Nowożytne koncepcje państwa i społeczeństwa epoki oświecenia – scharakteryzuj problem, uwzględniając główne postacie, wydarzenia polityczne i kulturalne XVIII – towiecznej Europy.

Państwo jest organizacją polityczną, obejmującą swym zasięgiem określone granicami terytorium wraz z jego społecznością .Z instytucją ta związany jest nierozerwalnie ustrój, pojmowany jako metody sprawowania rządów, sposób funkcjonowania, słowem – koncepcja państwa. Na przestrzeni wieków ustroje ulegały licznym przemianom, czy to drogą obalenia jednego i zastąpienia go innym, czy to poprzez przekształcenia w obrębie jednej formy sprawowania władzy. Przedmiotem tej pracy nie będzie jednak prześledzenie tych zjawisk na tle minionych dziejów, ale możliwie wnikliwe przyjrzenie się epoce oświecenia na terenie Prus, Monarchii Habsburskiej, Francji i Rosji

Truizmem jest stwierdzenie, że na kształt europejskiego państwa nowożytnego wpływ miało wiele czynników. Ale tak w istocie było. Zawsze ważne są przecież uwarunkowania społeczne, aktualna międzynarodowa sytuacja polityczna, tradycje danego narodu i oczywiście indywidualne cechy, predyspozycje władcy. Ale w przypadku XVIII w. nie sposób przecenić znaczenia ówczesnych prądów filozoficznych (jako że oświecenie to ruch intelektualny, polegający na krytyce ustalonych poglądów i postaw oraz popierający potęgę ludzkiego umysłu).Prądy te wykreowały jakby ideał państwa: „oświecona”, „rozumna” monarchia, która oprzeć miałaby się na podwalinach głoszonych doktryn politycznych. Czy władcy „wieku rozumu” skorzystali z rad sformułowanych przez filozofów? Czy uczynili swoje rządy absolutne „oświeconymi”? Co było dla nich ważniejsze: władza i pieniądze czy społeczeństwo i państwo? Wreszcie czy byli władcami na miarę „wieku świateł”, czy naśladowcami przeżytych idei?

Jednym z pierwszych, którzy rozwinęli oświeceniowa myśl filozoficzna, był angielski pisarz polityczny John Lock. W swoich utworach pt. „List o tolerancji” i „Dwa traktaty o rządzie” zawarł koncepcję państwa liberalnego, w którym nie byłyby krepowane inicjatywy gospodarcze, zbudowanego na zasadach tolerancji i poszanowania własności. Ważnym postulatem Locka były przesłanki dla rozdzielenia państwa od kościoła, uczynienia go neutralnym wobec religii. Mówiąc o równości wszystkich wobec prawa oraz o społeczeństwie obywatelskim, zanegował ideologię monarchii absolutnej. Uważał bowiem, że państwo powinno stać na straży praw jednostki, chronić obywateli, nie zaś siłą narzucać swą wolę.
Niemiecki filozof Christian Wolff głosił z kolei, że do państwa należy decydowanie o tym, co dla poddanych jest właściwe. W swoich poglądach zawarł koncepcje państwa policyjnego, cały czas wyrażając jego apologię.
Wolter – „król filozofów”, autor : ”Listów o Anglikach czyli listów filozoficznych” , krytykował społeczeństwo szlacheckie, nie formułując jednak jasnej doktryny politycznej. Jego rodak natomiast - Monteskiusz , zwany „ojcem socjologii”, określił swoje poglądy w sposób ścisły. To jemu zawdzięczamy funkcjonujący do dziś trójpodział władzy na ustawodawcza, wykonawcza i sadowniczą (dzieło pt. „O duchu praw”). Był zwolennikiem ustroju republikańskiego, ale jako że - jak głosił – „czas republik już minął”, za najlepsze rozwiązanie uważał monarchię konstytucyjną.

