Zjawiska urbanizacyjne

Rola miasta w dziejach cywilizacji, w tym zjawiska urbanizacyjne

Układ osadniczy kraju tworzą miejsca zamieszkania ludności, które są ze sobą powiązane różnorodnymi relacjami o charakterze administracyjnym, ekonomicznymi i społecznymi. Funkcjonowanie układu osadniczego zależy od sprawności powiązań gospodarczych, administracyjnych i innych. Sam układ też wpływa na gospodarkę i społeczeństwo.
Jednym z najbardziej charakterystycznych procesów dla XX wieku była urbanizacja.
Urbanizacja – to zespół przemian ekonomicznych, społecznych, kulturowych i przestrzennych, prowadzących do rozwoju miast i obszaru stref podmiejskich, a także wzrostu liczby ludności miejskiej świata, kraju czy danego regionu.
Zwiększanie się działu ludności zamieszkałej w miastach, jak również obszaru samych miast, było przez długi czas związane z uprzemysłowieniem.
W latach dziewięćdziesiątych w miastach mieszkało ok. 48% ogółu ludności.
Do kontynentów najbardziej zurbanizowanych należą:
 Ameryka Północna – ludność miejska stanowi obecnie ponad 76% ogólnej liczby mieszkańców
 Kanada – ludność miejska to ponad 75% ogólnej liczby ludności
 Australia – to jeden z najsłabiej zaludnionych krajów świata, przyczyny wysokiego stopnia urbanizacji to: rozległość obszarów pustynnych oraz hodowlany charakter gospodarki rolnej.
85,3% ludności to mieszkańcy miasta, największe aglomeracje: Sydney, Melbourne, Brisbane, Adelaide, zamieszkuje ponad 50% ogólnej liczby mieszkańców miast Australii.
Natomiast stosunkowo niski wskaźnik urbanizacji – procentowy udział ludności miejskiej w stosunku do ogółu ludności kraju miały:
 Afryka – słaby poziom rozwoju gospodarczego, przeszłość kolonialna,
 Azja – suchy klimat, rozległe obszary pustynne bariera dla rolnictwa,
Wzrost wskaźnika urbanizacji w skali świata jest efektem szybkiego rozwoju dużych miast.
Na proces ten składa się:
 urbanizacja formalna – oznaczająca posiadanie przez jednostkę osadniczą praw miejskich,
 urbanizacja demograficzna – polegająca na migracji ludności ze wsi do miast,
 urbanizacja ekonomiczna – odznaczająca się wzrostem odsetka ludności zawodowo czynnej i zatrudnionej w zawodach pozarolniczych, zwłaszcza w przemyśle i usługach,
 urbanizacja społeczna – uwidaczniająca się w upowszechnianiu miejskiego stylu życia ludności wiejskiej,
 urbanizacja przestrzenna – przejawiająca się powiększaniu powierzchni miasta istniejących nowych, albo nadawaniu osiedlom praw miejskich, ze względu na ich funkcje pozarolnicze.
Proces ten prowadzi ostatecznie do kształtowania się wieloprzestrzennych układów, zespołów miast zwanych aglomeracją.
Aglomeracja miejska jest zespołem jednostek osadniczych, ukształtowanych i zdominowanych przez jedno miasto. Zespół ten charakteryzuje silne powiązania, prowadzące do integracji społecznej i gospodarczej całego obszary (np. aglomeracja Warszawy, Londynu).
Natomiast konurbacja jest formą aglomeracji, która tworzy zespół równorzędnych pod względem pełnionych funkcji społeczno-gospodarczych miast. Zespół ten powstał z niezależnych od siebie początkowo miast, często położonych w zagłębiach węglowych, np. miasta Górnośląskiego Okręgu Przemysłowego, zagłębia Ruhry.
Jest to wielki obszar zurbanizowany, powstały w wyniku łączenia się aglomeracji i konurbacji (ten rodzaj układu urbanistycznego jest typowy dla USA).
Do II wojny światowej procesy urbanizacyjne w krajach wysoko rozwiniętych nasiliły się. Było to wynikiem dużego zapotrzebowania przemysłu na siłę roboczą, które powodowało systematyczny napływ do miast ludności wiejskiej.
Kraje średnio i mało rozwinięte różnią się między sobą tempem rozwoju urbanizacji.
Można podzielić je na :
 kraje, w których urbanizacja postępuje powoli, to kraje o ciągle niskich odsetkach ludności miejskiej (Etiopia 13%)
 kraje urbanizacji pozornej ( Urugwaj 86%, Meksyk 71%, Peru 70%)
Wysoki wskaźnik urbanizacji tych krajów jest skutkiem braku miejsc pracy na wsi.
Ludność wiejska na ogół wykwalifikowana, wędruje do miast szukając jakiejkolwiek pracy.
Pozornie zatem zwiększa się wskaźnik urbanizacji, ale miasta tych krajów nie mają rozwiniętego przemysłu i usług, aby mogły zapewnić miejsca stałej pracy napływającej ludności wiejskiej.
 kraje o hamowanej urbanizacji ( Chiny 28%, Egipt 44%)
Prawdziwy rozwój miast zaczął się dopiero w czasach rewolucji przemysłowej.
Szacuje się, że jeszcze w końcu XIX wieku w miastach zamieszkiwało zaledwie 10% ludności świata.
Urbanizacja powoduje systematyczne zmniejszanie się terenów rolniczych, masową migrację ludności wiejskiej do wielkich miast. Obecnie liczba ludności w miastach rośnie 2,5 razy szybciej niż liczba ludności terenów rolniczych.
Istnienie i rozwój miast należy do zjawisk zarówno pozytywnych jak i negatywnych.
Do pozytywnych zjawisk zaliczamy:
 możliwość uzyskania pracy i miejsca zamieszkania,
 urozmaicona oferta pracy,
 możliwości edukacyjne,
 podwyższanie kwalifikacji lub zmiana zawodu
Wymienione zjawiska powodują, że wielkie miasta są ośrodkami kulturotwórczymi i stanowią miejsce realizacji osiągnięć naukowo-technicznych w danym kraju.
Do negatywnych zjawisk zaliczamy:
 szerzenie się chorób,
 wzrost przestępczości i patologii społecznej (alkoholizm i narkomani),
 znieczulica społeczna,
 powstawanie subkultur,
 przeciążenie komunikacji miejskiej i związane z tym utrudnienia w życiu (tzw. korki),
 zanieczyszczenie środowiska
Miasta zawsze odgrywały ogromną rolę w życiu społeczeństw.
Już w czasach starożytnych niejednokrotnie stanowiły odrębne państwa ( np. Ateny), były ośrodkami władz i rozwoju kultury.
Funkcje miasta ulegają przemianom wraz z rozwojem stosunków społeczno-gospodarczych.
Miasta pełniły, lub pełnią funkcje:
 ośrodków administracyjnych
 ośrodków komunikacyjnych
 kultu religijnego
 ośrodków turystyczno-wypoczynkowych itp.
Do podstawowych czynników miastotwórczych należy zaliczyć:
 ukształtowanie powierzchni,
 stosunki wodne,
 bogactw naturalne.

