Znaczenie współbrzmienia mowy werbalnej i niewerbalnej w przekazie informacji.

Porozumiewanie się, w najszerszym tego słowa znaczeniu, jest to proces, dzięki któremu jednostka przekazuje i otrzymuje informacje. Informacjami przekazywanymi i odbieranymi są fakty, myśli i uczucia wyrażone poprzez mowę werbalną i niewerbalną.
Ludzie komunikują się i przekazują informacje nie tylko poprzez wypowiadane słowa (mowa werbalna), ale poprzez bezgłośny język ciała i swój styl ekspresji (mowa niewerbalna). Choć człowiek ćwiczy posługiwanie się językiem, to chyba nikt poza aktorami nie uczy się specjalnie, jak posługiwać się różnymi formami ekspresji niewerbalnej. W roku 1971 Mehrabian sformułował prowizoryczne równanie przedstawiające wpływ każdego z kanałów na ogólną interpretację przekazu informacji:
Ogólne uczucie, odbiór przekazu = 7% uczucie wyrażone słowami
+ 38% uczucia wyrażone głosem, to, jak mówimy
+ 55% uczucia wyrażone mimiką, czyli „język ciała”, wyraz twarzy, oczy, gesty, postawa ciała, dystans interpersonalny
W równaniu tym wyrażona została względna ważność kanałów. Wskazuje, że ludzie najbardziej ufają twarzy i „językowi ciała”, a najmniej słowom. Ponad to wyraża, że język słów, tak często odbierany w sposobie porozumiewania się, jest z gruntu fałszywy. Związane jest to najprawdopodobniej z tym, że kanał werbalny jest najbardziej sterowany i świadomie kontrolowany przez nadawcę.
W komunikacji interpersonalnej w sposób werbalny, koncentrujemy się na treści. Jednak wszystko to, co robimy, jak również to, czego nie robimy, wpływa na postępowanie drugiej osoby. Reakcje drugiej osoby są sprzężeniem zwrotnym. Komunikowania nie można uniknąć, ponieważ zawsze wysyłamy jakieś sygnały do odbiorcy, czasami świadomie i celowo, a czasami nieświadomie, nie zdając sobie z tego sprawy.
Należy zdać sobie sprawę z nierozłączności komunikacji werbalnej i niewerbalnej. Trudno jest analizować interakcję międzyludzką, diagnozując osobno zachowania werbalne, osobno niewerbalne. Komunikacja werbalna, jest tak ściśle powiązana, i tak subtelnie reprezentowana w większości zachowań uznawanych za niewerbalne, że sam termin nierzadko zbyt mało adekwatnie opisuje badane zachowania. Wielu czołowych przedstawicieli nauki zwanej teorią komunikacji niewerbalnej, oponuje przeciwko rozdzielaniu słów i gestów, woli ujmować obszar swoich zainteresowań w terminach komunikacji lub też w bezpośredniej interakcji międzyludzkiej. Kendon (1983, s.17, 20) ujmuje to w następujący sposób:
Liczne obserwacje potwierdzają, że w toku mowy uaktywniają się nie tylko grupy mięśni odpowiedzialne za ruchy ust, języka i szczęki... gestykulacja zorganizowana jest wokół tych samych jednostek, które organizują procesy mowy... gesty i mowa stanowią dwa odrębne sposoby reprezentacji, ale ich działanie jest skoordynowane, ponieważ oba systemy służą temu samemu nadrzędnemu celowi. Celem tym jest wytworzenie wzorca działania zdolnego oddać zamierzone znaczenie.
Mowa werbalna i niewerbalna są składowymi szerzej przyjętego procesu komunikacji. Błędna jest teza, iż komunikaty niewerbalne służą wyłącznie do przekazu komunikatów emocjonalnych, podczas gdy komunikaty werbalne wykorzystywane są do przekazu idei. Trudno jest przekazać kanałami niewerbalnymi pojęcia abstrakcyjne i opisy zdarzeń, bardzo często przekazujemy nasze emocje poprzez mimikę, ruch ciała i ton głosu, to jednak podział „idee – emocje” nie wydaje się właściwy dla rozróżnienia zachowań werbalnych od niewerbalnych. Słowa również potrafią nieść emocje poprzez niuanse słowne bezpośrednio, lub przez ich sygnalizację. Sygnały niewerbalne często wykorzystujemy do celów innych niż oddawanie i przekaz emocji. Przykładowo, ruchy oczu służą często komunikowaniu chęci oddania lub przejęcia głosu w trakcie rozmowy, a ruchy dłoni bywają pomocnicze w definiowaniu określonych idei.
Ruch ciała i postawa w przekazie niewerbalnym, obejmuje zazwyczaj takie cechy jak gestykulacja, ruchy poszczególnych części ciała (rąk, dłoni, głowy, nóg, stóp), mimikę, ruchy oczu i powiek, oraz postawę. Zmarszczenie brwi, wzruszenie ramion, czy przekrzywienie głowy należą właśnie do kategorii ruchów ciała i postawy. Szczególną rolę przypisuje się gestom, postawie, zachowaniom dotykowym, mimice i ruchom oczu oraz powiek.
Gesty – wyróżnia się wiele rozmaitych typów gestów, oraz wariantów w obrębie każdego gestu, lecz najczęściej wyróżnia się dwa rodzaje:
1. Gesty niezależne od mowy – nie są powiązane z mową, ale mają jednoznaczną wymowę znaczeniową lub definicję słownikową w postaci słowa albo frazy. Szeroko stosowane w śród członków danej kultury lub subkultury, sygnały te są odczytywane i interpretowane w określony sposób.
