrafił oddziaływać na żywiołowy naród włoski, używając swoich oratorskich skłonności i umiejętności aktorskich. Był niewątpliwie dobrym mówcą i wygłaszał przemówienia przy każdej nadarzającej się okazji. Wykazał też wybitne zdolności jako dziennikarz. Był człowiekiem czynnym i pracowitym. Poglądy Mussoliniego kształtowały się pod silnym wpływem dzieł F. Nietzshego, który propagował filozofię siły, apoteozował rolę silnego państwa, roztaczał wizję idealnego państwa, opartego na podboju. Bliska mu argumentacja Nietzshego powodowała przerost tendencji antydemokratycznych i chęć oparcia władzy na sile i kulcie dyktatury. Głębokie wrażenie na Mussolinim wywarł także Niccolo Machiavelli. Mussolini, wyposażony w wiele osobistych cech predestynujących go na wodza dzięki znajomości psychiki zbiorowej, zdołał wydźwignąć faszyzm do roli ruchu ważącego się na przejęcie władzy. Zdołał wręcz doskonale wyzyskać potknięcia i błędy swoich przeciwników. Ponadto Duce znał się na ludziach i umiał dobierać sobie współpracowników.
Propaganda walki o efektowne zyski wojenne odgrywała rolę dominującą w rozwoju ruchu faszystowskiego. Sama nazwa organizacji – Fasci di Combattimento (Związki Kombatantów), a więc obrona żołnierzy i wszystkich popierających wojnę, miała decydujący wpływ na skład społeczny nowego ruchu, w którym na pierwszym miejscu znajdowali się byli żołnierze, rozczarowani swoją sytuacją po powrocie z frontu. Faszyzm wchłonął także ludzi tzw. marginesu społecznego – w tym wypadku chodzi o osoby zbędne dla społeczeństwa, w tym różnej maści przestępcy. Nie ulega wątpliwości, że faszyzm oparł swe szeregi na osobach, które miały problemy z adaptacją w społeczeństwie w pokojowych warunkach. Poza kombatantami główną siłę ruchu stanowiły trzy grupy: drobnomieszczaństwo, eks – studenci i inteligenci.
Mimo, że ruch faszystowski już na samym początku ogłosił się jako antypartyjny, w rzeczywistości przyjął strukturę organizacyjną właściwą dla partii. Na czele stał wybieralny przez Kongres delegatów Komitet Centralny. Z KC wyłaniano Kierownictwo Partii, a następnie Sekretariat Generalny. Najniższym ogniwem partii było fascio. W latach 1919-20 faszyzm nie był jeszcze skonsolidowanym ruchem ani wokół Mussoliniego, ani wokół KC. Ofensywne cele fasci wywarły decydujący wpływ na strukturę organizacyjną ruchu. Typowym przykładem były tworzące się po wojnie drużyny byłych żołnierzy arditi (specjalne oddziały w armii włoskiej), od których faszyzm przejął uniform – czarną koszulę. Od połowy 1920 tworzono też squadry (bojówki), które miały pełnić rolę milicji partyjnej. Z tradycji starożytnego Rzymu faszyzm przejął rzymskie pozdrowienie, a także godło – wiązka rózg liktorskich.
Faszyzm zamierzał odciągnąć od socjalizmu przynajmniej część zwolenników, a przede wszystkim odebrać WPS wyłączność reprezentacji interesów klasy robotniczej. W latach walki o władzę rodziły się demagogiczne programy faszyzmu, który maskował swoje prawdziwe oblicze, aby zdobyć poparcie szerokich mas społecznych. Propagandzie faszystowskiej towarzyszyła militarna organizacja zwolenników, a już pierwsze akcje faszystów obnażyły prawdziwie antysocjalistyczny charakter ruchu. Jednocześnie prowadzono ostrą krytykę rządu, zarzucając mu, że prowadzi fatalną dla kraju politykę – krytykę tę wyniesiono do rangi głównego hasła w rozgrywającej się w końcu 1919 roku kampanii wyborczej. Po wielu dyskusjach faszyści wystawili swoją listę w Mediolanie, na której na pierwszym miejscu figurował Benito Mussolini. Jednakże blok faszystowski doznał wyraźnej klęski w wyborach. W wyniku terrorystycznej działalności faszystowskich bojówek został aresztowany m.in. Mussolini, lecz dzięki wstawiennictwu szeregu znamienitych osób został po dwóch dniach zwolniony. Taktyka rządu Giolittiego polegająca na nieangażowaniu siły zbrojnej państwa przeciw rozwijającemu się ruchowi strajkowemu posłużyła faszystom za argument do podjęcia akcji represyjnej wobec części socjalistów.