Włoch Beccaria był z kolei przedstawicielem kierunku postępowo – humanistycznego, a wykładnikiem swych poglądów tj.: żądanie zniesienia procesu inkwizycyjnego, tortur, kary śmierci, uczynił dzieło pt. :O przestępstwach i karach”.
Przedstawicielami liberalizmu ekonomicznego byli tzw. fizjokraci: Francois Quesney i Adam Smith ( autor pracy pt. „Badania nad naturą i przyczyną bogactwa narodów”). Głosili oni, że podstawa wszelkiego dobrobytu jest rolnictwo, które jako jedyne pomnaża dobra. Warunkiem jednak jest – według Quesney’a – zagwarantowanie własności i wolności osobistej. Jego teoria w harmoniczny sposób łączyła interes indywidualny ze zbiorowym.

Absolutyzm oświecony charakteryzuje silna, scentralizowana i sprawowana przez wykształconego monarchę władza. Koncepcja ta stanowiła ideał II połowy XVIII w. Zgodnie z jej zasadami tylko dysponujący w pełni suwerenną władzą monarcha może nadać państwu nowy kształt, wytyczyć kierunek polityki. Od rządów nieudolnych i słabych lepszy jest nawet despotyzm.

Za pierwszy przykład państwa, w którym rozwinął się absolutyzm oświecony, mogą posłużyć Prusy. Za panowania Fryderyka Wilhelma I, tzw. króla – sierżanta, trwał proces militaryzacji państwa. Natomiast okres rządów jego następcy, Fryderyka II Wielkiego, upłynął pod znakiem prób racjonalnego zorganizowania aparatu państwowego. Jeszcze za czasów Fryderyka Wilhelma król pruski uzyskał nieograniczoną władzę. Mianował wszystkich urzędników, którzy – piastując swe funkcje dożywotnio – z czasem stworzyli odrębny stan. Biurokracja fryderycjańska z racji swej sprawności stanowiła wzór.
Podstawą silnej władzy była również armia, w której rangi oficerskie zarezerwowano dla szlachty. Opierała się na kantonalnym systemie rekrutacji.
W państwie pruskim dominowała szlachta (i pod względem politycznym, i pod względem prawnym). W 1794 r .wszedł w życie nowy kodeks prawny pod nazwą „Powszechnego prawa krajowego”. Gwarantował on junkrom wyłączne prawo posiadania majątków ziemskich, zwolnienie od podatków, akcyzy i obowiązku wojskowego.
Organy centralne miały charakter kolegialny i doradczy. Były to: Generalne Dyrektorium, Ministerstwo Gabinetowe i Ministerstwo Sprawiedliwości. Terytorium kraju dzieliło się na departamenty kamer i powiaty.
Fryderyk II dążył do podporządkowania Kościoła państwu, przekształcenia duchownych w urzędników państwowych.
Jego niewątpliwa zasługą jest wprowadzenie w 1763 r.(z myślą o usprawnieniu aparatu państwowego oczywiście) obowiązku szkolnego dla wszystkich mężczyzn w kraju.