2. Gesty zależne od mowy – bezpośrednio powiązane z mową lub towarzyszą wypowiedzi, służą zilustrowaniu treści wypowiedzi werbalnej. Mogą akcentować, lub podkreślać określone słowa, szkicować tok myślenia, wskazywać na elementy otoczenia, obrazować opisywany np. przedmiot.
Postawa – analizowana z reguły z innymi sygnałami niewerbalnymi w celu określenia stopnia uwagi lub zaangażowania partnerów, statusu rozmówców lub uczuć partnera w interakcji np. pochylenie w kierunku rozmówcy określone jest większym zaangażowaniem, pozytywnymi uczuciami. Jest kluczowym wskaźnikiem odczuwania intensywności niektórych stanów emocjonalnych, może wskazywać na porozumienie lub chęć stworzenia porozumienia.
Zachowania dotykowe – może być skierowane na nas samych lub inną osobę. Nie ma z reguły charakteru komunikacyjnego, służy do oddawania stanu danej osoby, lub nawyk. Wiele z nich zaliczane jest do nerwowego manieryzmu. Obejmują rozmaite manipulacje dotykowe względem własnego ciała np. lizanie ust, skubanie, drapanie, pocieranie rąk.
Mimika – głównie odzwierciedla uczucia i postawy. Ekman i inni (1972 r.) stwierdzili, że istnieje siedem głównych rodzajów mimiki wyrażających emocje: szczęście, zdziwienie, strach, smutek, złość, wstręt lub pogarda, zainteresowanie. Jest odbiorem naszej reakcji na to, co ktoś zrobił, powiedział, a także jest komentarzem do tego, co sami mówimy. Bardzo ekspresyjne są w tym przypadku brwi, wyraz ust, oczy.
Zachowania wzrokowe – gdzie patrzymy, jak długo patrzymy – oto główne kierunki badań w tej grupie zachowań. Ważny jest stopień rozszerzenia źrenic, jako że jest on niekiedy wskaźnikiem zainteresowania, koncentracji, zaangażowania.
Zachowania wokalne – określają sposób wypowiadania słów, niewerbalne bodźce wokalne towarzyszą typowej wypowiedzi słownej. Wyróżnia się dwa typy dźwięków:
1. Odmiana dźwięków wytwarzanych przez struny głosowe w toku mowy, które są funkcją toku zmian w wysokości, tempie i natężeniu głosu.
2. Dźwięki będące rezultatem działania mechanizmów fizjologicznych zachodzących poza obrębem strun głosowych, czyli w gardle, jamie ustnej lub nosowej.
Wypowiedzi werbalne mogą być wspomagane poprzez przekaz niewerbalny, mogą rozwijać lub modyfikować treści komunikatu werbalnego. W takim przypadku treść komunikatu jest odczytywana z większą dokładnością, co sprzyja i wspomaga zapamiętywanie treści przekazu. Może regulować komunikację werbalną przez pauzy, które pomagają logicznie zorganizować wypowiedź. Używanie ruchów tnących ramienia lub dłoni, może wskazywać poszczególne składowa wypowiedzi np. mówiąc: „...musimy rozważyć A,B i C...”, wskazuje na to, iż każdy z tych elementów powinien być rozpatrywany oddzielnie.
Większość umiejętności związanych z wysyłaniem oraz odbiorem sygnałów niewerbalnych, rozwinęła się w naszym codziennym życiu. Jest częścią nierozłączną w kontaktach i przekazywaniu informacji. Ma to odzwierciedlenie np. telewizyjnym przekazie, jako przydatne medium do wyrażania pozytywnych komunikatów niewerbalnych. Telewizja stwarza wymóg tego, co Jamieson (1988 r.) nazywa „nową elokwencją – bardziej miękkim, bardziej ciepłym stylem komunikacji”. W widoczny sposób korzystają z tego politycy, startujący do wyborów. W latach 60-tych, po przegranej w wyborach prezydenckich, Richard Nixon rzekomo wyznał, że zbyt wiele czasu poświęcił na przygotowania merytoryczne wystąpień publicznych, a małą uwagę poświęcił własnemu wyglądowi i zachowaniu.
Przekazu informacji kanałami werbalnymi i niewerbalnymi, uczymy się i wykorzystujemy w sposób świadomy lub nieświadomy w życiu codziennym, poprzez naśladownictwo innych, kształtując swoje zachowanie, oraz dostosowując postępowanie do wskazówek, reakcji i porad innych osób. Proces ten rozpoczyna się w okresie niemowlęcym, gdy naśladujemy wyraz twarzy osoby dorosłej. Już w pierwszych dniach życia noworodki potrafią reagować otwarciem ust lub wystawieniem języka na podobną minę dorosłego.
Bibliografia:
1. Janina Sobczak – Matysiak; Psychologia kontaktu z klientem; WWSB Poznań 1997
2. Dr Alfred J. Bierach; Komunikacja niewerbalna, Sztuka czytania z twarzy; Astrum Wrocław 1996
3. Vera F. Birkenbihl; Komunikacja werbalna, Psychologia prowadzenia negocjacji; Astrum Wrocław 1997
4. Mark L. Knapp, Judith A Hall; Komunikacja niewerbalna w interakcjach międzyludzkich; Astrum Wrocław 2000