Zajęcie portu Rijeka przez Włochów dowodzonych przez znanego poetę i uczestnika wojny. G. D’Annunzia wydatnie wpłynął na kształtowanie się ruchu faszystowskiego we Włoszech. Faszyzm popierał walczące miasto, a faszyści byli duszą wszelkiego rodzaju manifestacji popierających Rijekę To właśnie w Rijece wzięło swój początek wiele zjawisk obserwowanych w późniejszym faszyzmie np. personifikacja władzy czy metoda „rozmowy z ludem”. D’Annunzio był uznawany za jednego z współtwórców faszyzmu, a po zakończeniu wyprawy (rząd podjął się zbrojnego działania przeciwko Rijece) przebywające w mieście oddziały przyłączyły się do sekcji faszystowskich.
Faszyzm do włoskiego życia politycznego wchodził z poważnymi trudnościami. Jedną z nich była kwestia popularyzacji ruchu. Ogłoszony program nie znalazł większego poparcia. Faszyzmu nie poparła także burżuazja ze względu na rewolucyjne hasła przez niego głoszone. Nie zyskał też aprobaty duchowieństwa zrażonego przede wszystkim antyklerykalną działalnością Mussoliniego. Drużyny Fasci di Combattimento główne swe uderzenie skierowały przeciwko partii socjalistycznej. Permanentnie wybuchające strajki powodowały mobilizację szerokiej opinii publicznej, która trudności ekonomiczne kraju traktowała jako efekt strajkomanii. Niebezpieczeństwo komunistyczne, które w bezpośredni sposób groziło burżuazji, pchnęło ją w objęcia faszyzmu. Ku faszyzmowi zwróciła się także masa chłopstwa. W pierwszych dwóch latach taktykę z trudem rozwijającego się faszyzmu można określić jako utrzymywanie „na pokaz” programu popularnego wśród szerokich mas, z jednoczesnym podkopywaniem wiary w WPS, a także obrona przedsiębiorstw państwowych i prywatnych. Żywe poparcie dla imprezy D’Annunzia w Rijece zjednało faszyzmowi przychylność grup nacjonalistycznych, konserwatywnych i kombatanckich.
Ruch faszystowski przez wiele miesiące 1920 roku przechodził ostry kryzys organizacyjno – programowy spowodowany niepowodzeniem listy faszystowskiej w wyborach w 1919 roku i związane z tym aresztowanie Mussoliniego. Coraz wyraźniej dochodziły głosu tendencje domagającej się coraz bardziej zdecydowanego określenia oblicza politycznego faszyzmu. Część społeczeństwa wstępowała do związków faszystowskich wybierając „mniejsze zło” za swój interes uważając wspieranie najbardziej zdecydowanych przeciwników lewicy. W drugiej połowie 1920 roku liczba aktywnych sekcji faszystowskich wyraźnie wzrosła. W wyborach administracyjnych na przełomie października i listopada 1920 socjaliści osiągnęli niekwestionowany sukces. Faszyści przeszli do generalnej ofensywy, której początkiem były wypadki w Bolonii, gdzie „czarne koszule” wszczęły antysocjalistyczne rozruchy. Mimo względnie niewielkiej liczby, ogromna rolę odegrała lepsza, wojskowa organizacja atakujących faszystów oraz użycie na stosunkowo duża skalę broni palnej. Akcje terrorystyczne uzasadniano zakorzenioną w tradycji i bliską mentalności włoskiej vendettą. W dzień święta pracy 1921 r. doszło do masowych starć. Schemat układu zmagających się sił pozostał niezmienny. Z jednej strony siły porządkowe państwa, współdziałające z faszystami, z drugiej strony manifestujące masy ludowe. Wyraźne postępy faszyzmu odbierane były za granicą jako przejaw umocnienia się ruchu o celach ogólnonarodowych.