Czynnikiem niezwykle silnie wpływającym na rozwój i urbanizację miast zarówno teraz, jak i w przyszłości jest handel. Rozrastająca się sieć sklepów, hurtowni, banków i giełd towarowych przyciąga zarówno ludzi jak i kapitał, stwarza miejsca pracy i rynku zbytu.
Jest to samorzadzący mechanizm, im bardziej rozwija się handel, tym bardziej korzysta na tym miasto. Im większe jest miasto, tym więcej przyciąga inwestorów.
Jednak wraz z rozwojem i postępem naukowo-technicznym rola naturalnych czynników miastotwórczych zaczęła ulegać wyraźnemu zmniejszeniu. Dzięki rozwojowi nowoczesnych środków transportu miasta mogą funkcjonować w oparciu o dostawy żywności nawet z bardzo odległych terenów, a rolnicze tereny w pobliżu miasta zostają zastąpione przez sieć dróg i nowych budynków mieszkalnych.
Urbanizacja doprowadza do licznych przeobrażeń ekonomicznych, przestrzennych i społecznych. Miasta koncentrują przemysł i usługi, stanowią chłonne rynki zbytu, zmieniają strukturę zawodową ludności, strukturę demograficzną, kształtują miejski styl życia.
Urbanizacja wywołuje wiele korzystnych przemian, ale po przekroczeniu pewnego pułapu koncentracji ludności szybko narastają negatywne skutki urbanizacji dotyczące zwłaszcza degradacji środowiska i patologii społecznej
Czasy amerykańskiej „gorączki złota” dają wiele przykładów powstających z dnia na dzień osad górniczych, które w szybkim tempie przekształcały się w kwitnące miasta