Absolutyzm oświecony rozwinął się także wśród monarchów austriackich (za czasów rządów Marii Teresy i jej syna Józefa II. Wówczas przeprowadzono w Austrii szereg reform, pozwalających uporządkować i usprawnić organizację państwa. Były one inspirowane prądami oświeceniowymi. Najważniejsze z nich, to reformy wiejskie – ograniczenie poddaństwa, wprowadzenie elementów samorządności i rozciągnięcie nadzoru państwa nad ta sferą, reforma polegająca na zwiększeniu ingerencji państwa w sprawy wyznaniowe, wprowadzenie ważnych kodeksów, np. józefinskiego z 1784 r.(odnośnie prawa cywilnego) czy tzw. Józefiny z 1787 r.(odnośnie prawa karnego).
Ostateczne kwestie dziedziczenia korony habsburskiej określiła tzw. Sankcja Pragmatyczna, wydana w 1713 r. Przez cesarza Karola VI. Przewidywała ona dziedziczenie monarchii habsburskiej – odtąd niepodzielnej całości, w linii męskiej w porządku primogenitury.
W latach 1756-1763 Austria i Prusy walczyły przeciwko sobie w wojnie siedmioletniej. Jej przełomowymi momentami były przewrót przymierzy i „cud domu brandenburskiego”. Na mocy traktatów pokojowych z 1763 r. Fryderyk II otrzymał prowincję śląską. Po wojnie siedmioletniej zaczyna się rozwijać właściwy absolutyzm oświecony.
Jeszcze za panowania Marii Teresy nastąpiło ograniczenie politycznych i ekonomicznych praw kościoła (tzw. józefinizm). Zniesiono przywileje duchowieństwa i dokonano masowych kasat zakonów kontemplacyjnych.
Z czasów Józefa II (1781 r.) pochodzi patent tolerancyjny, który zrównywał wprawach protestantów z katolikami. Nie dotyczył on co prawda Żydów, ale w ich położeniu i tak nastąpiła spora poprawa. Zmianie uległ także status prawny kościoła katolickiego : duchowni świeccy stali się funkcjonariuszami państwowymi, a dochody ze zlikwidowanych zgromadzeń zakonnych zasiliły budżet tzw. funduszu religijnego.
Państwo dzieliło się na gubernie i cyrkuły.
Austria Józefa II była państwem policyjnym z dewiza : „Wszystko dla ludu, nic dzięki ludowi”. Władca z jednej strony dążył do zapewnienia poddanym lepszych warunków życia (m.in. poprzez opiekę prawna, społeczną i oświatę), z drugiej jednak ingerował w intelektualne, religijne, a nawet prywatne życie swych obywateli. Przykładem tego typu absurdalnego nadużycia może być zakaz grzebania zmarłych w trumnach.


Ostatnim państwem absolutnym doby oświecenia, które posłuży za przykład w tej pracy, jest Rosja. W latach 1700 – 1721 brała ona udział w Wielkiej wojnie północnej, której celem był rozbiór bałtyckich posiadłości Szwecji. Przełomowym momentem w walkach była bitwa pod Połtawa. Po 1721 r.(pokój w Nystadt , przyznający Piotrowi I Inflanty, Estonię, Ingrię i część Karelii), Rosja uzyskała pozycję mocarstwową. Podporządkowanie sobie Rzeczypospolitej, a potem kolejne rozbiory, zbliżyły Rosję do państw Europy Środkowej – przede wszystkim do Prus i Austrii. Zaowocowało to próbami przeniesienia zaobserwowanych rozwiązań ustrojowych na grunt własnego państwa.
Car Piotr I, Imperator Wszech Rosji, skupiał w swych rękach władze absolutna. Wszystkie organy państwowe pełniły rolę doradcza. Cesarz stanął także na czele Kościoła prawosławnego, znosząc jednocześnie patriarchat i powołując specjalne kolegium, majace kierować sprawami cerkwi (tzw. Święty Synod). Podporządkowanie Kościoła państwu wystąpiło tu w znacznie głębszej formie niż w poprzednio omawianych przykładach. Centralne władze państwa, zorganizowane na wzór szwedzki, stanowił kolegialny organ zależny od cara – Senat Rządzący. Miał on zwierzchność nad całą administracją, przygotowywał projekty ustaw i stanowił najwyższy sąd.
W państwie Piotra I na uprzywilejowanej pozycji znajdowała się szlachta, dla której car wprowadził 14 stopni wojskowych i cywilnych (tzw. czynów). Męska część stanu objęta została przymusem szkolnym. Ale szlachta w niemniejszym stopniu podlegała despotyzmowi cara. Straceni przez niego strzelcy to dowód na to, że absolutyzm rosyjski różni się od zachodnioeuropejskiego.
Piotr I prowadził politykę gospodarki merkantylistycznej . Wiele zdziałał na polu oświaty.
Katarzyna II z kolei zasłynęła jako mistrzyni politycznej propagandy. Korespondowała z Wolterem, d’ Albertem, Diderotem. W polityce wewnętrznej „Semiramida Północy” zasłużyła się dla szlachty, która otrzymała za jej panowania samorząd terytorialny, potwierdzenie dawnych przywilejów oraz zapewnienie wyłączności piastowania urzędów w wojsku i administracji. Caryca wprowadziła podział terytorialny na gubernie i powiaty , zniosła samorząd i autonomię Kozaków oraz zlikwidowała Sicz Zaporoską. Ogromne doświadczenie w zakresie polityki społecznej zyskała imperatorowa podczas powstania chłopskiego pod wodzą Jemieliana Pugaczowa. Swe panowanie zakończyła prześladując rosyjskich intelektualistów.