Faszyzm zabiegał o pozyskanie wsi propagując współpracę chłopów, proletariatu i drobnej burżuazji, zdecydowanie wypowiadając się przeciwko socjalistycznej idei kolektywizacji wsi, a ekspansja poprzedzona była działalnością Zjednoczenia Syndykalnego Pracy. Szybki rozwój profaszystowskiego ruchu zawodowego na wsi był determinowany przede wszystkim brutalną ingerencją w sprawy wsi. Silny rozwój syndykalizmu faszystowskiego, stosowana przez niego przemoc i obawa chłopów przed ewentualną socjalizacją wsi spowodowały, że już w połowie 1921 r. faszyzm rolny był silniejszy od faszyzmu miejskiego.
Pierwsze półrocze 1921 roku cechowało się największym nasileniem aktów przemocy i ataków „czarnych koszul” na socjalistów i komunistów. W tymże roku następował także szybki wzrost zwolenników faszyzmu. Sukcesy te były uzależnione od szeregu czynników. Burżuazja, w obawie przed komunistycznym zagrożeniem i agitacją strajkową, wsparła faszyzm i wyposażyła ten ruch w niezbędne środki materialne. Z kolei powiązania z burżuazją dały faszystom możliwość bezpośredniego kontaktu z rządem, który bezskutecznie próbując pozyskać socjalistów, zmienił taktykę i poparł faszystów. Wynikiem tego było współdziałanie sił porządkowych państwa z faszystami lub przynajmniej ich neutralność.
Tymczasem w WPS dochodziło do poważnych rozbieżności pomiędzy poszczególnymi frakcjami. Skutkiem tego było rozbicie jedności partii i powstanie Włoskiej Partii Komunistycznej. Brak jedności wyraźnie demoralizował klasę robotniczą. W łonie kierownictwa WPK rozgorzały wewnętrzne walki, partia socjalistyczna była podzielona, ponadto wzajemnie panował wrogi stosunek do idei współdziałania. Wszystko to świadczyło o słabości ruchu socjalistycznego w obliczu wzrastającej siły faszyzmu.
Tymczasem premier Giolitti uważał, że ruch faszystowski będzie można włączyć w ramy działania konstytucyjnego przez ujęcie go w działalność parlamentarną. Zaproponował faszystom zbudowanie wspólnego bloku narodowego, na co faszyści skwapliwie przystanęli. Wśród kandydatów znalazł się Benito Mussolini. Wybory odbyły się w maju 1921 roku i przeprowadzone były w atmosferze terroru ze strony „czarnych koszul”. Faszyści uzyskali 35 mandatów. Niezłym wynikiem mogli też pochwalić się socjaliści, którzy do parlamentu wprowadzili ponad 100 deputowanych. Giolitti przez włączenie faszystów do bloku narodowego w praktyce usankcjonował metody ich postępowania i kierunek walki. Udział faszystów, którzy zajęli stanowisko antyrządowe, powiększył w Izbie siły prawicy.
Z odejściem Giolittiego znacznie pogorszyła się sytuacja faszyzmu, ponieważ jego następca, Ivanoe Bonomi, mając w pamięci „niewierność” faszystów wobec rządu reprezentował kierunek lewicowy. Mussolini oskarżył rząd o współpracę z siłami rozkładu, występując jednocześnie z inicjatywą zaprzestania walki wewnętrznej. W sierpniu 1921 roku został podpisany dokument nazwany Paktem Pacyfikacyjnym pomiędzy przedstawicielami faszyzmu i WPS, który był swoistym zawieszeniem broni pomiędzy oboma ruchami. Wielu faszystów nie zaakceptowało porozumienia, w tym sam D’Annunzio, żądając zwołania kongresu i określenia roli i miejsca faszyzmu w państwie. Podpisując pakt faszyzm musiał stworzyć pozory, że akceptuje rozwiązania pokojowe, kiedy istnieje ku temu możliwość, a Mussolini podpisując porozumienie nie zamierzał się wyrzec zasad głoszonych od szeregu lat. W listopadzie 1921 roku, w Rzymie, odbył się III Kongres ruchu faszystowskiego. Powołano Narodową Partię Faszystowską, która określiła się jako organizacja realizująca swe cele poprzez działalność polityczną, ekonomiczną i walczącą.
Jeżeli chodzi o skład osobowo - socjalny największą popularnością faszyzm cieszył się wśród wolnych zawodów. Zaskakująco duży procent rekrutował się także ze środowiska akademickiego, jednak podstawową masę członkowską stanowili robotnicy rolni i przemysłowi, szczególnie faszyzm rozwijał się w silnie uprzemysłowionym i rolniczo rozwiniętym regionie północnym. Zmiana ruchu w partię polityczną spowodowała znaczne rozszerzenie form walki. Dzięki świetnej organizacji, nawet w mniejszości faszyzm dysponował dostatecznie silnymi argumentami przyciągającymi społeczeństwo. Faszystowskie grupy bojowe nie tylko gromiły i burzyły lokale „czerwonych”, a później i „białych” (związanych z WPL) związków zawodowych, ale na ich miejsce powoływały własne organizacje zawodowe – syndykaty narodowe, które miały uwzględniać interesy wszystkich grup i klas wytwórców.
Na kilkanaście dni przed utworzeniem partii faszystowskiej odbył się kongres WPS, który pogłębił istniejące w partii rozbieżności. Faszyzmem wobec istnienia Paktu Pacyfikacyjnego zajmowano się marginesowo. W czasie obrad kongresu faszystów dochodziło do wielu bójek. W wyniku jednej z nich zginął robotnik, na co związki zawodowe odpowiedziały strajkiem generalnym w Rzymie. Mussolini wykorzystał to jako pretekst do unieważnienia porozumienia z socjalistami oraz był dogodnym uzasadnieniem dla wznowienia i nasilenia działalności terrorystycznej. Mimo wyraźnej antyfaszystowskiej postawy rządu, zwycięstwa faszystów były wyraźne. Robotnicy tracili wiarę w sens walki i możliwość zwycięstwa, a WPS bardziej zajmowała się sprawami wewnątrzpartyjnymi niż działalnością na rzecz tworzenia antyfaszystowskiego ruchu. Tymczasem WPK charakteryzowała bierność w działaniu.
Kolejnym premierem po Bonomim został w lutym 1922 roku Luigi Facta, którego gabinet nie był zdolny opanować wewnętrznego kryzysu. Przytłumiony nieco w okresie rządów Bonomiego faszyzm opierając się na ustabilizowanych i wewnętrznie zespolonych kadrach wzmógł ofensywę wobec prawie całkowitej bierności rządu. W końcu na wniosek socjalistów gabinet Facty uzyskał mniejszość w głosowaniu i podał się do dymisji. Niemożność wyłonienia nowego gabinetu i przedłużanie się kryzysu parlamentarnego spowodowały, że Facta utworzył swój drugi rząd. Nasilające się ataki faszystów wywoływały czynny opór klasy robotniczej. Klasowe związki zawodowe skupione w Przymierzu Pracy na tajnym posiedzeniu kierownictwa podjęły uchwałę o strajku w całej Italii wyznaczonym na północ z 31 lipca na 1 sierpnia. Przymierze Pracy ogłaszając strajk z góry nastawiało się defensywnie, odrzucając metodę bezpośredniej walki. Strajk, w wyniku działania faszystów i wspomagającego go rządu, zakończył się niepowodzeniem. Lewica doznała poważnej klęski, a Przymierze Pracy zostało rozbite. Zwycięstwo faszyzmu było jednoczesnym wyeliminowaniem lewicy społecznej w walce o władzę, ponadto skompromitowany został parlament i nieudolny rząd.
Mussolini mimo antyklerykalnych poglądów nie lekceważył Kościoła. Zdawał sobie sprawę, że chcąc przejąć władzę będzie musiał zdobyć przychylność lub przynajmniej neutralność Watykanu. Po śmierci Benedykta XV na tronie papieskim zasiadł przychylny faszystom arcybiskup Mediolanu, Achille Ratti, jako Pius XI, który podjął działania sprawiające, że polityczna samodzielność WPL, przez cały czas modelowana stanowiskiem Watykanu, praktycznie przestała istnieć i coraz wyraźniejszą przewagę, przy życzliwym poparciu Piusa XI, zyskiwały w niej elementy skłaniające się do współpracy z faszyzmem.
Pomimo, iż faszyzm początkowo deklarował stanowczy republikanizm, to jednak Mussolini nigdy nie zrezygnował ze zmiany w razie potrzeby pewnych postulatów. Stopniowa zmiana republikańskiego kursu faszyzmu miała między innymi na celu pozyskanie ruchu nacjonalistycznego, który zdecydowanie opowiadał się za monarchią. Dodatkowo Mussolini przygotowując się do opanowania państwa, zabiegał o pozyskanie rodziny królewskiej – zdecydowana większość korpusu oficerskiego była promonarchistyczna. Pozostawienie ustroju monarchistycznego uzasadniał także Mussolini względami głęboko przemyślanej taktyki oraz rozumienia nastrojów społecznych.