Przełomowym momentem w dziejach państwa i społeczeństwa nowożytnego była rewolucja francuska. Jedną z przyczyn jej wybuchu były absolutystyczne rządy Ludwika XVI, a jednym ze skutków – zgilotynowanie Ludwika XI V i proklamowanie republiki. Można powiedzieć, że stanowiła ona wojnę filozofów z monarchami, wojnę, która doprowadziła do upadku absolutyzmu. Była niewątpliwie przejawem niespotykanej dotychczas emancypacji społeczeństwa, czego wyrazem była Deklaracja Praw Człowieka i Obywatela, wzorowana na...

Rewolucja burżuazyjna we Francji stanowi jakby cezurę oddzielającą dwie linie filozofów oświeceniowych. Spowodowała gwałtowna krytykę dawnych poglądów dotyczących instytucji państwa. Filozofowie przestali roztaczać świetlane wizje „rozumnej” monarchii. Utylitaryści , na czele z J.J.Rousseau (autorem „Uwag nad rządem polskim” i „O umowie społecznej”) oraz Jeremym Benthamem podjęli się sformułowania nowych systemów wartości. Negowali doktrynę o wolności, jako przyrodzonym prawie człowieka oraz dokonali wnikliwej analizy Deklaracji Praw Człowieka i Obywatela, uznając ją za fałsz.
J.J.Rosseau potepiał cywilizację , afirmował uczucie. Był również Twórca utopijnej doktryny politycznej , w której odrzucał istnienie własności, nierówności oraz propagował władanie rządów na zasadzie dobrowolnej umowy społecznej.


Wiek XVIII był „wiekiem filozofii” – to twierdzenie nie pozostawia już chyba najmniejszych wątpliwości. Był także „wiekiem rozumu”, w którym działali ludzie tak wybitni, jak Isaac Newton – twórca prawa powszechnego ciążenia, Denis Diderot i Jean d’Alembert – twórcy „Wielkiej encyklopedii francuskiej”, powstały takie instytucje, jak Collegium Nobilium, założone przez S. Konarskiego, Komisja Edukacji Narodowej, Towarzystwo do Ksiąg Elementarnych. Myślę, że nikt też nie odmówi mi racji, jeśli nazwę wiek XVIII „wiekiem sztuki” – bo każdy czas takim przecież w pewnym sensie jest. To wówczas rozwinęło się rokoko, neoklasycyzm, działali malarze M. Bacciarellii, Canaletto oraz klasycy wiedeńscy- J.Haydn, W.A .Mozart i L.van Beethoven.

Czy władcy doby oświecenia skorzystali z rad współczesnych sobie filozofów? Myślę, że w ograniczonym zakresie. Nie różnili się bowiem specjalnie od swoich poprzedników – tych „nieoświeconych”. Byli jedynie ich epigonami. Monarchowie absolutni – i ci wybitni, i ci, których polityka pozostawiała wiele do życzenia, przedkładali własny interes dynastyczny i materialny nad dobro poddanych i państwa. Jedyną ich zasługą była racjonalizacja metod sprawowania władzy, która jednak często pozostawała w sferze planów. Ogromne znaczenie zyskała propaganda, jako forma szybkiego i efektywnego upowszechniania jakiejś idei oraz jako metoda sprawowania władzy. Nic innego, jak właśnie cele propagandowe, kazały władcom otaczać się uczonymi i artystami, korespondować z nimi. Bardzo obawiali się ograniczenia swojej władzy. Dlatego właśnie król pruski nie udzielił nowoprzybyłym ulg podatkowych, Józef II nie zniósł licznych restrykcji, a Katarzyna II nie podjęła reform obiecanych na początku rządów. Po przeanalizowaniu systemu rządów absolutnych w połączeniu z ideami oświeceniowymi przychodzi mi na myśl refleksja, że demagogia i kłamstwa polityczne nie są wymysłem naszych czasów.