Faszyzm 1919 r. i 1922 r. to bardzo odległe od siebie kierunki. Z ruchu antyklerykalnego i republikańskiego wyłoniła się awangarda elementów konserwatywnych, klerykalnych i władczych. W drugiej połowie 1922 roku faszyzm wzmógł przygotowania do przejęcia władzy. Zreformowano dotychczasowy podział Włoch w aspekcie potrzeb organizacji wojskowej faszystów. Rząd dążył do porozumienia z faszyzmem, a premier Facta dążył do włączenia przedstawicieli faszyzmu do swojego gabinetu. Pertraktacje Mussoliniego z rządem były wspierane zmasowanymi wystąpieniami „czarnych koszul”. Rząd pozostał całkowicie bierny wobec ataków faszystowskich bojówek. Przygotowania do zamachu postępowały naprzód. Celem przeprowadzenia zamachu powołano do życia organ wykonawczy, złożony z sekretarza partii oraz trzech dowódców milicji faszystowskiej, zwany quadrumviratem, który opracował plan operacji przejęcia władzy. Na II Kongresie NFP w Neapolu (XI 1922) Mussolini zapowiedział marsz na Rzym. Szybko rozpoczęły się pertraktację z armią i rodziną królewską, poza którymi praktycznie we Włoszech nie istniał żaden autorytet. Duce domagał się 5 tek ministerialnych w rządzie w pertraktacjach z prominentnymi włoskimi politykami. 27 października ogłoszona została proklamacja quadrumviratu, która mobilizowała „czarne koszule”. Sam Mussolini rozkazy wydawał z Mediolanu, który od granicy ze Szwajcarią dzielą tylko dwie godziny drogi… Faszyści opanowywali gmachy urzędowe i instytucje użyteczności publicznej posuwając się w stronę Rzymu. Rząd podjął decyzję o ogłoszeniu stanu wyjątkowego, jednakże król nie podpisał dekretu. Na postawę monarchy bez wątpienia wpłynęła część profaszystowskiego otoczenia, a także rażąca nieudolność dotychczasowych rządowych gabinetów. Cofnięcie ogłoszonego stanu wyjątkowego równało się z akceptacją marszu. Jedynym wyjściem z kryzysu było powierzenie Mussoliniemu funkcji premiera. I taki właśnie krok 30 października 1922 roku podjął król Wiktor Emanuel II.
Opanowanie władzy we Włoszech było aktem politycznym, przeprowadzonym na drodze demonstracji zbrojnej. Faszyści podczas Marszu na Rzym nie mieliby szans w starciu z dobrze uzbrojonymi siłami porządkowymi państwa i wojskiem. Jednak neutralność wojska i przychylność króla pozwoliła faszystom sięgnąć po władzę. Faszyzm miał poparcie części społeczeństwa bezpośrednio zagrożonego rewolucją socjalistyczną, był również wspierany przez wielki kapitał. Nie bez znaczenia było też przychylne nastawienie Stolicy Apostolskiej. Klasa robotnicza, partie socjalistyczna i komunistyczna pozostały na marginesie tych przełomowych wydarzeń. Włoska lewica społeczna w dniach poprzedzających przewrót, praktycznie nie liczyła się jako siła polityczna – faszyzm pokonał ruch socjalistyczny na drodze bezwzględnej walki i terroru indywidualnego.
W gabinecie utworzonym przez Mussoliniego na 15 tek, 9 zostało obsadzonych przez faszystów lub ich zwolenników. Duce już w przemówieniu inauguracyjnym odniósł się z lekceważeniem wobec Izby i zażądał pełnomocnictw na rok. Z kolei przychylnie odniósł się do Senatu. Parlament ostatecznie przekazał pełnię władzy w ręce nowego premiera na rok. Rząd dokonał zmiany w organizacji administracji. Następowała stopniowa likwidacja wolnej prasy. Faszyzm rozszerzał swoje wpływy na tereny tradycyjnie antyfaszystowskie. Stworzono Ochotniczą Milicję Bezpieczeństwa Narodowego oraz powołano Wielką Radę Faszystowską, której decyzje i uchwały determinowały kierunek działania resortów. Faszyzm bardzo wcześnie wytyczył ogólny program wychowywania i kształcenia dzieci oraz młodzieży w szeregu stworzonych do tego organizacji.
Powszechna jest opinia, że tworzący się i przejmujący władzę faszyzm nie posiadał własnej sprecyzowanej ideologii. Tworzenie jej było procesem zmierzającym do systematyzacji dokonanych faktów. Faszyzm najpierw powstał, a potem kształtował ustrój polityczny. Eksponował głównie dwie zasady: solidaryzmu społecznego i propagandy przez państwo idei nacjonalistycznej. Nowe warunki stworzone we Włoszech, a szczególnie wyraźny kurs antyrobotniczy nowego rządu pogłębiły trwający już kryzys polityczno – ideologiczny partii lewicy. Ponadto nastąpiło zbliżenie miedzy faszystowskim rządem i Watykanem. Zupełnie wyraźne początki faszystowskiej dyktatury pogłębia i uwypukla fakt braku formalnej opozycji parlamentarnej. Izba Deputowanych i Senat dając rządowi roczne pełnomocnictwa pozbawiły się jakiegokolwiek wpływu na kierunek dokonujących się w kraju przeobrażeń.
Kolejnym etapem zmagań z organami państwa byłą walka o zmianę ordynacji wyborczej. Projekt rządu został poparty przez zastraszoną przez faszystów Izbę Deputowanych. Reforma prawa wyborczego zakładała, że stronnictwo, które uzyska największą liczbę głosów, (ale nie mniejszą niż 25 %) automatycznie uzyskuje 2/3 miejsc w Parlamencie. W ramach przygotowań do wyborów położono duży nacisk na właściwe zorganizowanie faszystowskiego aparatu propagandy, a walka wyborcza stawała się pretekstem do masowego terroru wykonywanego przez siły partii faszystowskiej i państwa. Rząd oraz kierownictwo NPF prowadziły na szeroką skalę działalność na rzecz pozyskania lub też zniewolenia przeciwników. Jednym z przykładów pozyskiwania głosów było włączenie na listę kandydatów liberalno – demokratycznej opozycji. Całość zabiegów rządu i NPF uwieńczona została poważnym sukcesem. Z 374 deputowanych, którzy weszli do Izby z woli „czarnych koszul” 275 posiadało legitymację NPF. Największe straty w porównaniu z parlamentem wyłonionym w 1921 roku poniosła partia katolicka oraz liberałowie i socjaliści. W czasie jednej z pierwszych debat w nowowybranym parlamencie ostro zaatakował faszystów deputowany G. Matteotti, który 10 dni później został uprowadzony i zamordowany. Jego zabójstwo było efektem ducha bojówkarskiego faszyzmu, z którym Mussolini prowadził walkę w latach 1923 i 1924 i stało się pretekstem do opuszczenia parlamentu przez antyfaszystowskich deputowanych, którzy w ten sposób stworzyli tzw. opozycję awentyńską. Życie wewnętrzne kraju przez pół roku znajdowało się w sytuacji dalekiej od normalnej, rozwijał się groźny dla faszyzmu kryzys. Nieprzychylny ton prasy stał się powodem wprowadzenia przez Mussoliniego dekretu znacznie ograniczającego jej wolność. W końcu 1924 roku Mussolini przystąpił do ataku. W styczniu 1925 Duce wygłosił przemówienie w Izbie Deputowanych, które uważane jest za zwrot polityczny, po którym zakończyła się era państwa konstytucyjnego, liberalnego i parlamentarnego, a nastąpiła pełna jego faszyzacja. Rozpoczęto aresztowania, zakazano antyfaszystowskich manifestacji, na antyfaszystowskich działaczy spadły represje.
Wyraźny postęp w kreowaniu pełnej dyktatury można było zaobserwować po nieudanym zamachu na Mussoliniego. W atmosferze wytworzonej wokół zamachu faszyzm przystąpił do realizacji od lat już przygotowywanej reformy państwa. Wzmocniono pozycję rządu, osłabiając zarazem parlament, którego rola ograniczona została jedynie do zatwierdzania rządowych dekretów z mocą ustawy. W ten sposób zostały uzyskane podstawy do nieskrępowanego rozwoju dyktatury faszystowskiej. Utworzono Faszystowski Związek Narodowy, który w znaczny sposób ograniczał wolność prasy. Kolejny zamach na życie Mussoliniego w październiku 1926 wyraźnie zaktywizował ustawodawstwo faszystowskie i stał się pretekstem do pozbawienia mandatu części deputowanych z opozycji awentyńskiej. Zlikwidowano partie polityczne. Rozpoczęto kształtowanie państwa korporacyjnego.